رەسپۋبليكا كۇنىنىڭ تاريحي ءمانى قانداي؟

استانا. قازاقپارات - سونىمەن، تاريحشى سۇلتان حان اققۇلى بۇل كۇننىڭ تاريحي ماڭىزىنا توقتالسا، تاريحشى ءھام ساياساتتانۋشى سايىن بورباسوۆ رەسپۋبليكا كۇنىندە يدەولوگيالىق سەگمەنت بولۋ قاجەت ەكەنىن ايتادى.

25-قازان - رەسپۋبليكا كۇنى. بيىل دا اتالمىش ۇلتتىق مەرەكەنى بارشا حالىق اتاپ ءوتىپ جاتىر. ءبىراق ونىڭ ماڭىزى مەن تاريحى تۋرالى مالىمەتتەر ءالى دە از. بۇل ءالى كولەمدى زەرتتەۋدى قاجەت ەدى. وسىعان وراي Aikyn.kz سايتى مەرەكەگە قاتىستى ساياسي عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى سايىن مولداعالي ۇلى بورباسوۆ پەن الاشتانۋشى، عالىم سۇلتان حان اققۇلىنان پىكىرىن ءبىلدى.

- بۇل كۇن - ۇمىتىلا جازداپ، قايتا جاڭعىرعان مەرەكە. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن، بيلىك بۇل كۇندى نازاردان تىس قالدىرىپ، زاڭدى بۇرمالاپ جىبەردى.

شىن مانىندە، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى 1990 -جىلعى 25-قازانداعى ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنان باستالادى. دەكلاراتسيا 14 تارماقتان تۇرادى، ءارى وتە ماڭىزدى قۇجات. وندا قازاق حالقىنىڭ دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ، ءتىل مەن مادەنيەتتى دامىتۋ سياقتى وزەكتى ماسەلەلەرى قامتىلعان. دەكلاراتسيادا الەمدەگى ەڭ وزىق دەموكراتيالىق تاجىريبەلەر مەن قۇقىقتىق قوعامدى ورناتۋ جولدارى كورسەتىلگەن. ءبىز - الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر بولشەگىمىز. دەكلاراتسيادا ايتىلعان يدەيالاردى جۇزەگە اسىرماي، «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ مۇمكىن ەمەس، - دەيدى ساياساتتانۋشى س. بورباسوۆ.

ودان كەيىن ساراپشى ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزى ەكەنىن ايتا وتىرىپ، وسى تاريحي قۇجاتتىڭ ەل تاريحىنداعى ءرولى تۋرالى بىلاي دەيدى:

- دەكلاراتسيانىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا ماڭىزى زور. سوندىقتان بۇل كۇن باستى مەرەكەمىز بولۋى ءتيىس. ونىڭ ماڭىزىن حالىققا ءتۇسىندىرۋ قاجەت. دەكلاراتسيانىڭ مازمۇنىن ناسيحاتتاۋ، مەكتەپتەر مەن قوعامدا كەڭىنەن تالقىلاۋ - ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى. الماتىدا «رەسپۋبليكا كۇنى» تاقىرىبىمەن اقپاراتتار تاراتۋى كوڭىل قۋانتادى. بۇرىن 16-جەلتوقسانعا باسىمدىق بەرىلسە، ەندى ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇندىلىعىن سەزىنۋىمىز كەرەك، - دەيدى ول.

دەسە دە، اتالعان پىكىرگە قارسى ءۋاج ايتاتىندار دا جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى - الاشتانۋشى، عالىم سۇلتان حان اققۇلى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەگەر بۇل كۇن الاش كەزىندەگى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى دەكلاراتسيا بولعاندا، ونىڭ تاريحي دا، ساياسي دا ماڭىزى زور بولار ەدى.

- نەگىزى، قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ ەكى قىرى بار. ءبىرىنشىسى - ساياسي قىرى، ەكىنشىسى - تاريحي قىرى. ساياسي قىرىنا كەلسەك، سول 1990 -جىلدىڭ قازان ايىندا كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بار 15 وداقتىق رەسپۋبليكاداعى ەلدەر، ونىڭ ىشىندە ءتىپتى كەيبىر قىرىم تۇبەگى سياقتى اۆتونوميالىق وبلىستار مەن رەسپۋبليكالار دا وزدەرىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا، قۇجات قابىلداپ جاتتى.

ول كەزدە اقپارات قۇرالدارى الدەقايدا ەركىن بولاتىن. ويتكەنى قايتا قۇرۋ كەزەڭى ەدى. بۇل قۇبىلىستى سول كەزدەگى اقپارات قۇرالدارى «ەگەمەندىك شەرۋى» دەپ مازاق ەتتى. سەبەبى ونىڭ ىشىندە قازاقستان قابىلداعان ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسياسىنىڭ اتى بار دا، زاتى جوق. مۇنىڭ سەبەبىن بىلاي تۇسىندىرەيىن. «ەگەمەندىك» جايلاعان بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكا، شىن مانىندە رەسمي تۇردە ەگەمەندىگىن جاريالاعانىمەن، ول كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامداس بولىگى، سۋبەكتىسى كۇيىندە قالدى. ولاردىڭ ەشقانداي ەگەمەندىگى دە، ەركىندىگى دە بولعان جوق. باسقاشا ايتقاندا، 25-قازاندا قابىلدانعان دەكلاراتسيانىڭ ەشقانداي ساياسي ماڭىزى بولعان جوق. ەگەر ول دەكلاراتسيا، ماسەلەن، تاريحي جاعىنان قاراساق، الاش كەزىندەگى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى دەكلاراتسيا بولعاندا، ونىڭ تاريحي دا، ساياسي دا ماڭىزى زور بولار ەدى، - دەيدى تاريحشى سۇلتان حان اققۇلى.

