گەرمانيادا قازاق اۋەندەرىن اۋەلەتكەن پاۋل مەن ولگا
استانا. قازاقپارات - YouTube پلاتفورماسىندا نەمىستەردىڭ تويدا قازاق اندەرىنەن پوپۋري ايتىپ جاتقانى تاسپالانعان ۆيدەو بۇگىندە 4 ميلليون قارالىم جيناعان. ودان بولەك، ولار ورىنداعان «شۋدىڭ بويىندا» ءانى 3,4 ميلليون، ال «اق ساۋلەم» ءانى 1,7 ميلليون رەت تىڭدالعان.
توقسانىنشى جىلى قازاقستاننان تاريحي وتانى - گەرمانياعا كوشىپ كەتكەن پاۋل فريدريح پەن ولگا كاسپەر - بۇگىندە ەۋروپادا تانىمال دۋەت. كەيىنگى ون بەس جىلدا سىرتتا قازاق اندەرىن ناسيحاتتاپ، گەرمانيادا وتەتىن توي- تومالاقتاردىڭ كوركىن كەلتىرىپ جۇرگەن ەكەۋىنە «دوستىق» وردەنى مەن «شاپاعات» مەملەكەتتىك مەدالى تابىس ەتىلگەن. ەلدەن كەتكەنىنە وتىز بەس جىل وتسە دە، قازاق ءتىلىن، مۋزىكاسىن بيىككە كوتەرىپ جۇرگەن پاۋل فريدريحكە حابارلاسقان ەدىك.
- كوپشىلىك گەرمانياعا قونىس اۋدارعان نەمىستەردىڭ توي-تومالاقتارى ءسىزسىز وتپەيتىنىن، ءتىپتى مەرەكەلەۋ كۇنىن سىزگە بولا اۋىستىراتىنىن ايتادى. گەرمانيادا كوپ تاپسىرىس الاتىن ءسىز باستاپقىدا قازاقستاندا دا تانىمال بولا باستاعانىڭىزدى بىلمەپسىز دە. سول راس پا؟
- راسىندا دا بىلگەن جوقپىن. «ودنوكلاسسنيكي» جەلىسىنەن ءبىر تانىسىم حابارلاسىپ: «پاۋل، سەن قازاقستاندا تانىمال بولىپ كەتتىڭ عوي» دەپ جازدى. قاراسام، «توي جىرى» ۆيدەوسىنىڭ استىنا كوپشىلىك ىستىق لەبىزىن جازىپ كەتىپتى. «بۇل كىم؟ اتى-ءجونى قالاي؟» دەپ تانىسقىسى كەلىپ، ىزدەگەندەر دە بار. اراسىندا ءوزىمىزدىڭ اقسۋاتتىقتار دا بار. مەن 1977 -جىلى سول كەزدەگى سەمەي وبلىسى اقسۋات اۋدانىندا دۇنيەگە كەلدىم. وندا ورىس مەكتەبىندە وقىدىم، دەگەنمەن قازاقتارمەن دوپ تەۋىپ، قوي باعىپ ءجۇرىپ، قازاق ءتىلىن ەرتە جاستان جەتىك مەڭگەرىپ الدىم. ودان بولەك، اۋدانداعى اباي قۇنانباي ۇلى اتىنداعى مۋزىكالىق مەكتەپتە بەس جىل ءبىلىم الىپ، بايان سىنىبىن ءبىتىردىم. 1995 -جىلى نەمىستەردى تاريحي وتانىنا شاقىرعان ارنايى باعدارلاماعا قۇجات تاپسىرىپ، اقىرى گەرمانيانىڭ فەتحا كەنتىنە قونىس اۋداردىق.
- باستاپقىدا جاڭا ورتاعا ۇيرەنىسىپ كەتۋ قيىن بولعانى انىق...
