قۇپياسى كوپ قۇميان: سىر بويىنداعى كونە قالا جۇرتى قانداي سىر بۇگىپ جاتىر

استانا. KAZINFORM - ارحەولوگ عالىمدار سىر بويىندا كونە قالالاردىڭ كوپتىگىن ايتادى. وعان دالەل بولارلىق قۇتتى مەكەندەر بارشىلىق. كوپشىلىگى ءالى كۇنگە دەيىن ەسكەرۋسىز قالىپ وتىر. سونىڭ ءبىرى - جاڭاقورعان اۋدانى اۋماعىنداعى قۇميان نەمەسە مەيرامتوبە شاھارى.

قۇميان تۇرعىندارى ХІІ-ХІІІ عاسىرلاردا تىرشىلىك ەتكەن. قالا جاڭاقورعان اۋدانى كەلىنتوبە اۋىلىنىڭ وڭتۇستىك- باتىس جاعىندا، 30 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورىن تەپكەن. سىرداريانىڭ قۇرعاپ قالعان ارناسىنان 3-4 شاقىرىم جەردە تۇر. قۇميان - تىك ءتورتبۇرىشتى قالا. كولەمى 210*180 مەترگە جۋىقتايدى. قورعاننىڭ كەيبىر ساقتالعان بيىكتىگى 5-6 مەتردى قۇرايدى. دۋالىنىڭ ەنى - 3-3,5 مەتر شامالاس. وڭتۇستىك جاعىنداعى ەكى بۇرىشىندا مۇنارانىڭ قۇلاعان ورنى 2,5 مەتر توبە بولىپ جاتىر. قورعاننىڭ قۇرىلىس جۇيەسىنە قاراعاندا ءتورت جاعىندا بەس- بەستەن مۇنارا بولعان. مۇنارالاردىڭ اراسى - 35 مەتر. قاقپاسى وڭتۇستىك- شىعىسىندا ورنالاسقان. قورعاننىڭ سىرتىن اينالدىرا قازىلعان وردىڭ ەنى 8 مەتر بولسا، تەرەڭدىگى 1,5-2 مەترگە جۋىق. قۇمياننىڭ ورتاسىندا كولەمى 45*45 مەتر سيتادەلى بار.

جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى ءالىمجان ەرجانوۆ قۇمياننىڭ سولتۇستىك- باتىس جاعىنداعى بۇرىشتا شاعىن عانا توبەنىڭ ورنى كوزگە تۇسەتىنىن ايتادى. وكىنىشتىسى، ونى زەرتتەگەن عالىمدار وندا نە بولعانىن ناقتىلاعان جوق.

«دەگەنمەن جاساعان جورامالعا سۇيەنسەك، قالا ىشىندە قۇرىلىس جۇيەلەرى بولۋى ابدەن مۇمكىن. عالىمدار قۇمياندى زەرتتەۋ بارىسىندا كوپتەگەن قىش ىدىستاردى تەرىپ العان. ولاردىڭ ەرنەۋىندە جاپسىرىلعان جيەكتەرى مەن سۋ تاسۋعا ارنالعان قۇمىرالاردىڭ تۇتقالارى اسەم جاسالعان. قالادا قولونەر جاساۋ ءىسى جوعارى دەڭگەيدە دامىعان. ويتكەنى اس ىشۋگە ارنالعان ىدىستار اسەم بەزەندىرىلگەن. ولاردىڭ استىڭعى بولىكتەرى دوڭگەلەك بولىپ كەلەدى. اتالعان دۇنيەلەرگە پايدالانىلعان ىدىستاردىڭ بوياۋلارى وتىرار قالاسىنان تابىلعان ىدىستارعا وتە ۇقساس ەكەن. وتىرار قالاسى دا بۇل اۋماققا جاقىن ورنالاسقان»، - دەيدى ول.

بۇل قالانى كەزىندە كىمدەر زەرتتەدى، مۇنداي مالىمەتتەردى كوپ ەمەس. دەسە دە، قاي كەزدە دە وعان نازار اۋدارعان عالىمدار از ەمەس سەكىلدى. قۇمياننىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭى سىر بويىنداعى وزگە دە كونە شاھارلارمەن سايكەس كەلەدى. سول ءبىر كەزەڭدەردە داريا بويىنا جاعالاي قونعان قالالار ءوزارا ءبىر- بىرىمەن تىعىز قارىم- قاتىناستا ءومىر سۇرگەن. سەبەبى قايسىبىر كونە قالاداعى ساۋلەت ونەرى ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس.

ەندىگى كەزەكتە قۇميان اتاۋى قايدان شىقتى دەگەنگە نازار اۋدارا كەتكەنىمىزدىڭ ارتىقتىعى بولماس. ونى زەرتتەۋشىلەر قۇم دەگەن تىركەسكە قاراي وتىرىپ، «قۇمداعى قالا» دەگەندى ءبىلدىرۋى مۇمكىن دەگەن جورامالىن جاسىرمايدى. ال ونىڭ مەيرامتوبە دەگەن ەكىنشى اتاۋى جونىندە ەشقانداي بولجام جوق.

