سۋ تاسقىنى كەلەر جىلى دا قايتالانا ما
بيىل كوكتەمدە بولعان سۋ تاسقىنى ەلىمىزدىڭ باسىم ايماعىن ابىگەرگە سالعانى بەلگىلى. مىڭداعان ءۇيدى سۋ شايىپ، مەملەكەت شالعايداعى حالىقتى قاۋىپسىز جەرگە كوشىرۋگە ءماجبۇر بولدى.
ءبارى قالپىنا كەلدى، ايتسە دە الداعى جىلدارى تاسقىننىڭ قايتالانباسىنا كەپىل جوق. سالاداعى ساراپشىلار قانداي بولجام ايتۋدا، دايىندىق جۇرگىزىلىپ جاتىر ما؟ Kazinform ءتىلشىسى وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە تالداۋ جاساپ كوردى.
كەڭەس زامانىنان كەيىن سۋ قويمالارىن سالۋ باسەڭدەگەن
الدىمەن تابيعي اپات كەزىندە ماڭىزدى سانالاتىن سۋ قويمالارىنىڭ جاعدايىنا توقتالىپ وتسەك. قازاقستانداعى سۋ قويمالارىنىڭ 33 پايىزى 1950-1970 -جىلدارى سالىنسا، 48 پايىزى وتكەن عاسىردىڭ 70-90 -جىلدارى تۇرعىزىلعان. قازىر ەل اۋماعىندا بارلىعى 405 سۋ قويماسى بار. ونىڭ ەڭ ەسكىلەرى - 1910 -جىلى الماتى وبلىسى اشىبۇلاق پەن تەرەڭ- قارا وڭىرلەرىندە سالىنعان. ال 195 سۋ قويما 1970-1990 -جىلدارعا تيەسىلى.
ءبىر قىزىعى، سالىستىرۋ رەتىندە ايتار بولساق، سوناۋ 1910-1920 -جىلدارى قازاقستان اۋماعىندا 2 قويما سالىنسا، 2000-2010 -جىلدارى دا بار بولعانى 2 قويما سالىنىپتى. جالپى، سۋ قويمالارىن سالۋ كەڭەس زامانىندا قارقىندى جۇرگىزىلگەن. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىرشاما باسەڭدەگەنى كورىنەدى، ناقتىراق، 1991-جىلدان باستاپ 16 سى عانا سالىنعان.
الايدا رەسپۋبليكاداعى 400 دەن استام سۋ قويماسىن ماماندار كوپ نە از دەپ باعالاپ جاتپايدى. كوكتەمدە ءىرى سۋ قويمالارىنىڭ ءوزى كەمەرىنەن اسقانىنا قاراعاندا، جەتكىلىكسىز كورىنەدى. سالاعا جاۋاپتى ۆەدومستۆونىڭ پوزيتسياسى انىق - قويمالار سانىن كوبەيتۋ كەرەك. بيىل قازاندا سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسىپ، سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ 2024-2030 -جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىنىڭ ەرەجەلەرىن قايتا قارادى. ەلدىڭ سۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تۇجىرىمدامادا جاڭادان 42 سۋ قويماسىن سالۋ، 37 سۋ قويماسىن رەكونسترۋكتسيالاۋ جانە 14 مىڭ شاقىرىمنان استام سۋارۋ كانالدارىن جاڭعىرتۋ جايلى جازىلعان.
قاراۋسىز قالعان بوگەت كوپ
سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، قازىر قازاقستاندا اقاۋى بار گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىسجايلاردىڭ (گ ت ق)، بوگەت- پلوتينالاردىڭ سانى 537 گە جەتكەن. بۇلاردىڭ ءبارى كەزەك كۇتتىرمەي شۇعىل جوندەۋدى تالاپ ەتىپ تۇر.
بۇل از بولسا، تەكسەرىس كەزىندە قولدانىستاعى 1502 گ ت ق-نىڭ ىشىندە 535 ءىنىڭ، ياعني، ۇشتەن ءبىر بولىگىنەن استامىنىڭ ءتيىستى تەحنيكالىق قۇجاتتارى جوق بولىپ شىققان. بۇلار - مەملەكەت تاراپىنان ەش باقىلاۋسىز قالعان وبەكتىلەر سانالادى.
ۆەدومستۆونىڭ حابارلاۋىنشا، اتالعان گ ت ق-لاردىڭ نەگىزگى بولىگى كوممۋنالدىق مەنشىكتە. سوندىقتان وسى بوگەت-پلوتينالار، كانالدار مەن سۋ قويمالارىنىڭ جاي- كۇيىن قاداعالاپ، اقاۋ انىقتالعان جاعدايدا، ونى جوندەۋگە اكىمدىكتەر جاۋاپتى. ءبىراق جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ مۇنداي مىندەتتەمەسىن ورىنداۋىنا ماماندارىنىڭ شتات سانى جەتپەيدى، قاراجات تاپشىلىعى دا قولبايلاۋ.