- البەتتە، قيىن بولدى. قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق دالاسىندا ءوسىپ-ونگەن ءبىز ءبارى جابىق، كوشەلەرى تارلاۋ جەرگە بوي ۇيرەتۋ وڭايعا سوقپادى. ءبىز - باسقا نەمىستەرمىز. ولار - تىپتەن باسقا نەمىستەر. ءبىز ولاردى، ولار ءبىزدى تۇسىنبەي، دال بولدىق. ءبىز شۆاب ديالەكتىسىندە سويلەسەك، ولار جوعارى نەمىس تىلىندە سويلەيدى. كەيىن ءبىز ول ءتىلدى دە مەڭگەردىك. بەيىمدەلۋ پروتسەسىنە باس-اياعى التى جىل ۋاقىتىم كەتتى. كەيىن اكەم مەن شەشەم جۇمىسقا شىقتى. ال مەن ۇستانىڭ وقۋىن وقىدىم. سوسىن جۇمىسقا تۇردىم. جۇمىستان كەلگەن سوڭ ۇيدە ۇنەمى بايان تارتاتىنمىن. نەگىزى، مەن - مۋزىكاسىز جۇرە المايتىن جانمىن. اقسۋاتتا كورشى قىزدار «پاۆلۋشا، بىزگە بايان تارتىپ بەرشى» دەپ كوشەگە شاقىرىپ الاتىن. ول ۋاقىتتا اۋلادا ءتۇرلى كونسەرت جاسايتىن ەدىك. مەن ورتادا بايان تارتىپ وتىرامىن. قىزدار بىرەسە بي بيلەيدى، بىرەسە ءان ايتادى. ءبارىمىز دە ورىستەن قايتقان قويدى قاماۋعا جاۋاپتىمىز. سول قويلاردىڭ الدىنان شىعىپ، كونسەرتپەن كۇتىپ الاتىن ەدىك (كۇلىپ). قوي قاماعان سوڭ دا، كونسەرتىمىزدى جالعاستىرا بەرەتىنبىز. كوشە جاقتا ءبىر لاشىق بار-تىن. قىزدار سول لاشىقتىڭ ءۇستىن ساحنا دەپ ەلەستەتىپ، ءان ايتادى. مەن تومەندە سۇيەمەلدەپ تۇرامىن. كورشىلەر دۋ قول شاپالاقتاپ، تيىن-تەبەن بەرەتىن. سول ساتتەر ءالى كۇنگە دەيىن كوبىنىڭ ەسىندە ەكەن.
- گەرمانيانىڭ توي-تومالاقتارىندا قاي كەزدەن باستان ءان ايتا باستادىڭىز؟
- گەرمانياعا كوشكەنگە دەيىن اۋداندا ۇلكەن وركەستردە ويناپ، حور ءسوليسى بولعانمىن. ونىڭ ءبارى وڭاي ۇمىتىلا سالمايدى عوي. ءبىر كۇنى بۇلاي جۇرە بەرگەنشە، تويلارعا شىعىپ، ءان ايتقانىم دۇرىس بولار دەپ شەشتىم. ول ءۇشىن ماعان سينتەزاتور مەن گيتارا قاجەت. اقشا جيناپ، ەكى اسپاپتى ساتىپ الدىم. العاشىندا سينتەزاتورعا «اسپاندا تىرنالار بارادى، ايلار جىلدارعا تولادى» ءانىن ايتىپ كوردىم. بىردە «دوس- مۇقاسان» توبىنىڭ ايگىلى «توي جىرى» ءانىنىڭ مينۋسوۆكاسىن تاۋىپ الدىم. ول انگە كليپ ازىرلەپ شىعاردىم. ول تۋىندىم ەل ىشىنە «ۆيرۋس» بولىپ تارالىپ كەتتى. اقىرىندا، تانىمال بولا باستادىم. سوسىن «استاپۋراي»، «قۇدالار» ءانىن ورىندادىم. ول تۋىندىلار دا كوپ سۇرالدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ولگامەن بىرىگىپ تويعا شىعۋدى قولعا الدىق. ولگا - كوكشەتاۋدىڭ تۋماسى. گەرمانياعا كوشىپ كەلگەلى بەرى ول ءوز جاعىندا، مەن ءوز جاعىمدا قازاق مۋزىكاسىن دارىپتەپ، ورىنداپ جۇردىك. بىردە ونىڭ مۋزىكانتى اۋىرىپ قالىپ، ونىڭ ورنىنا شىعىپ بەردىم. سودان بەرى ەكەۋىمىز توي-كونسەرتتەرگە بىرگە شىعىپ ءجۇرمىز. ءبىز تاپسىرىس العان ءبىرىنشى تويدا «دوس-مۇقاساننىڭ» «توي جىرى» ءانىن ايتقانبىز. تويعا جينالعان، بالا كەزىندە، بوزبالا شاعىندا، ەسەيگەن شاقتا قازاقستاننان گەرمانياعا قونىس اۋدارعان ۇرپاقتار ءان باستالعان تۇستا-اق «مىنا ءاندى بالا كەزدەن بىلەمىن عوي!»، «بۇل ءان - مەنىڭ جاستىق شاعىمنىڭ كۋاسى» دەپ تاڭ-تاماشا بولىپ، بىزبەن بىرگە ايتىپ شىقتى.
