قياسباي حيكايالارى

استانا. قازاقپارات – دانا بابامىزدىڭ اينالاسىندا الۋان ءتۇرلى ادام بولعان. سونىڭ ءبىرى - اتامىزدىڭ ءوزى «جۇرگەن جەرىڭ كۇندە دۋ، سىرتىڭ اڭقاۋ، ءىشىڭ قۋ» دەپ باعا بەرگەن قياسباي كوگەداي ۇلى. اباي مەن قالجىڭگەر قياسباي حاقىندا ەل اۋزىندا ساقتالعان اڭگىمە كوپ. ءدال وسى تاقىرىپتى تەرەڭ قاۋزاعان ادامنىڭ ءبىرى - ادەبيەتتانۋشى تۇرسىنجان شاپاي ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كەيىپكەرىمىز قياسباي تۋرالى: «اباي اعاسىنىڭ كۇڭگىرت كوڭىلىن كۇن بولىپ جايناتپاسا دا، ءساتىن تاۋىپ جانىن جادىراتۋعا جاراعان جاپ-جارىق، جىپ-جىلى، ءبىر ۇزىك قۋناق ساۋلە دەرسىز»، دەپ جازادى (شاپاي ت. ەسسە. ادەبي سىن. زەرتتەۋ. - الماتى: اردا+7، 2017. - 56-ب).

عالىم باۋىرجان ەردەمبەكوۆ جازۋشى، رامازان توقتاروۆتىڭ «ابايدىڭ جۇمباعى» رومانىندا اتى اتالاتىن كوگەداي ەسىمدى كەيىپكەر وسى قياسبايدىڭ اكەسى دەيدى. سول سياقتى قۇنانباي اۋلەتىنىڭ ءبىر تۇياعى احات شاكارىم ۇلىنىڭ جازبالارىندا قياس اعانىڭ جاسى ابايدان ۇلكەن، سويتە تۇرا ءىنىسىن «اباي اعا» دەپ سىيلاعان. قياسباي توقساننان اسىپ بارىپ دۇنيە سالدى. رۋى - توبىقتى- ولجاي ىشىندە بورساق توبىنان ەدى دەيدى.

ەل اۋزىندا ساقتالعان «قياسباي حيكايالارى» اتتى ماتىندەر م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىندا (1059 بۋما جانە ق.1094، 1- ءداپ. ) ساقتاۋلى. بۇل دۇنيەلەردى جيناپ تاپسىرعان بەلگىلى جيداشى ايسۇلۋ بيسەنعالي قىزى (1929- 2012) مەن حالىق كومپوزيتورى، ءانشى-تەرمەشى مۇحامەدجان رۇستەموۆ (1932- 2010) دەگەن ادامدار ەكەن. بۇل حيكايالار ەرتەرەكتە «ەل اۋزىنان، حالىق دانالىعى» اتتى قولجازبا جيناققا ەنىپتى. ودان كەيىن 2013 -جىلى جارىق كورگەن «بابالار ءسوزى» اتتى ءجۇزتومدىقتىڭ 12-تومىنا ءبىرقانشاسى جاريالانعان.

* * *

قياسبايدىڭ حيكايالارى تۋرالى بايانداۋدان بۇرىن ونىڭ مىنا ءبىر لاقپا جىرىنا قۇلاق ءتۇرىڭىز:

«اق سيىردان تۋادى جيرەن ايعىر،

قويعا قاسقىر شابادى قوقاڭ-قوقاڭ.

كوكتەن شاۋىپ كەلەدى بوتالى ىنگەن،

بۋىنعانىم بەلىمە سەكسەن ارقان.

ايدالادا اق قاسقىر وپاق-سوپاق،

اق سيىردان تۋادى جيرەن ايعىر.

اسپاندا يتەلگى قۇس پىشەن جەيدى،

ارىق توقتى شۇلعيدى توڭ قاتقاندا.

ءيتتىڭ ءۇرىپ شىققانى جاز بولعانى،

بەلىمە بۋىنعانىم ون جەتى ارقان...»

قياس اعانىڭ جوعارىداعى شۋماقتارىن تالداعان تۇرسىنجان شاپاي: «مۇنداعى قياسباي جىرىنىڭ ەڭ باستى قاسيەتى - قيسىنسىزدىعى. لوگيكادان ماقرۇمدىعى. ءبىراق بۇل - سىرتىنان پىشكەندەگى پىكىر. ءاربىر ونەردىڭ ىشكى لوگيكاسى بولادى. قاراپايىمدا قانشا قيسىق، وعاش بولسا دا، كوركەمدەۋ قۇرالدارى، بەينەلەۋ جۇيەسى سول ىشكى لوگيكاعا باعىنعاندا، قيسىنسىزدان مىندەتى تۇردە ماعىنا تۋادى، ءمان پايدا بولادى. قياسباي رەاليزمى ءبىزدىڭ قارابايىر پايىمىمىزعا سىيا بەرمەيتىن رەاليزم» دەپتى. راس-اۋ.