ەندىگى اڭگىمە اۋانىن اڭىزعا بۇرا كەتكەنىمىز ارتىق بولماس. جاڭاقورعان اۋدانىڭ تۇرعىنى راقىمجان تۇرسىنبەك ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، قۇميان نەمەسە مەيرامتوبەدە ءبىر كەيۋانا ءومىر سۇرەدى. سول قاريانىڭ جالعىز ۇلى بار ەكەن. الگى كەيۋانا ىشەرگە اس، كيەرگە كيىم تاپپاي جۇرگەن كەدەي بولعان كورىنەدى. قولىندا جار دەگەندە جالعىز ەشكىسى بولعان دەيدى. بۇل وتباسى سول ەشكىنىڭ ءسۇتىن قورەك ەتەدى ەكەن. ارتىلعان ءسۇتتى ىدىسقا قۇيىپ، باسقا بولمەگە ساقتاپ قويادى. دەگەنمەن كەيۋانا كۇندەردىڭ كۇنىندە مىناداي جاعدايدى باستان وتكىزەدى. بەلگىسىز بىرەۋ ىدىستاعى ءسۇتتى ءىشىپ، ونىڭ ورنىنا ءبىر ءدىلدادان قالدىرىپ كەتەدى. كەيۋانا بۇل قۇبىلىسقا تاڭعالىپ، وسى جاعدايدىڭ سەبەبىن بىلە الماي، دال بولادى. بۇل كورىنىس كۇندەلىكتى قايتالانا بەرەدى. بۇرىن قوڭىرتوبەل تۇرمىستا ءومىر سۇرگەن وتباسى كوپ ۇزاماي-اق بايىپ شىعا كەلەدى.

وسىلايشا كۇندەر وتەدى. كەيۋانا جۇمباق سىردىڭ قۇپياسىنا ۇڭىلۋگە تىرىسادى. سول ارقىلى كوڭىلدەگى ساۋالدىڭ ءتۇيىنى شەشىلەدى. جۇمباق قۇبىلىستىڭ باستى كەيىپكەرى كادىمگى جىلان ەكەن. قاريانى كورگەننەن كەيىن جىلانعا ءتىل ءبىتىپ، ءوزى جايىندا ەشكىمگە ءتىس جارماۋىن سۇرايدى. ەگەر بۇل قۇبىلىستى باسقا ادامدار سەزىپ قويسا، بۇكىل شاھار جىلاندار شابۋىلىنا ۇشىرايتىنىن ايتادى.

داۋلەتتى ءومىر سۇرە باستاعان قاريانىڭ جاعدايىنان شاھار باسشىسى دا حاباردار بولادى. ونى ارنايى شاقىرتىپ الادى. بايۋ سەبەبىن سۇرايدى. كەيۋانا جىلاننىڭ ايتقانى ەسىنە ءتۇسىپ، جاۋاپ بەرمەي، سىتىلىپ شىعۋعا تىرىسادى. وكىنىشتىسى، شاھار باسشىسى ناقتى جاۋاپ المايىنشا، قاريانى بوساتپايتىنىن ايتادى. وسىدان كەيىن قىسىم كورگەن كەيۋانا بولعان وقيعانى بايانداپ بەرەدى. سودان سوڭ جىلان دا كورىنبەي كەتىپتى.

ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قالاعا جىلاندار شابۋىلى باستالىپ كەتەدى. اركىم قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەيدى. «تۇرىمتاي تۇسىمەن، بالاپان باسىمەن» دەگەندەي كۇي كەشەدى. سونىڭ سالدارىنان قۇمياندا تۇراتىن حالىق قىناداي قىرىلادى. بۇل شابۋىلدان ەكى ادام ءتىرى قالىپ، قالادان قاشىپ شىعادى. الايدا ولاردىڭ سوڭىنان ءبىر جىلان شىعادى. ەكى كىسى بۇقاراعا مال ايداعان ادامدارعا قوسىلادى. بولعان وقيعانى ولارعا بايانداپ بەرەدى. الگى ەكى ادامنىڭ ءبىرىنىڭ قولىندا كەتپەن، ەكىنشىسىنىڭ قولىندا جەتى تابا نان بار ەكەن. وقيعانى ەستىگەن ازاماتتار ولارعا سولاردى باستارىنا قويىپ تۇرۋعا كەڭەس بەرەدى. ولار ءدال سولاي جاسايدى. ىسىلداپ كەلىپ، توبەدەن تونگەن جىلان كەتپەن مەن التى ناندى تەسىپ ءوتىپ، جەتىنشىسىنە كەلىپ توقتاعان ەكەن. وسىنىڭ ارقاسىندا الگى ەكى ادام امان قالعانعا ۇقسايدى.

بۇل قۇمياننىڭ قۇرىپ كەتۋىنە سەبەپشى بولعان وقيعانىڭ ءبىرى مە ەكەن؟ باسقا قانداي جاعدايلار سەبەپ بولدى؟ بالكىم، جاۋگەرشىلىك زاماندا جەرمەن- جەكسەن قيرادى ما ەكەن؟ بۇل تۇرعىدا ەشقانداي ناقتى دەرەكتەر كەزدەسە بەرمەيدى.

اۆتور

ءادىلجان ۇمبەت