ىزىنشە بىزگە العىس جاۋدىرتىپ، العاشقى تويىمىز جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. وسىدان كەيىن رەپەرتۋارىمىزعا قازاق اندەرىن كوپتەپ قوسۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىندىك. «اق ساۋلەم»، «ماحاببات جوق»، «شۋدىڭ بويىندا» اندەرىن جازدىق. بۇل اندەردى ورىنداعان سوڭ، تانىمالدىعىم ارتا ءتۇستى.
- تويعا تەك قازاق اندەرىن ايتقىزۋ ءۇشىن شاقىرادى دەسەك، قاتەلەسەمىن بە؟
- قاتەلەسپەيسىز. تەك قازاق اندەرىن ايتۋ ءۇشىن شاقىرادى. ورىسشا تىڭداعىسى جوق. كەشكە دەيىن قازاقشا ءان ايتىپ شىعامىز. «اسپانعا قارايمىن»، «شۋدىڭ بويىندا»، «اق ساۋلەم»، «توي جىرى» كومپوزيتسيالارىن ءبىزدىڭ نەمىستەر ءسۇيسىنىپ تىڭدايدى. قازاقستاننان قونىس اۋدارعان نەمىستەردەن بولەك، وسىندا كوشىپ كەلگەن ورىستار دا «بىزگە كەلىپ، ءبىر-ەكى قازاقشا ءان ايتىپ بەرەسىز بە؟» دەپ تويلارىنا شاقىرادى. ءبىر كۇنى قازاقستان كونسۋلدىعىنىڭ وكىلدەرى حابارلاسىپ، «ءبىزدىڭ ءىس-شاراعا كەلىپ، «شۋدىڭ بويىندا» ءانىن ايتىپ بەرەسىزدەر مە؟» دەپ قولقا سالدى. ءبىز ول ءاندى ءۇش تىلدە، قازاقشا، نەمىسشە جانە ورىسشا اۋدارىپ ايتىپ بەردىك. كەيىن ءوزىمىز ناۋرىز مەرەكەسىن اتاپ ءوتۋدى قولعا الدىق.
«ناۋرىز تويلاعالى جاتىرمىز» دەپ حابارلاعانىم سول-اق ەكەن، ءبىر اپتانىڭ ىشىندە بيلەتتەر ءوتىپ كەتتى. ول مەرەكەگە گەرمانيانىڭ ءار بۇرىشىنان ءۇش جۇزگە جۋىق ادام جينالدى. كوپشىلىگى شاپان مەن تاقيا كيىپ العان. ناۋرىزدى ەلدەگىدەي ناعىز مەرەكە دەڭگەيىندە اتاپ وتتىك. قازاقشا حيت اندەردى ورىنداپ، ارقا-جارقا بولدىق. قايتاردا العىستى قارشا بوراتقان كوپشىلىك «كەلەسى جىلى تاعى بولا ما؟» دەپ سۇراپ، وسى باستان ورىنعا تاپسىرىس بەرىپ قويدى. بيىل، بۇيىرسا، تۋرا 22-ناۋرىز تاعى مەرەكە ۇيىمداستىرماقپىز. قازاقستاننان ادام دەگەن ءانشى كەلىپ، ۇلكەن كونسەرت قويامىز. ايتپاقشى، بىزگە قازاق اندەرىن بۇكىل گەرمانياعا ناسيحاتتاعانىمىز ءۇشىن ەلدەن ماراپات بۇيىردى. ەلشىلىك وكىلدەرى ءبىزدى ارنايى بەرلينگە شاقىرىپ، سالتاناتتى تۇردە ماراپاتتادى. ولگاعا «شاپاعات» مەملەكەتتىك مەدالىن تاقتى. ال مەن Ⅱ دەڭگەيلى «دوستىق» وردەنى يەگەرى اتاندىم. سەنبەسسىز، الايدا مەن - بۇل وردەندى الىپ تۇرعان ەكىنشى نەمىس ەكەنمىن. ماعان دەيىن مۇندا ىشكى ەكونوميكا ءمينيسترى بولعان ءبىر قايراتكەر العان ەكەن. مەن سول ءۇشىن وتە قۋانىشتىمىن.
