ەۋروپادا ءىزى قالعان جاياۋ مۇسا نەگە «جاياۋ» اتاندى

استانا.قازاقپارات - جاياۋ مۇسا بايجان ۇلى (1835-1929) - ءانشى، اقىن، كومپوزيتور. پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانىنداعى جاسىباي كولىنىڭ ماڭىندا  دۇنيەگە كەلگەن.

اكەسى بايجان كەدەي بولعان. اناسى ناقىش ەرتەرەكتە دۇنيە سالىپ، مۇسا بايجاننىڭ اعاسى تايجاننىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى. جەتى جاسىندا حات تانيدى.

جاستايىنان حالىق مۋزىكاسىمەن، اۋىلعا كەلىپ- كەتىپ جۇرگەن ءانشى- كۇيشىلەر ونەرىمەن تانىسادى. ءوزى دە ءان سالىپ، دومبىرا تارتادى. 1851 - جىلى قىزىلجارعا (قازىرگى پەتروپاۆل) كەلىپ، ورىس ءتىلىن ۇيرەنەدى. ول دومبىرا، قوبىز تارتۋمەن قاتار، سىرناي مەن سكريپكا ويناۋدى دا مەڭگەرەدى. قالاداعى وركەسترلەردىڭ، انشىلەردىڭ ورىنداۋىنداعى كونسەرتتەردى قىزىعا تىڭدايدى. بۇل ونىڭ مۋزىكالىق- ەستەتيكالىق تالعامىن قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن رول اتقاردى. جاياۋ مۇسانىڭ شوقان ۋاليحانوۆپەن بىرگە ءجۇرۋى، ىبىراي التىنساريننىڭ ولەڭىنە («كەل، بالالار، وقىلىق» ) ءان شىعارۋى، ولەڭمەن كۇندەلىك جازۋى، ابايعا ولەڭ ارناۋى، ل. ن. تولستوي كەيىپكەرىنىڭ اتىن بالاسىنا قويۋى - ونىڭ زامان لەبىن تەرەڭ سەزىنگەندىگىن بايقاتادى.

1854 - جىلى ومبى قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىندە وقىعان. وسىنداعى كىتاپحانادان سانكت- پەتەربور، ماسكەۋ، قازان، ورىنبور، اقمولا، تاعى باسقا قالالاردا شىعاتىن گازەت-جۋرنالدارمەن، كىتاپتارمەن تانىسادى. جاياۋ مۇسانىڭ تىرناقالدى تۋىندىسى «قىزدار-اي» ومبىدا دۇنيەگە كەلدى. ول تۋعان اۋىلىنا ساۋاتتى ازامات، مۋزىكالىق اسپاپتاردا شەبەر وينايتىن ونەرپاز بولىپ ورالادى. كەلە اۋىل ومىرىنە قىزۋ ارالاستى. اكىمدەردىڭ، بي-بولىستاردىڭ پاراقورلىعىن اشكەرەلەپ، اسىرەسە، باياناۋىلدىڭ اعا سۇلتانى مۇسا شورمانوۆ پەن ونىڭ ءىنىسى مۇستافانىڭ زورلىق-زومبىلىعىن ايتىپ، ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنا شاعىم جازادى. سول ءۇشىن اعايىندى شورمانوۆتار ونىڭ استىنداعى اتىن تارتىپ الىپ، «جاياۋ» اتاندىردى. وسى تۇستا شىعارعان «اقسيسا» انىندە - الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە ءوز نارازىلىعىن بىلدىرەدى. بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان شورمانوۆتار ءار ءتۇرلى جالا جاۋىپ، 1860 - جىلى ونى توبىلعا 12 جىلعا جەر اۋدارتادى. «سۇيىندىك»، «تۇتقىن زارى» اندەرى وسى كەزدە شىققان. تۇتقىندا 2 جىل بولعاننان كەيىن ءوزى سۇرانىپ اسكەرگە كەتەدى. ونى ليتۆادا ورتالىق ازيا جورىعىنا دايىندالىپ جاتقان گ. چەرنيايەۆتىڭ وتريادىنا جىبەرەدى. 1863-1865 -جىلدارى وسى وتريادتىڭ جۇك باتالونى قۇرامىندا شىمكەنت، اۋليە-اتا (تاراز)، ۆەرنىي (الماتى) جورىعىنا قاتىسقان. چەرنيايەۆتىڭ حالىققا كورسەتكەن زورلىعىنا قاتتى نارازى بولىپ، تۋعان اۋىلىنا ورالادى. وعان اتا جاۋلارى ەلدە دە تىنىشتىق بەرمەي، قايتا قۋعىنعا سالعان. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اۋىر تۇرمىسىن، بيلەۋشىلەردەن كورگەن زورلىق-زومبىلىعىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ول سانكت-پەتەربورعا اتتانادى. ءبىراق ودان دا قولداۋ تابا الماعان سوڭ، لاتۆيادا، پولشادا بولىپ، سوڭىنان قازانعا كەلىپ ايالدايدى.