سونىمەن قاتار الاشتانۋشى تاريحتى پاراقتاساق، كەيبىر ۇيات ىستەردىڭ دە بولعانىن مەڭزەپ وتىر.

- كەڭەس ۇكىمەتى قۇرامىندا ەسىڭە سالا كەتەيىن. قازاندا كەڭەس ۇكىمەتى وداعى ءالى ورنىندا بولدى. 1920 -جىلدىڭ 5-ناۋرىزىندا ايىرىلعان ەگەمەندىگىمىزدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداعاندا، دەكلاراتسيانىڭ تاريحي دا، ساياسي دا اسا ماڭىزدى بولار ەدى. مىسالى، 1989-1990 -جىلدارى بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا مەملەكەتتەرى وزدەرىنىڭ 1940 -جىلى كەڭەس وداعى جاۋلاپ كەلگەننەن كەيىن ايىرىلعان ەگەمەندىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدادى.

بىلايشا ايتقاندا، سول بالتىق تەڭىزى جاعالاۋى مەملەكەتتەرىنىڭ ەگەمەندىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ولار كەڭەس وداعىنان ءبولىندى. ءسويتىپ، تاۋەلسىز ەلگە اينالدى. ال قازاق رەسپۋبليكاسى اكسر ەگەمەندىك جاريالاعانىمەن، مۇنىڭ رەسمي تۇردە تاريحي دا، ساياسي دا ماڭىزى بولعان جوق. تاعى قايتالاپ ايتامىن، ول كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامداس بولىگى، سۋبەكتىسى كۇيىندە قالدى 1991 -جىلدىڭ 16-جەلتوقسانىنا دەيىن. سوندىقتان بۇل مەيرامدى اراعا 7-8 جىل سالىپ قايتا ورنىنا كەلتىرۋىنىڭ ماڭىزى بار ما؟ بۇل دەكلاراتسيانىڭ اتى بار دا زاتى جوق. وسىدان ەكى جىل بۇرىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، مەملەكەتتىك مەيرام رەتىندە بەكىتتى.

ونى كوزى اشىق كوكىرەگى وياۋ بىردە-ءبىر ازامات بۇل مەيرامنىڭ ماڭىزىن بىلمەيدى. 1991 -جىلعا قاراي كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بار-جوعى 12 وداقتاس رەسپۋبليكا قالدى. بالتىق جاعالاۋىنداعى 3 مەملەكەت ءبولىنىپ كەتتى.

ەڭ سوڭىندا ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان قازاقستان بولدى. ونىڭ سەبەبى سول كەزدەگى پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ باستاعان قازاقستان بيلىگى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن، حالقىنىڭ اڭساعان ارمانى دەپ قابىلداعان جوق. سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ ءبىرىنشى جانە سوڭعى پرەزيدەنتى م. گورباچەۆ كەڭەس وداعىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى قىزمەتىن ۇسىنعان سوڭ، نازاربايەۆ سول كەڭەس وداعىن ساقتاپ قالۋعا بار كۇش-جىگەرىن سالۋعا تىرىستى، - دەيدى ول.

سونىمەن، تاريحشى سۇلتان حان اققۇلى بۇل كۇننىڭ تاريحي ماڭىزى اسا سەزىلە قويماعانىن ايتسا، تاريحشى سايىن بورباسوۆ رەسپۋبليكا كۇنىندە يدەولوگيالىق سەگمەنت بولۋ قاجەت ەكەنىن ايتادى.

- مەرەكەنى اتويلاپ وتكىزۋ شارت ەمەس. يدەولوگيالىق سەگمەنت بولۋى كەرەك.

ب ا ق-تا تاريحي وقيعالارعا قاتىستى حابارلار مەن پىكىرتالاستار ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت. مەكتەپتەردە، وقۋ ورىندارىندا كۋراتورلىق ساعاتتاردا دەكلاراتسيانىڭ ماڭىزى ايتىلسا، وتە ورىندى. مەرەكە كەزىندە ۇلتتىق تۇلعالاردى، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلارىن ەسكە الۋ كەرەك. وزگەرىستەر مىندەتتى تۇردە جاسالۋى كەرەك. سايلاۋ ادىلەتتى، ۋاقىتىندا وتپەسە، قوعام دا وزگەرمەيدى. «كەزەكتەن تىس سايلاۋ» ءبىزدىڭ قوعامعا تەرىس اسەر ەتەدى. زاڭدى بۇزباۋ، ادىلەتتى سايلاۋ وتكىزۋ - دەموكراتيانىڭ نەگىزى. سايلاۋعا قاتىساتىن كانديداتتاردىڭ ساپاسى دا ماڭىزدى. ناقتى بىلىكتى ادامداردىڭ بولعانى دۇرىس، - دەدى ول.