- الەۋمەتتىك جەلىدە بىزدەن كوشىپ كەتكەن نەمىستەردىڭ قازاقستانعا، قازاق حالقىنا العىس ايتقان ءساتى تاسپالانعان ۆيدەولاردى كوپتەپ تابۋعا بولادى. ول ۆيدەولاردىڭ استىنا قازاقتاردىڭ اياماي تىلەك جازعانىن وقىپ كوڭىلىڭىز بوساعان ساتتەر بولعان شىعار.
- نەمىستەر مەن قازاقتار قيىن، سويتە تۇرا بەيبىت زاماندا بىرگە وسكەن سوڭ، ءبىر-بىرىمەن ماڭگىگە «بايلانىستا» بولادى. نەمىستەر قازاقشا جەتىك ءبىلدى، نەمىس ءتىلىن بەسكە بىلگەن قازاقتار دا بولدى. ءبىر- ءبىرىنىڭ ۇلتىن، ءدىلىن سىيلادى. سوندىقتان ارينە، مۇنداعى نەمىستەر وتكەنگە كوز تاستاپ، ساعىنادى عوي. مەنىڭ كليپتەرىمنىڭ استىندا سان مىڭداعان پىكىر جازىلعان. وقىپ وتىرىپ، كوزىڭە جاس كەلەدى. پىكىر جازعان قازاقتاردىڭ كوبى «نەمىس كورشىلەرىمىز بىزبەن ءبارىن بولىسەتىن...» دەپ ەستەن كەتپەس ەستەلىكتەرىن جازادى. ول - راس. قازاقتار دا بىزدەن ەشتەڭەنى ايامايتىن.
كورشىمىز باعلان اپاي جەتى شەلپەك پىسىرگەن سايىن بىزگە اكەلىپ بەرەتىن. انام دا بىردەڭە پىسىرسە، ولارعا اپارىپ بەرەدى. مەنىڭ اكەم قازاقشا تازا سويلەيدى. ول اۋداندا تۇرعاندا قىتاي قازاقتارىمەن جاقىن ارالاستى. سوندىقتان جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، ولاردىڭ كوشۋ تاريحىن دا جاقسى بىلەدى. جالپى، اقسۋاتتان قونىس اۋدارعان نەمىستەر باس قوسا قالسا تەك قازاقشا سويلەسەدى. ولار قازاق ءتىلىن ۇمىتقىسى كەلمەيدى، سول ءۇشىن جينالعان سايىن سول تىلدە شۇيىركەلەسەدى.
قازاق ءتىلىن ساقتاپ قالعانىمىز ءوز الدىنا، ءبىز كوشىپ كەتكەنىمىزگە وتىز بەس جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن دا ۇمىتقان ەمەسپىز. قازاقتاردان نە ۇيرەندىك، سونى وسىندا الىپ كەلدىك. جەرگىلىكتى نەمىستەر مۇلدە باسقا تاماق جەيدى. ال ءبىز ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن باۋىرساق، قازاقشا ەت، قۋىرداق ازىرلەپ جەيمىز. مىسالى، مەن ارادا وتىز بەس جىل وتسە دە، قۇرتتىڭ ءدامىن ۇمىتقان ەمەسپىن.
بىلە بىلسەڭىز، قۇرت - وسىندا كوشىپ كەلگەن نەمىستەر ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ اق التىنى. قازاقستاننان كەلەتىندەرگە «ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس. قۇرت الا كەلسەڭدەر بولعانى» دەيمىز. گەرمانيادا قازى جاساپ ساتاتىندار جەتەرلىك. قىمىز ازىرلەيتىن دە مامان بارىن بىلەتىن بولارسىز. تەك قۇرت جاسالىنبايدى. قۇرت - ءبىز ءۇشىن جاي عانا تاعام ءتۇرى ەمەس، قۇندى نارسە. ەلدەن كەتكەن نەمىستەرگە تۋعان جەرىن ەسكە تۇسىرەتىن اتريبۋتتىڭ ءاربىرى قىمبات. ءار نەمىستىڭ ۇيىندە قازاقستان شوكولادىن، قازاقستاننىڭ تۋىن تاباسىز. ال قازاقشا ەت ازىرلەسە - ۇيىندە ۇلكەن مەرەكە. ونى مىندەتتى تۇردە ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىگە سالۋ كەرەك. ونسىز بولمايدى (كۇلىپ).