جوعارىدا ايتىلعان 1502 وبەكتى تۇراقتى تەكسەرۋدى تالاپ ەتەدى. بۇلارعا 405 سۋ قويماسى، 247 دامبا-بوگەن، 461 بوگەت-پلوتينا، 118 سۋ توراپتارى، 271 توعان جاتادى. انىقتالعانداي، وسى نەگىزگى تىرەك گتق- لاردىڭ ىشىندە رەسپۋبليكالىق مەنشىكتەگىسى – 331، كوممۋنالدىق مەنشىكتەگىسى – 936، جەكە مەنشىككە بەرىلگەنى - 229. ال تاعى التاۋى يەسىز جاتىر.
كوپتەگەن گ ت ق وتكەن عاسىردان بەرى، 30-50-جىلدان استام ۋاقىت كۇردەلى جوندەۋدەن وتپەگەن، الىگە دەيىن قولدانىستا تۇرىپ قاۋىپتىلىگى جوعارى وبەكتىگە اينالىپ كەتتى. بوگەندەر، بوگەتتەر، سۋ قويمالارىنىڭ ءبىرازى جەكەمەنشىككە بەرىلدى. مىسالى، بالىق ءوسىرىپ، اۋلاۋ ءۇشىن كاسىپكەرگە سەنىمگەرلىك باسقارۋعا بەرىلگەن اقتوبەدەگى ماعادجان سۋ قويماسىنىڭ پلوتيناسىنا قاجەت كۇتىم جاسالماعان. سالدارىنان 2024 -جىلدىڭ 5-ساۋىرىندە بوگەت جارىلىپ، حرومتاۋ اۋدانىنداعى ءۇش اۋىل جانە اقتوبەگە جاقىن ورنالاسقان ساياجاي قاۋىمداستىقتارىن سۋ باسىپ قالدى. كۇيرەپ، 15,8 ميلليون تەكشە مەتر سۋدى تومەنگە اعىزىپ جىبەرگەن بوگەت 1985 -جىلى قولدنانىسقا بەرىلىپ، كۇتىم كورمەگەن.
كەم- كەتىكتىڭ ءبىرى سۋ قويمالارى يەلەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىك الماۋىندا، ناقتىراق، جازانىڭ تىم جەڭىل بولۋىندا سەكىلدى. اكىمشىلىك كودەكستىڭ قولدانىستاعى 299-بابىنىڭ جاڭا 359-1-باپقا اۋىستىرىلعان ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى بولىكتەرى بويىنشا، ياعني، «بوگەتتەردى دەكلاراتسيالاناتىن بوگەتتەرگە جاتقىزۋ ولشەمشارتتارىنا سايكەس كەلەتىن تەجەۋىش گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىسجايلاردى قاۋىپسىزدىك دەكلاراتسياسى بولماي پايدالانعانى» ءۇشىن 25 ا ە ك (92300 تەڭگە) عانا ايىپپۇل سالىنادى. ەڭ اۋىر جازاسى - اكىمشىلىك جازا قولدانىلعاننان كەيىن ءبىر جىل ىشىندە قايتالانعان جاعدايدا ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە 400 ا ە ك (1476800 تەڭگە) ايىپپۇل ارقالاتادى. قازىر بۇل جازانى اۋىرلاتۋ باعىتىندا جۇمىستار ىستەلۋدە، دەگەنمەن ايىپپۇل بىرنەشە ەسە ءوسىپ قانا قويادى، ياعني، قويمالاردى قاراۋسىز قالدىرعان يەلەرىنە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك كوزدەلمەيدى.
قازاقستانعا سۋ قويمالارى كەرەك پە؟
بيىلعى تاسقىن ساباق بولدى ما، قازىر سۋ سالاسىنا جاۋاپتىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن بايقاپ وتىرمىز. مىسالى، سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى مەن «قازسۋشار» ماماندارى نيدەرلاند ەلىنەن كەلگەن عالىمدارمەن بىرلەسىپ، تاسقىندى بولجاۋ، الدىن الۋ بويىنشا تاجىريبە جيناقتاپ جاتىر. وسى ورايدا ءبىز سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنە قاراستى سۋ قورىن پايدالانۋ جانە قورعاۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك باقىلاۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ساكەن اتەلگە ساۋال جولداعان ەدىك. ونىڭ ايتۋىنشا، كەلەر جىلعى سۋ تاسقىنىن بولجاۋ ازىرگە مۇمكىن ەمەس.
