قوعام تالاپ ەتكەن ادىلدىك فەنومەنى: قازاقستاندا ساياسي ينستيتۋتتار قالاي دامۋدا

استانا. قازاقپارات - كەيىنگى بەس جىلدىقتا قازاقستاندا بيلىك قۇرىلىمىنىڭ دامۋى ەرەكشە بايقالادى. ەلدىڭ ساياسي باعدارىنىڭ وزگەرىسىنە ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ جاڭعىرۋى اسەر ەتتى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ەكىنشى تۇستان قاراعاندا رەفورمالار قوعام سۇرانىسىنا ساي ىسكە اسىپ جاتقانى كورىنەدى. اتالعان ينستيتۋتتاردىڭ قالاي ىلگەرى باسىپ جاتقانىن Kazinform ءتىلشىسىنىڭ شولۋىنان وقىڭىز.

قوعام سۇرانىسىنان تۋعان رەفورمالار كەزەڭى

ءبىر عانا 2023 -جىلدىڭ وزىندە ەلىمىز ءۇشىن ساياسي تىڭ باستاما كوپ بولدى. ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلىپ، پارلامەنت سەناتىنىڭ سايلاۋى ءوتتى، ءماجىلىس پەن بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارى جاڭا ەرەجە بويىنشا سايلانىپ، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ مارتەبەسى ءبىرشاما كۇشەيتىلدى. قوعامدا زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاۋ، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا توسقاۋىل قويۋ، ۆانداليزم مەن جۇگەنسىزدىككە قارسى كۇرەسۋ سەكىلدى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە قىزۋ پىكىرتالاستار وربىگەنى كوپكە ءمالىم. مۇنىڭ ءبارى جەكە جانە قوعامدىق مادەنيەتتىڭ جاڭا نورمالارىن قالىپتاستىرۋعا حالىقتىڭ سۇرانىسى ارتا تۇسكەنىن اڭعارتادى.

ارينە، ۇلكەن مەملەكەتتەگى جاڭعىرۋ پروتسەستەرى ءبىر ساتتە جۇزەگە اسپايدى، كەزەڭ- كەزەڭىمەن، بىرتىندەپ ىسكە اساتىن ءۇردىس. ەگەر ەلدەگى ساياسي رەفورمالاردى باقىلاپ وتىرساق، 2019 -جىلدان باستالعان وزگەرىستەردىڭ تۇپكى ءمانى دەموكراتيا ينستيتۋتتارىن دامىتۋدى كوزدەگەنىن تۇسىنەمىز. ونىڭ ىشىنە ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋدان باستاپ، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ نەگىزدەرى بار.

ساياسي رەفورمالار تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋگە باعىتتالعان جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم تۋرالى ايتپاي كەتە المايمىز. 2022 -جىلى ەنگىزىلگەن كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەردىڭ باستى جاڭالىعى - پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن ءبىر عانا جەتى جىلدىق مەرزىممەن شەكتەۋ. بۇل قوعام تالاپ ەتەتىن «ادىلدىك» فەنومەنىنىڭ ورىندالعانىن كورسەتتى.

رەفەرەندۋم اياسىندا پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن جاقسارتۋ قامتىلدى. وسى ارقىلى مەملەكەت ساياسي جۇيەنىڭ تۇراقتىلىعى مەن تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن نىعايتۋعا مۇمكىندىك الدى. بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتىپ، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ نىعايۋىنا ىقپال ەتۋ ىسكە استى.

ساياسي رەفورمالاردىڭ تاعى ءبىر تارماعى ساياسي پارتيالاردى تىركەۋدى جەڭىلدەتۋ بولدى. ماسەلەن، قازىر پارتيالار تىركەۋدەن ءوتۋ ءۇشىن بۇرىنعىداي 20 مىڭ ەمەس، 5 مىڭ مۇشەسى بولسا جەتكىلىكتى. سونىڭ ارقاسىندا ساياسي ارەنادا جاڭا پارتيالاردىڭ تىنىسى اشىلا باستادى. سايلاۋ ۇدەرىسىنە مەيلىنشە قوعام وكىلدەرىن تارتۋ ماقساتىندا دەپۋتاتتىق مانداتتىڭ 30 پايىزى ايەلدەرگە، جاستارعا جانە ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار ازاماتتارعا ءبولۋ زاڭمەن بەكىتىلدى.

ءوز كەزەگىندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ساياسي رەفورمالار ارقىلى ەل ازاماتتارى وي- پىكىرىن اشىق ايتىپ، قوعامدا بەلسەندى بولۋعا مۇمكىندىك العانىن جەتكىزگەن ەدى.

