قورقىت اتا باسىنداعى قوڭىر كۇي

 قورقىت اتا كەسەنەسىنە بارامىز دەگەن وي بولماعان ەدى. ساپار اياقاستى باستالدى. بابا كەسەنەسىنىڭ قىزىلوردا وبلىسى قارماقشى اۋدانىندا ەكەنىنەن حابارىمىز بار.

ءتىپتى، ەجەلگى كەسەنەنى قايتا تۇرعىزىپ، ەرەكشە مەموريالعا اينالدىرعانىن دا جاقسى بىلەمىز.

سىر وڭىرىنە بۇعان دەيىن دە تالاي رەت تابانىمىز تيگەن. ءبىراق قورقىت اتا كەشەنىنە العاش رەت جول تارتتىق. قىزىلوردادان شىققان كولىك قارماقشىعا جۇيتكىپ بارادى. جولسەرىگىمىز ءجۇرۋ ۇزاقتىعى ەكى ساعات دەپ ايتقان- دى. تەرەزەدەن سىرتقا - سارى دالاعا قاراپ، ويعا شومىپ كەلەمىز.

جولاي الما قىراۋبايەۆا اپايىمىز ەسكە ءتۇستى. ول كىسى بىزگە 1-كۋرستا «ەجەلگى ادەبيەتتەن» ءدارىس وقىدى. «قورقىت اتا كىتابىن» دا العاش ۇستازىمىز تانىستىرعان ەدى. اپايدىڭ قۇلاققا جاعىمدى ءۇنى ءالى كۇنگە ەسىمىزدەن كەتپەيدى. ەرەكشە اسەرمەن ءدارىس وقيتىن. ءتىپتى، ۇستازدىڭ قورقىتتى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق جادىگەرلەردىڭ ءبىرى، ادامزاتتىڭ اسىل مۇراسى دەپ تۇسىندىرگەنى دە ەستە. نەگىزىنەن، باتىرلىق جىرلاردىڭ جيناعى بولىپ تابىلاتىن بۇل جازبانىڭ درەزدەندە جانە ۆاتيكاندا ساقتالعان ەكى نۇسقاسى بار ەكەنىن دە ايتقان ەدى. قوعام قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ «قورقىت اتا كىتابىنىڭ» ءۇشىنشى نۇسقاسى، ياعني درەزدەن نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسى سانالاتىن بەرلين نۇسقاسى بار ەكەنىن دە ايتادى.

«قورقىت اتا كىتابىنا» 12 جىر ەنگەن. ولار: دەرسە حان ۇلى بۇقاش حان جىرى، سالور قازاننىڭ ءۇيىنىڭ شابىلعانى تۋرالى جىر، قام ءبورىنىڭ ۇلى بامسى بەيرەك تۋرالى جىر، قازان بەكتىڭ ۇلى وراز بەكتىڭ تۇتقىن بولعانى تۋرالى جىر، دۇقا قوجا ۇلى دەلى دومرۋل تۋرالى جىر، قاڭلى قوجا ۇلى قان تۋرالى جىر جانە تاعى باسقا باتىرلار جىرى بار.

ابۋباكىر ديۆايەۆ 1848 -جىلى قورقىت اتا مازارىن العاش سۋرەتكە تۇسىرسە، قورقىت ءمايىتى سىرداريا وزەنىنىڭ بويىنا قويىلعانىن العاش تۇجىرىمداعان ادام - عالىم الكەي مارعۇلان.

قاسيەت پەن ارمان

«قورقىت اتا كىتابىنا» تاعى بىردە قايتا ورالارمىز. ءبىزدىڭ بۇل جولعى ساپارىمىزداعى باستى ماقسات - قورقىت اتا كەسەنەسىن كورۋ. ەرەكشە ساۋلەتىمەن كوزگە تۇسەتىن بابا كەسەنەسى رۋحاني دۇنيەنىڭ ەسىگى ىسپەتتى كورىنەدى. قۇبا جولدىڭ بويىندا ءسان تۇزەگەن الىپ ەسكەرتكىش كوزگە بىردەن ىلىگەدى. ارى- بەرى وتكەن جولاۋشىلار دا كەسەنەگە ءبىر سوقپاي كەتپەسى انىق.