- 2025 -جىلى تاسقىن بولا ما، جوق پا - بولجاۋعا ءالى ەرتە. سەبەبى قىس بويى جاۋعان قاردىڭ مولشەرى ءالى انىقتالعان جوق. كوكتەمگى تاسقىن قاۋپى قىستا قانشا مولشەردە قار جاۋعانىنا، كۇن جىلىنا باستاعاندا قانشالىقتى تەز ەريتىنىنە بايلانىستى. وسىعان قاراماستان سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى كوپ جۇمىستاردى قولعا الۋدا. ءقازىر وزەندەردىڭ دەڭگەيىن باقىلاپ، دامبالار مەن سۋ ارنالارىن نىعايتۋ جۇمىستارى اتقارىلۋ ۇستىندە.
سۋ قويمالارىنا قاتىستى جۇمىستار ىستەلۋدە. ورتالىق، سولتۇستىك، شىعىس پەن باتىس قازازقستانداعى ءاربىر قويمانىڭ سۋىن 70 پايىزعا دەيىن ازايتىپ جاتىرمىز. كوپجىلدىق تالداۋ ناتيجەسىندە وسى شەشىمگە كەلدىك. قويمالاردىڭ جۇمىس رەجيمىن «قازگيدرومەت» گيدرولوگيالىق بولجامداردى بەرگەننەن كەيىن تۇزەتەمىز، - دەدى مامان.
وسىعان دەيىن بۇل ماسەلە تالاي رەت ايتىلدى، جازىلدى. 2021 -جىلى اكادەميك مالىك بورلىبايەۆ بىزگە «سۋ قويمالارى تابيعي پروتسەستەردى بۇزادى» دەپ ايتىپ قالعانى ەستە. كەيبىر ەلدەردىڭ قويمالاردى كەرىسىنشە بۇزىپ جاتقانىن اراگىدىك وقىدىق. ساكەن اتەلگە دە مازالاعان تاقىرىپ جونىندە ايتقان ەدىك.
- كەيبىر ەلدەردە ەكولوگيالىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى سۋ قويمالارىن بۇزۋ ءۇردىسى بار. دەگەنمەن قازاقستاندا قويمالار تەپە- تەڭدىكتى ساقتاۋعا، تابيعاتتى قورعاۋ مەن ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋعا قاجەت بولىپ تۇر. ءار سۋ قويماسى سالىناردا ماماندار ونىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرىن باعالايدى. بۇل پروتسەسس ەكوجۇيەنى قورعاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋدە ماڭىزدى.
قازىر سۋ قويمالارى زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، ەكولوگيالىق ستاندارتپەن سالىنادى. سۋ تاپشىلىعى بولعاندا اۋىل شارۋاشىلىعىن ساقتاپ قالۋعا، تۇرعىنداردى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە پايدالانىلادى. وزەندەردىڭ اعىسى سول ارقىلى رەتتەلەدى، كوكتەمگى تاسقىندا بۇل وتە قاجەت نارسە. سوندىقتان قازاقستان ءۇشىن سۋ قويمالارىن سالۋ ازىرگە قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا ءتيىمدى، - دەپ تولىقتىردى ول.
ماماننىڭ سوزىنشە، سۋ تاسقىنى تابيعي سيكلدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قايتالانىپ تۇراتىنى راس. قاردىڭ ەرۋى مەن جاۋىن- شاشىنعا بايلانىستى وزەندەردەگى سۋ دەڭگەيى كۇرت ارتادى. ماماندار تاسقىننىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا بيىل 7 وبلىستا جاڭا قورعانىش دامبالارىن سالعان ەكەن. قاراعاندى مەن پاۆلودار وبلىسىندا حالىقتى تاسقىننان قورعاۋ ءۇشىن 30 شاقىرىمنان استام دامبالار تۇرعىزىلىپتى. بۇدان بولەك، بيىل 1200 شاقىرىم وزەن ارناسى تازارتىلىپ، 78 شاقىرىم اۋماق تەرەڭدەتىلگەن.
قاي بولجامنىڭ دا دالدىگى جوق
جالپى، ءبىر قاراعاندا ەلىمىزدە گيدرولوگيا سالاسىنا قاتىسى بار عىلىمي ۇيىمدار كوپ سەكىلدى. سونىڭ ءبىرى - «گەوگرافيا جانە سۋ قاۋىپسىزدىگى ينستيتۋتى». ورتالىقتىڭ باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سايات الىمقۇلوۆپەن بايلانىسىپ، تاسقىن تاقىرىبىنا قاتىستى سۇراقتارىمىزدى قويىپ كوردىك. الايدا مامان ماسەلەنىڭ ايتارعا جەڭىل دۇنيە ەمەسىن جەتكىزدى.