اقسۋاتتان توقسانىنشى جىلى كوشىپ كەلگەندەر قازاقشا تازا سويلەيدى دەپ ايتتىم عوي. ولار بەتاشار، باتا بەرۋ سەكىلدى قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن دە بەرىك ۇستانادى. ءۇيدىڭ ۇلكەنى باتا بەرمەيىنشە ەشكىم تاماقتان ءدام تاتا المايدى. اقسۋاتتىقتار دەمەكشى، مەنى كوپشىلىك يدا ۆاسيليەۆنانىڭ ۇلى دەپ تانيدى (كۇلىپ). مەنىڭ انام - قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن مۇعالىم. سوسىن ماعان الدەبىرەۋ «پاۆلۋشا» دەسە، ەلەڭ ەتە قالامىن. بىردەن ءبىزدىڭ جاقتان، اقسۋاتتان ەكەنىن بىلەمىن. سەبەبى بىزدىكىلەر مەنى وسىلاي اتايدى.
- سوڭعى بەرگەن سۇحباتىڭىزدا «قازاقتىڭ مۋزىكالىق كولوريتىن ساقتاۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز» دەگەن ەكەنسىز. قازاقستانعا كەلىپ كونسەرت قويماق تا بولىپسىز.
- ءيا، بۇل - مەنىڭ پارىزىم. قازاقستان - تۋعان جەرىمىز. كىندىك قانىم تامعان جەر. مۇنداي قاسيەتتى جەردىڭ تىلىندە سويلەپ، ءانىن ورىنداۋ - مەن ءۇشىن ماقتانىش. وتكەن جىلى قازاقستانعا كەلىپ، كونسەرت قويىپ، ەل ءىشىن ارالاماق بولعانبىز. وعان ونداعى كوپ ەلدى مەكەندەگىلەردى دۇرلىكتىرگەن سۋ تاسقىنىنا بولا بۇل ويىمىز ىسكە اسپاي قالدى.
- قازاقستاننان كوشكەلى بەرى ەلگە كەلە الدىڭىز با؟
- جوق. ەلگە بارماعانىما وتىز بەس جىل بولدى. قاتتى بارعىم كەلەدى. الايدا ۋاقىت تاپشى. بىلە بىلسەڭىز، ءبىزدىڭ كۇنتىزبەمىز ءبىر جىلعا الدىن جوسپارلانعان. قازاقستانعا بارۋ ءۇشىن كەمى ءبىر ايىمىز بوس بولۋى كەرەك. تۋعان-تۋىس، كورشى-قولاڭ، دوس-جاراندارىمىزدى ارالاپ شىعۋعا كوپ ۋاقىت كەرەك. قازاقتار كوپتەن بەرى كورمەگەن قوناقتى ءبىر كۇندە جىبەرە سالمايتىنىن جاقسى بىلەسىز عوي. مەن نەگىزى ءبىر رەت قازاقستانعا بارعانمىن، الايدا باقىلاۋ پۋنكتىنەن ارى اسپادىم. ءتولقۇجاتىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. اۋەجاي سىرتىندا مەنى ەلۋ شاقتى ادام كۇتىپ تۇر. مەن تۇركيا ارقىلى ۇشىپ كەلدىم. ال بىزگە تۇركياعا بارۋ ءۇشىن ءتولقۇجات قاجەت ەمەس، ارنايى كارتوچكا بولسا بولعانى. ال الماتى اۋەجايىنداعىلار ءتولقۇجات تالاپ ەتىپ تۇرىپ الدى. سودان نە كەرەك، الماتىنىڭ اۋەجايىنان اسپاسام دا، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن ءبىر ءسۇيىپ، گەرمانياعا قايتا ۇشىپ كەلدىم. بۇيىرسا، ەلۋ جاسىما دەيىن ءبىر بارسام دەگەن ارمانىم بار.
سۇحباتتاسقان
ءاليا تىلەۋجان قىزى
«تۇركىستان» گازەتى