الەمگە ەسىمى بەلگىلى قورقىت اتا مەموريالدى كەشەنى قارماقشى اۋدانى جوسالى كەنتىنىڭ سولتۇستىك- باتىسىنداعى 18 شاقىرىم جەردەگى قورقىت ستانساسىنا جاقىن تابيعي توبە ۇستىندە ورنالاسقان. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ اسقاقتاپ تۇرعان شاعىندا كەشەندى تۇرعىزۋعا اتسالىسقان جاننىڭ ءبىرى - ەلەۋ كوشەربايەۆ. ول كەزدە اۋدان اكىمى، كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ قاتال سىنىنا ۇشىراسا دا، بابا كەشەنىن تۇرعىزۋعا ىقپال جاساعان جان. سول ءۇشىن ءتىپتى سوگىس تە العان. پارتيا حاتشىلارى بابا مۇراسىن تۇگەندەۋگە مۇمكىندىك بەرمەسىن بىلسە دە، قايتپاس قايسار جان قارسىلاسىپ باقتى. كورنەكتى جازۋشى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ءبىر ەستەلىگىندە: «ەلەۋ باۋىرىم قارماقشىعا حاتشى بولعان كەزىندە ەشكىمنىڭ ايتۋىنسىز، كوزەمەلدەپ كورسەتپەي-اق سىردىڭ بويىنداعى تاستاق توبەنىڭ باسىندا قورقىت اتاعا ارناپ ەسكەرتكىش ورناتتى. وندا ءۇش قوبىزدىڭ باۋىرىنا مىس تۇتىك قويدىرىپ، بيىك توبەنىڭ باسىن سامال سوققاندا مىس تۇتىكتەردەن قوبىزدىڭ ءۇنى شىعىپ سارنايتىن ەدى. قازىر ول ەسكەرتكىش حالىقتىق جادىگەرگە اينالدى» دەپ جازادى.

راسىندا دا، كەڭەستىك كەزەڭ جۇرت قوبىزدان دا، قوبىزدى تارتقان ادامداردان دا ولەردەي قورقاتىن شاق. قوبىزدى باقسىلار عانا تارتتى دەپ قابىلدادى. ال ءدىن وكىلدەرىن مۇلدەم ايتتىرمايتىن، ايتقىزبايتىن شاقتا كوشەربايەۆتىڭ مۇنداي كەرەمەت ىسكە بارۋى كوزسىز ەرلىك ەدى.

سول كەزدە قورقىت ەسكەرتكىشىن سالعان - بەك ىبىرايەۆ پەن س. يساتايەۆ. ساۋلەتشى بەك ىبىرايەۆ ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىگىندە: «قورقىتقا ەسكەرتكىش قويۋ جۇمىستارىنىڭ ءبارى قۇپيا تۇردە جۇرگىزىلدى دەسە بولادى. سونىڭ وزىندە كوشەربايەۆتىڭ ۇستىنەن ورتالىق كوميتەتكە ارىز كەلىپ تۇسكەن. ەلەۋ اعامىز جۇمىستى تىڭعىلىقتى جۇرگىزگەنى سونشالىق، ءتىپتى تەكسەرۋشىلەردىڭ ءوزى ەشتەڭە تابا الماعانداي، ءبارى دۇرىس دەپ كەتكەن. سوندا دا بولسا، ساقتىق كەرەك، «مىنا پارتبيلەتتەن ايىرىلعىم كەلمەيدى» دەگەن ەدى ماعان. مەنىڭ جۇمىستارىما ءوزى تىكەلەي كومەكتەسىپ وتىردى. مەنىڭ قانداي جۇمىستارمەن اينالىسىپ جاتقانىمدى ەشكىمگە ايتپاۋىم كەرەك بولدى» دەگەن ەكەن.

ال شىن مانىندە لەنين ەسكەرتكىشىن سالۋ ماڭىزدى بولعان شاقتا قورقىت اتاعا ەسكەرتكىش ورناتۋ سۇمدىق وقيعا ەدى. ول كەزدە حاتشىلاردىڭ باسقان ءىزى اڭدۋلى بولاتىنى ءسوزسىز. مۇنداي جاندار كوشەربايەۆتى دا ەلەۋسىز قالدىرمادى. ونىڭ ۇستىنەن ورتالىق كوميتەتكە دومالاق ارىز جونەلتەدى. ارىز بارعان سوڭ مىندەتتى تۇردە تەكسەرۋ جۇرگىزىلەدى. تەكسەرۋشىلەر ءبارىن كورىپ- ءبىلىپ كەتسە دە، كوشەربايەۆ ەشتەڭەدەن ىقپاستان، ەسكەرتكىش ورناتۋ جۇمىسىن جۇرگىزە بەرگەن.

ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتىن دا سولاي جۇرگىزدى. الماتىدان اقىن-جازۋشىلاردى الدىرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ كۇندەرىن وتكىزەدى. ەكى بىردەي ءدىن وكىلى - قورقىت اتا مەن تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆكە ەسكەرتكىش قويىپ، سونى ادەبي قاۋىمنىڭ الدىندا تانىستىرادى.

قازىر سول ەسكەرتكىش جارتى الەمدى جالعاستىرىپ جاتقان قۇلا جولدىڭ بويىندا، سىردىڭ جاعاسىندا جاتىر. ايتسا ايتقانداي- اق، كەشەگى شاعىن تاستاق توبە قوبىزدىڭ ءۇنى سارناعان ۇلكەن الاڭقايعا، كورسەڭ كوز توياتىن الىپ مەموريالدى كەشەنگە اينالعان. ودان ءسال تومەنىرەك تۇسسەڭىز، داريانىڭ بويى كورىنەدى. الىستان اقساق قىزدىڭ ەسكەرتكىشى دە مەنمۇندالايدى.

اڭىز بەن اقيقات

ەسكەرتكىشتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 1997 -جىلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. مۇندا قازىر امفيتەاتر، قىلۋەت، قوشقار مۇسىنىنەن تۇراتىن تۇتاس ساۋلەتتىك انسامبل جاسالعان. 2000 -جىلى كەشەن جانىنان قىزىلوردا وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ فيليالى رەتىندە قورقىت اتا مۋزەيى اشىلعان. مۋزەي قورىندا قورقىت اتا تۋرالى ماتەريالداردى مولىنان تابۋعا بولادى. مۇنى ءبىزدى قارسى العان مۋزەي قىزمەتكەرى ايگۇل بورانبەك قىزى تولىق تاپسىرلەپ بەردى.

قورقىت اتا دەسە وقىرمانعا ەڭ اۋەلى اڭىزى جەتەدى. ويتكەنى ول تۋرالى اقيقاتقا بەرگىسىز اڭىز كوپ. قورقىتتى بۇكىل تۇركى جۇرتى وزىنە ورتاق عۇلاما سانايدى. ول دا شىندىق. ونىڭ ولىمگە بويۇسىنباي، اجالدان قاشىپ قۇتىلماقشى بولىپ، دۇنيەجۇزىن كەزىپ كەتكەنى تۋرالى دا ءجيى ايتىلادى. قاي جەرگە بارسا دا، الدىنان قازىلىپ جاتقان كور شىعا بەرەدى. اقىرى ولىمنەن قاشىپ قۇتىلماسىن سەزگەن قورقىت اتا سىرداريانىڭ اعىن سۋىنىڭ ۇستىنە كىلەمىن جايىپ جىبەرىپ، سول كىلەمنىڭ ۇستىندە وتىرىپ ەلىمەن، جەرىمەن قوشتاسقان زارلى كۇيلەرىن تارتادى. داريا بويىندا وتىرعان ەلدەر قوبىزدىڭ زارلى ءۇنىن ەستىگەندە شىداپ تۇرا الماي، وزەننىڭ ەكى جاعالاۋىنا توپتاسىپ، جينالعان دەسەدى.. .

قىرىق قىز تۋرالى اڭىزدا دا كەشقۇرىم قوبىز داۋىسىن ەستىگەن ولار قىزىققاننان جۇگىرە- جۇگىرە جەتە الماي، وتىز توعىز قىزدىڭ وكپەسى ءوشىپ، جولدا ولەدى. ولاردىڭ ىشىندە جۇگىرە المايتىن ءبىر اقساق قىز عانا سىردىڭ جاعاسىنا جەتىپ، قورقىتتى كورىپ ولگەن ەكەن. سول اقساق قىزدىڭ مولاسى - قورقىت اتا قويىلعان جەردىڭ تۋرا وڭتۇستىك باتىسىندا اراسى ءبىر شاقىرىم جەردەگى ءدوڭنىڭ باسىنا ورناتىلعان مۇنارا. جۇرت ونى «اقساق قىزدىڭ بەلگىسى» دەپ اتايدى. كەشەن باسىنا جەتكەندە مۇنارا الىستان اپپاق بوپ مۇنارتىپ كورىنەدى.