- سۋ تاقىرىبىنا كەلگەندە ءدال بولجام جاساۋدىڭ مۇمكىندىگى جوعىن ەشكىم ەسكەرمەيدى. كۇزدە جاڭبىر جاۋادى، قىستا جەر قاتىپ، قار جاۋىپ، ول كوكتەمدە ەرىپ ۇلگەرمەي جاتىپ قايتا جاۋىنعا بوگەدى. ودان بولەك، تابيعي پروتسەستەردە ءبىر ەرىتىپ، ءبىر قايتا قاتىرىپ وتىرادى، ءتۇرلى جىلىمىقتار بار. كوكتەمدەگى سۋ اعىنىنا كۇن ساۋلەسىنىڭ دە اسەرى تيەدى. مىنە، مىڭداعان فاكتوردىڭ ارالاسۋىمەن كوكتەمدەگى جاعداي تۇزىلەدى. ونىڭ ءارقايسىسىن دالدىكپەن بولجاپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءۇش كۇن بۇرىنعى بولجامنىڭ ءوزىنىڭ دالدىگى 70 پايىزدان اسپايدى.
دۇنيەجۇزىلىك گيدرومەتەورولوگيالىق ورتالىقتىڭ ءوزى بۇل جاعدايمەن جاقسى تانىس. ولار كۇزدە نەمەسە قىستا الداعى كوكتەمنىڭ قالاي بولاتىنىنا بولجام بەرمەيدى. قورىتىندىلارىن كوكتەم كەلگەندە عانا جاريالايدى.
ءبىز تاسقىننىڭ الدىن العىمىز كەلەدى. ول ءۇشىن ەڭ باستىسى قاۋىپ- قاتەردى باعالاۋىمىز كەرەك. قازاقستاندا ىقتيمال سۋ تاسيتىن ايماقتار كورسەتىلگەن كارتا بار. ونى عىلىمي نەگىزدە عانا تۇسىندىرە الامىز، - دەدى س. ءالىمقۇلوۆ.
باسقا دا مۇمكىندىكتەر ەسكەرىلمەي جاتىر
نەگىزى سالاعا قاتىستى ءبىز بىلمەيتىن دۇنيە كوپ. عارىشتاعى جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋ سەرىگىنىڭ تۇسىرگەن سۋرەتى ارقىلى سۋ تاسقىنىنا بولجام جاساپ، قاۋىپ- قاتەرىنە مونيتورينگ جاساۋعا بولادى. بۇل - جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋ عىلىمىنىڭ ينتەللەكتۋالدى ەسەبى دەپ اتالادى. 2014 -جىلدان جەر وربيتاسىندا جۇرگەن KazEOSat-1 جەرسەرىگىنىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. دەگەنمەن سۋ تاسقىنى بولاتىن وشاقتاردى ءدال كورسەتىپ بەرە الادى ەكەن. شاماسى، اكىمدىكتەر KazEOSat-تىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانباي وتىرعان سىڭايلى. ايتپەسە «قازاقستان عارىش ساپارى» ۇلتتىق كومپانياسى جەردى، سونىڭ ىشىندە قازاقستان اۋماعىن كۇندە سۋرەتكە ءتۇسىرىپ وتىرادى.
سۋرەتتەر توتەنشە جاعدايلار قىزمەتىنە تەگىن بەرىلەدى. ال باسقا مۇددەلى ورگاندارعا تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى الادى. فوتولاردان قاي ماڭدا قار بار نەمەسە جوعىن انىق كورۋگە بولادى.
فوتو: قازعارىش سايتىنان. قازسات 2 تۇسىرگەن ەسىل وزەنىنىڭ سۋرەتى.
سۋ تاسقىنىن بولجاۋ ماسەلەسىندە «قازگيدرومەت» ۇجىمىنىڭ دا ءرولى ماڭىزدى. تاقىرىپتى قوزعاۋ كەزىندە ءبىز مەكەمەگە بايلانىسقا شىعىپ، مامانداردىڭ كوزقاراسىن بىلمەككە تالپىنعان ەدىك. الايدا باسپا ءسوز قىزمەتى ساۋالدارىمىزدى جاۋاپسىز قالدىردى.
سونىمەن، 2025 -جىلى سۋ تاسقىنى قايتالانا ما - ازىرگە ەشنارسە انىق ەمەس. الايدا از دا بولسا دايىندىقتىڭ، الدىن الۋعا قامدانۋ ارەكەتىنىڭ بارىن بىلدىك. الداعى ۋاقىتتا ءبىز ماسەلەنى جىلى جاپپاي، وبلىس اكىمدىكتەرىنە حابارلاسىپ، دايىندىقتارىن باعامدايتىن بولامىز.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