قياس جارىقتىق «مىناۋىڭ ولەڭ ەمەس» دەگەندەرگە، «اباي اعامنىڭ وزىنە سىناتىپ العانمىن» دەپ بەت قاراتپايدى ەكەن. ياعني قياس اعا ءوزىنىڭ لاقپا جىرىن اباي اعاسىنىڭ رۋحاني بەدەلىنە سۇيەپ ءتىرىلتىپ وتىرعان. ءتىپتى قياس اعانى ۇشتاپ، شىعارماشىلىق قۋات بەرىپ وتىرعان ابايدىڭ ءوزى بولۋى دا مۇمكىن عوي. دەمەك اباي اينالاسى - ۇلان-عايىر وبراز. سونىڭ ءبىرى - قياسباي بەينەسى.

* * *

بىردە قياسباي كەلىپ: «اباي اعا، ماعان مىنا قاعاز بەن قارىنداشىڭدى بەرشى، بىردەڭە جازايىن»، دەپتى. اباي اعاسى وعان قاعاز، قارىنداش بەرىپتى.

قياسباي قاعازدىڭ بەتىن ءيىر- قيىر شيمايلاپ شىعادى دا: «اباي اعا، سەنى جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلەدى دەيدى، مىنا جازۋدى وقىشى!» دەپ وتىنەدى. اباي تۇسىنىكسىز شيمايدى اۋدارىپ- توڭكەرىپ كورىپ: «ءاي، قياسباي، مىنا جازعانىڭ وقۋعا كەلمەيدى عوي»، دەپ كۇلىپتى. «اباي اعا-اي، ءسىزدى ەل بوسقا ماقتايدى ەكەن، بۇل ايعىر تىشقاننىڭ ءىزى ەمەس پە»، دەپتى.

* * *

قياسباي ساقا جىگىت بولعانشا ۇيلەنبەپتى. ءبىر كۇنى اباي اعاسى: «قياسجان، سەنىڭ ۇيلەنەتىن ۋاقىتىڭ جەتتى ەمەس پە؟» دەيدى.

- ۇناتقان قىزىمدى اپەرسەڭ، ۇيلەنەمىن.

- اپەرەيىن، ءبىراق سەن سول قىزىڭدى اۋەلى ماعان كورسەت!

قياسباي ماقۇل دەپ شىعىپ كەتەدى. ارادا ايلار وتەدى. قازاننىڭ قارا بورانى سوعىپ تۇرعان ءبىر كۇنى ابايدىڭ ۇيىنە ەبىل-دەبىل قياس اعا كەلەدى.

- اباي اعا، تەزىرەك دالاعا شىق، ۇناعان قىزىمدى سىزگە كورسەتەيىن.

اباي شاپانىن جامىلىپ سىرتقا شىقسا، جامىراعان بۇزاۋعا قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقان قىزدى كورسەتىپ: «اناۋ»، دەپتى. قىزدىڭ كەسپىرى ابايعا ۇناي قويماسا كەرەك، ويلانىپ تۇرىپ: «مىنا اداممەن بىرىگىپ شارۋا قۇرىپ كەتە الاسىڭ با؟» دەيدى. اعاسىنىڭ ۇناتپاي تۇرعانىن اڭعارعان قياسباي: «اباي اعا، ءسىز بۇل قىزعا ءوز كوزىڭىزدى بىلاي الىپ قويىپ، ورنىنا مەنىڭ كوزىمدى سالىپ تاعى ءبىر قاراڭىزشى»، دەپتى.

* * *

ءبىر كۇنى قياسباي اباي اۋلىنا كەلىپ، قوناق بولادى. بۇل كىسىنىڭ تاپقىرلىعىنا قىزىققان اباي ادەيى ءسوز تارتىپ، اتتانارىندا بۇيىمتايىن سۇراپتى. قياسباي كوجە-قاتىق سۇراي كەلگەنىن ايتادى. سوندا اباي بايبىشەسىنە:

- مىنا قياسبايدى شوشالاعا كىرگىز، قالاعانىنشا ەت الىپ شىقسىن، - دەيدى. قياسباي بولسا قويدىڭ باسى مەن ءتورت سيراعىن الىپ شىعادى. بۇعان تاڭدانعان اباي ونىڭ ءمانىسىن سۇراعاندا، قياسباي قولما-قول:

- باسى، ءتورت اياعى بار قوي جەتەككە جۇرە بەرمەي مە؟ - دەپ جاۋاپ بەرەدى. باسى ءبۇتىن قوي سۇراپ تۇرعانىن اڭعارعان اباي:

- ەندەشە، قورادان تاڭداپ ءبىر قوي ال، - دەيدى. قياسباي قوراداعى قويدى و شەتىنەن بۇ شەتىنە بىتىراتىپ قۋا بەرەدى. ءبىراق ەشقايسىسىن ۇستامايدى. «مۇندا ءبىر ءمان بار شىعار» دەگەن ويمەن اباي ونى توقتاتىپ الىپ، سەبەبىن سۇرايدى. سوندا قياسباي:

- الدىما سالىپ ايداپ اكەتەيىن دەسەم، جالعىز قوي وتاردان شىعاتىن ەمەس، - دەگەن ەكەن. «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق» دەپ اباي اعاسى ءبىر كۇلىپ الىپ، قياسبايعا ايداپ كەتەتىندەي ونشاقتى تۇياق بەرىپتى.

بەكەن قايرات ۇلى