- قازىر ەلىمىز دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا قادام باستى. ءبىز كەيىنگى 5 جىلدىڭ ىشىندە اۋقىمدى ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردىق. قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسى تۇبەگەيلى وزگەردى. پارلامەنتتىڭ ىقپالى، ۇكىمەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ايتارلىقتاي ارتتى. بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك ورنىعا ءتۇستى. ساياسي پارتيالاردىڭ قوعامدىق ءرولى كۇشەيدى. ازاماتتارىمىز ءوز وي-پىكىرلەرىن اشىق ايتىپ، قوعامدا بەلسەندى بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن ناقتى تەتىكتەر پايدا بولدى. سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىردىك. اۋىل، اۋدان اكىمدەرى تىكەلەي سايلانا باستادى. ءبىر سوزبەن، ساياسي جانە قوعامدىق مادەنيەت ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرادى.

ەڭ ماڭىزدى باستامانىڭ ءبىرى - پرەزيدەنت جەتى جىلدىق مەرزىمگە ءبىر رەت قانا سايلاناتىن بولدى. وسى شەشىمنىڭ ساياسي ءمان-ماعىناسى ەرەكشە، بۇل - مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە جاڭا ستاندارت قالىپتاستىراتىن ماڭىزدى قادام. رەفورمالار، وزگەرىستەر ءالى دە جالعاسا بەرەدى. ەڭ باستىسى، بۇل وزگەرىستەر - حالىقتىڭ تاڭداۋى، - دەگەن ەدى پرەزيدەنت.

جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسى ايتارلىقتاي وزگەرىسكە بەت العانى ءمالىم. 2021 -جىلى العاش رەت اۋىل اكىمدەرى تىكەلەي سايلاۋ ارقىلى ىرىكتەلە باستالدى. اتالعان قادام جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى ءتيىمدى شەشۋگە جانە ازاماتتاردىڭ ءوز وڭىرلەرىندەگى باسقارۋ ۇدەرىسىنە بەلسەندى ارالاسۋىنا مۇمكىندىك بەردى.

كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ماڭىزى باسىم

ەلدەگى ساياسي رەفورمالار ادام قۇقىقتارىن قورعاۋعا، دەموكراتيا ءورىسىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعانىن ءسوز ەتتىك. ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ مەحانيزمدەرىن جەتىلدىرەتىپ، ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ ماقساتىندا كونستيتۋتسيالىق سوت قايتا قۇرىلدى. پروكۋراتۋرا مەن ادام قۇقىعى جونىندەگى ۋاكىل كونستيتۋتسيالىق مارتەبە الدى. ءوز كەزەگىندە بۇنىڭ ءبارى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس قۇقىقتىق جۇيە قالىپتاسقانىن اڭعارتادى.

اسىرەسە، ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىندە كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ەرەكشە ماڭىزعا يە ەكەنىن ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ق س ز ي ستراتەگيالىق تالداۋ ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى ايتىپ بەردى.

- 2023 -جىلدان باستاپ كونستيتۋتسيالىق سوت جاڭا فورماتتا جۇمىس ىستەي باستادى. بۇل ينستيتۋت 1993-1995 -جىلدار ارالىعىندا بولعان. قازىر ول ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدى.

قۇرىلعان كۇننەن باستاپ جارتى جىل ىشىندە 18 ءىستى قاراعان بۇل ورگاننىڭ ماڭىزدىلىعىنا پرەزيدەنت باسا نازار اۋداردى. 4 مىڭنان استام ءوتىنىشتىڭ جالپى سانىنىڭ اياسىندا قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ جانە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكس ماسەلەلەرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. رەفورمالاردىڭ ماڭىزدى اسپەكتىسى ازاماتتاردىڭ بەلسەندى قاتىسۋى بولدى. كونستيتۋتسيالىق سوتقا تۇسكەن 4 مىڭنان استام ءوتىنىش حالىقتىڭ سوت تورەلىگىنە جانە زاڭدىلىقتى قۇرمەتتەۋگە دەگەن تەرەڭ سۇرانىسىن كورسەتەدى.

كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قۇرىلۋى كونستيتۋتسيالىق پرينتسيپتەردىڭ ساقتالۋىن باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتەدى. اتالعان سوت شەشىمدەرىنىڭ تۇپكىلىكتى كۇشى بار، بۇل ونىڭ سوت تورەلىگى جۇيەسىندەگى تاۋەلسىز جانە بەدەلدى ورگان رەتىندەگى ءرولىن كورسەتەدى، - دەيدى مامان.

قازاقستاندا كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قايتا جاڭعىرۋى زاڭدىلىقتى نىعايتۋدىڭ جانە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا كەپىلدىك بەرۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگى سانالادى. قورىتا ايتقاندا، ساياسي رەفورمالار ازاماتتاردىڭ ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتىپ، قوعامداعى مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرا الدى.

اۆتور

ماديار تولەۋوۆ