جاياۋ مۇسانىڭ انشىلىك، كومپوزيتورلىق ونەرى حالىق مۋزىكاسىمەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. سول تۇستا ءومىر سۇرگەن توقسانباي، جاناق، تۇبەك، كوتەش، جاڭاباي سىندى اقىن- جىرشىلاردىڭ داستۇرلەرىن ۇلگى تۇتىپ، جاڭالىققا قۇلاش ۇردى. جاياۋ مۇسانىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى اشكەرەلەيتىن «اقسيسا»، «حاۋلاۋ»، «شورمانوۆقا»، «تولعاۋ»، «بۇزاۋ زارى»، «تۇتقىن زارى»، «سۇيىندىك»، تۋعان جەر تابيعاتىن سۋرەتتەيتىن «باياناۋىل»، «جازدىڭ كۇنى»، «جازدا»، « ۇلىتاۋ»، «سارىن»؛ اڭشىلىق- ساياتشىلىق تۋرالى «تۇرىمتاي»، «قارشىعا»، «كوگەرشىن»، كۇلدىرگى «قۇلباي»، «قازان قىزدارى»، ماحابباتتى جىرلايتىن «سۇرشا قىز»، «شولپان»، «ساۋلەم قىزدار»، «گاۋھار قىز»، «ءلايلىم»؛ ومىرلىك سەرىگى ساپارعا ارنالعان «كەلدىم، ساپار، باسىڭا» اتتى اندەرى بار. سونداي-اق، ول - ليريكالىك سيپاتتاعى «قىز كۇيى»، «قىز- بالا كۇيى»، «قىزقارقارا»، «قامشىلاۋ» سياقتى كۇيلەردىڭ دە اۆتورى. 
جاياۋ مۇسانىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارى - حالىقتىڭ انشىلىك- ورىنداۋشىلىق ءداستۇرى، سونداي-اق، قالا اسەرىنەن پايدا بولعان مارش، ءبي ىرعاعىنداعى تۋىندىلار نەگىزىندە دامىعان. اندەرىندە دياتونيكالىق جۇيەدەگى لادتار باسىم. جاياۋ مۇسانىڭ اندەرىندە قازاق حالىك اندەرىندە اسا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس - كلاسسيكالىق مۋزىكانىڭ فورماسىن قۇرايتىن ەرەكشەلىكتەر «اقسيسا»، «ەسكەندىر»، «تۇرىمتاي» اندەرىنەن انىق بايقالادى. جاياۋ مۇسا كومپوزيتور، ءانشى عانا ەمەس، ءوز اندەرىنە لايىقتاپ، ولەڭ شىعارعان اقىن. كوپتەگەن مىسقىل ولەڭدەرىمەن قاتار «شال مەن تورعاي»، «بودەنە مەن قانشىر» اتتى مىسالدارى دا بار. جاياۋ مۇسا كوڭىلگە تۇيگەندەرىن ورىسشا، قازاقشا قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان. قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك. ىستەرىنە بەلسەنە ارالاسىپ، ۇلت مادەنيەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان. جاياۋ مۇسانىڭ كوپتەگەن قولجازبالارى الماتى، قازان، سانكت-پەتەربور، ومبى مۇراعاتتارىنان تابىلعان. 
ونىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىن العاش نوتاعا ءتۇسىرىپ، جازىپ العاندار - الەكساندر زاتايەۆيچ، احمەت جۇبانوۆ، بوريس ەرزاكوۆيچ، ميحايل لالينوۆ، اندەرىن ايتىپ بەرۋشىلەر - قوسىمجان باباقوۆ، قالي بايجانوۆ، امىرە قاشاۋبايەۆ، قۋان لەكەروۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ جانە جاياۋ مۇسانىڭ بالاسى سالىق مۋسين. ونىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن قازاق كومپوزيتورلارى وپەرا («قىز جىبەك»، «ەر تارعىن»، «ءبىرجان - سارا»، «بەكەت»)، سيمفونيا، ەسترادا جانرلارىندا پايدالانعان. جاياۋ مۇسانىڭ اندەرى قازىرگى انشىلەردىڭ (ەرمەك سەركەبايەۆ، قايرات بايبوسىنوۆ، ت. ب.) رەپەرتۋارىنان ورىن الدى.

ءانشى بەينەسى كوركەم شىعارمالاردا، زەيتىن اقىشيەۆتىڭ «جاياۋ مۇسا» رومانىندا سومدالعان.

پاۆلودار وبلىسىنىڭ اقسۋ قالاسىنداعى مادەني- اعارتۋ ۋچيليشەسى جانە پاۆلودار قالاسىنىڭ ءبىر كوشەسى جاياۋ مۇسانىڭ ەسىمىمەن اتالادى.

جاياۋ مۇسا اندەرىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىق ءسۇيىپ تىڭدايدى. ونىڭ الۋان ناقىستى اسقاق اندەرى قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان. جاياۋ مۇسانىڭ اتاقتى «اق سيسا» ءانى:

اق سيسا، قىزىل سيسا، سيسا- سيسا،

قالمايدى كىمدەر جاياۋ زورلىق قىلسا.

شورماننىڭ مۇستافاسى اتىمدى الىپ،

اتاندىم سول سەبەپتى «جاياۋ مۇسا».

جانىما باتقاندىقتان اشىنامىن،

مەن نەگە جاياۋمىن دەپ باسىلامىن؟

مالىم جوق شورمان ايداپ الاتۇعىن،

قىلىعىن مۇستافانىڭ پاش قىلامىن!