قارماقشىعا جەتكەندە جەل ۇيىتقىپ، الىستان وزگەشە زارلى سارىن ەستىلىپ تۇرعانداي كورىنگەن. توبە باسىنا جەتكەندە قوبىز ءۇنى ءتىپتى انىق ەستىلدى. كەشەندەگى باستى ەسكەرتكىش ستەللا - قوبىزدى بەينەلەيتىن ءتورت ەلەمەنتتەن تۇرادى. بيىكتىگى - 12,1 مەتر، ەنى - 5,3 مەتر، قورداي تاسىنان دايىندالعان. ءار ستەللا ءارتاراپقا قاراتىپ تۇرعىزىلعان قۇلپىتاستارعا ۇقسايدى. جوعارى جاعى كەڭەيە كەلىپ، ءشومىش پىشىنىندە تۇيىسەتىن ستەللالار قوبىز بەينەسىن دە مەڭزەيدى. تۇيىسەر تۇبىندەگى ورتالىق تەسىگىندە 40 مەتالل تۇتىك بار. ولار جەل سوققان كەزدە قوبىز سارىنىمەن ۇندەس دىبىس شىعارادى. ءبىزدى الىپ جۇرگەن مۋزەي قىزمەتكەرىنەن «مۇندا قىسى- جازى جەل تۇرا ما؟ » دەپ سۇراعان ەدىك. «قوبىز سارىنىنا ۇقساس دىبىس شىعارۋ ءۇشىن جەلدىڭ وتىنە ارنايى تۇرعىزىلعان» دەيدى ايگۇل بورانبەك قىزى.

قوبىز ءۇنى جانىڭدى ءبىر ەرەكشە كۇيگە بولەيدى ەكەن. ادام كەيدە كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، ءبىر ۋاق ءاربىر ءساتتىڭ قۇندى ەكەنىن باعالاسىن دەپ تۇرعانداي. جەلمەن جارىسا ساعىنىشتى ءبىر كۇي وينالىپ جاتىر. قورقىت اتا ءدال وڭ تۇسىمىزدا سىرداريانىڭ بويىنا كىلەمىن جايىپ جىبەرىپ، قوبىزىن شەرتىپ وتىرعانداي سەزىلەدى. ايتەۋىر، ءبىر بولەك سىر، تىلسىم بار. ءۇنسىز عانا سەزىنەسىڭ، ءۇنسىز عانا باس يزەيسىڭ. جۇرەك تۇسىندا ءبىر نارسە شىمىر ەتە تۇسكەندەي، كوڭىل تۇكپىرىندە ءبىر بولەك سەزىم ارپالىسىپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى.

كەسەنەگە كەلگەن جۇرت كەشەننەن جىراقتا جاتقان قورقىت اتا باسىنا جاياۋلاپ تارتادى ەكەن. جولاي «اقساق قىزدىڭ بەلگىسىنە» سوعىپ، اتاعا قۇران باعىشتاپ قايتادى. ءبىز دە الىستاعى مۇناراعا سىر شەرتىپ، ءۇنسىز ىشتەي تىلەك تىلەدىك.. .

اسا كورنەكتى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» اتتى تەرەڭ ماعىنالى تۋىندىسىندا قورقىت كۇيلەرىن جەرىنە جەتكىزە تالدايدى. عۇلاما عالىمنىڭ «الەم وركەنيەتىنە قازاق حالقىنىڭ قوسقان ولشەۋسىز ۇلەسى سول قورقىت كۇيلەرىنەن باستاۋ العان» دەگەن پاراساتتى پايىمى قورقىت بابامىزدىڭ تاريحتا الار ورنىن انىق ايعاقتاپ تۇرعانداي!

گۇلزينا بەكتاس

«ايقىن» اقپارات