قۇس قاناتىنداعى قاۋىپ

استانا. قازاقپارات - اتاقتى احزمەت جۇبانوۆتىڭ «اق كوگەرشىن» ءانىن مەكتەپتە جۇرگەندە بۇكىل بالا بىتكەن قوسىلىپ شىرقادى. ارنايى كەز كەلگەن شارالاردا، 1 - مامىر بۇكىل دۇنيە حالىقتارىنىڭ ىنتىماق كۇنىندە ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ءان ايتىلاتىن.

«كەڭ دۇنيەنىڭ كولەمىن، بار كەزىپ قايت، ەل ءۇشىن» دەپ شىرقاعان ءانىمىزدىڭ سول كەزدە ءبىز ادامدىق، مەيىرىمدىلىك سيپاتىن عانا ۇعىپپىز. اقيقاتىندا...

بەيبىتشىلىك قۇسىنىڭ ىزگىلىك ماقساتتا عانا ەمەس، سوعىس كەزىندە ۇلكەن رول اتقارعانىن كەيىن بىلدىك. ءتىپتى ولار حات-حابار تاسىپ، پوشتاشى بولىپ تا قىزمەت اتقاردى. ەجەلگى ۆاۆيلون، ەگيپەت، گرەكيا مەن ريمدە كوگەرشىندەر جاۋاپتى جۇمىس ىستەدى.

مىڭداعان جىلدار بويى مەملەكەتكە قىزمەت ەتىپ كەلگەن كوگەرشىندەردى بۇگىن ءبىز جاس جۇبايلاردىڭ «باقىت قۇسى» رەتىندە قولدارىنا ۇستاتىپ، كوك اسپانعا ۇشىرامىز. الايدا ساعاتىنا 60-70 شاقىرىممەن ۇشاتىن كوگەرشىندەرگە قاراپ سپورتشى جەلاياقتاردىڭ كورسەتكىشىن باعالاعانىن بىلە بەرمەيمىز. وليمپيادالىق جارىستا ەجەلگى ريمدىكتەر مەن گرەكتەر وسىلاي كوگەرشىندەر ارقىلى ءوز سپورتشىلارىن دەڭگەيىن باعامداپ وتىردى.

ءتىپتى گرەكتەر مەن ريمدىكتەردىڭ بۇل تاجىريبەسىن تەلەگراف پايدا بولعانعا دەيىن بايىرعى تاريحى بار رەيتەر اگەنتتىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە پايدالاندى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قولعا ابدەن ۇيرەتىلگەن كوگەرشىندەر ءارتۇرلى «ىستىق نۇكتەلەردەن» اگەنتتىككە حابار-وشار تاسىدى.

ءسويتىپ، رەيتەر اگەنتتىگى، باسقا دا گازەت باسىلىمدارى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە «بەيبىتشىلىك قۇسى» اكەلگەن اقپاراتتاردى تاراتتى. مىنانداي دا ءبىر دەرەك بار: لوندوننىڭ اتاقتى وليگارحى روتشيلدەر الەم نارىعىنداعى قۇندى قاعازداردىڭ باعاسىن وسى تەلەفونوگرامما - «گولۋبەگرامما»، ياعني كوگەرشىندەر ارقىلى ءبىلىپ وتىردى، ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ نارىقتاعى باسەكەلەستەرىن باسىپ وزعان.

جالپى ەجەلگى تاريحقا جۇگىنەر بولساق، كوگەرشىندەر ارقىلى بايلانىس 1098 - جىلدارى سيريا سۇلتانى نۋرەددين مەن ەگيپەت بيلىگى اراسىندا ورنادى. سيريا سۇلتانى 1167 - جىلى ەلدە كوگەرشىندەر ۇشىپ-قوناتىن ارنايى مۇنارا دا تۇرعىزعان. قاناتتى قۇستاردى ماپەلەپ وسىرەتىن ارنايى كۇتۋشىلەرى دە بولعان. ءسويتىپ تاريحتا كوگەرشىندەر پوشتاسىن ۇيىمداستارعاننان كەيىن قاناتتى قۇستاردىڭ دا باعاسى 1000 ديناراعا دەيىن شارىقتاپ شىعا كەلگەن.

بۇل تاجىريبە كەيىن جۇرتشىلىقتىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، قولعا ۇيرەنگەن كوگەرشىندەردى اسكەري ماقساتتا گەرمانيا مەن رەسەي دە پايدالانعان. 1909- جىلى اسكەري تەڭىز فلوتتارى ارقىلى پوشتا-تەلەگراف حابارلارى جونەلتىلەتىن بولعاننان كەيىن عانا بارىپ، كوگەرشىندەردى پوشتاشى قۇس رەتىندە پايدالانۋ توقتاتىلعان كورىنەدى.

مامانداردىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا، جالپى كوگەرشىن -پوشتاشىلارعا نەگىزىنەن 75 گرام شاماسىندا عانا جۇك ارتىلادى ەكەن. ناپولەون بونوپارتتىڭ ءداۋىرى كەزىندە كوگەرشىندەر كونتاراباندالىق زاتتاردى تاسۋمەن اينالىسقان دەگەن دە دەرەك بار. اتاقتى قولباسشىعا «بەيبىتشىلىك قۇسى» باسقا ەلدەردەن باعالى قۇندى تاستاردى تاسىپ تۇرعان. ال 20 - عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ كوگەرشىندەردى وزگە ماقساتقا پايدالانۋ جۇزەگە اسا باستاعان. قاناتتى قۇستار قاناتىنا بەينەكامەرا الىپ، بارلاۋ جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋعا كوشتى.

قانداي شارالاردى بولسا دا بۇلجىتپاي ورىندايتىن بۇل «قاۋىپتى قۇستاردى» مافيا باروندارى كەيىننەن ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋعا كوشكەن. برازياليانىڭ تۇرمەلەرىنە ەسىرتكى تاسىعان كوگەرشىندەردىڭ قۇلاق تۇسىنا ءبىر قۇرىلعى قوياتىن بولعان. ول تۇرمەگە جاقىندادى-اۋ دەگەن تۇستا ىشتەگى دەمالۋ ايماعىندا جۇرگەن ەكىنشى سوتتالۋشى تەتىكتى باسادى. كوگەرشىن ونىڭ قولىنا كەلىپ قوناتىن بولعان. ءسويتىپ تاپسىرما بۇلجىتپاي ورىندالعان. مۇنى كەيىننەن تۇرمە باقىلاۋشىلارى ءبىلىپ قويىپ، ۇشىپ كەلە جاتقان قۇستى ۇستاپ العاندا ولاردىڭ اياعىندا قۋاتى بار قۇرىلعى ورناتىلعانى بەلگىلى بولدى. ادامنىڭ قۋلىق ارتىلعان با؟ جالپى ماماندار كوگەرشىندەردىڭ تاپسىرمانى ورىنداۋ قابىلەتىنىڭ اسا جوعارى ەكەنىن ايتادى.

دەسەك تە، ادامزاتتىڭ جاۋىزدىعىنان قور بولعان كوگەرشىندەرگە قامقور بولعان ەشكىم جوق. 1917- جىلى ءبىر نەمىس بولىمشەسىنىڭ وزىندە ءولى كەپتەرلەرگە تولى 63 سەبەت، 1918 - جىلى 41 سەبەت، وسى جىلدىڭ اياعىندا 45 سەبەت تابىلعان. بۇل نەمىس سنايپەرلەرىنىڭ وعىنان ولگەن قۇستار. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دا 250 مىڭ كوگەرشىن قاتىسقان دەگەن دەرەك بار. ولار كوكتەي ۇشىپ ارنايى شتابتارعا اسكەري باسشىلىقتىڭ حات-حابارلارى مەن ارنايى بۇيرىقتارىن جەتكىزىپ وتىرعان. ءتىپتى راديوتولقىندار ارقىلى باسقارىلعان كەپتەرلەردىڭ ءبىرازى كەيىن ماراپاتقا دا يە بولعان.

جالپى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بارىسىندا بريتانيا ارناۋلى قىزمەت ورىندارىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن وسى ەلدىڭ 32 كەپتەرى جانۋارلار مەن قۇستارعا ارنالعان اسكەري ماريا ديكين اتىنداعى مەدالمەن ماراپاتتالعان كورىنەدى.

تاريحتا كوگەرشىندەرگە قاتىستى «عاسىر» ۇرلىعى» دەگەن اتپەن قالعان وقيعالار دا بار. 1963- جىلى ەۋروپادان كوككە كوتەرىلگەن 75 كوگەرشىن ليۆيا شەكاراسىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر اعاشقا قونعان ساتتە، ونى شەكاراشىلاردىڭ ءبىرى كورىپ، دەرەۋ قىرىپ سالعان. سويتسە، ولگەن كوگەرشىندەردىڭ قاناتىنا جالعان بانكنوتتار جاپسىرىلىپ قويىلعان كورىنەدى. قولعا مىقتى ۇيرەتىلگەن قاناتتىلاردان گرەكيانىڭ، يتاليانىڭ جالعان اقشالارى تابىلعان. ال جارالانىپ جەردە جاتقان كوگەرشىندەردى تريپول سوتى «قوعامعا قاۋىپتى» دەپ ەركىندىككە جىبەرمەي، ءولىم جازاسىنا كەستى.

اقيقاتىندا ادامزات باردا جان تۇرشىكتىرەر وقيعالار ءجيى ورىن الا بەرەتىنى وكىنىشتى. قۇستىڭ باۋىرىنا اسا جەڭىل سالماقتاعى جارىلعىش زاتتى بايلاپ، جازىقسىز پەندەنى قانعا بوياعىسى كەلگەندەر «بەيبىتشىلىك قۇسىن» لاڭكەستىككە دە ارالاستىرعىسى كەلگەن ارەكەتتەر دە كەزدەسكەن. ءبىراق تاريحتا مۇنداي وقيعا ورىن الا قويعان جوق. ورىندالماسىن دەپ تە تىلەيىك.

دەسەك تە، وتكەنگە كوز سالساڭ، نەشە ءتۇرلى وقيعالاردىڭ ورىن العانىنا كوز جەتكىزەسىڭ. نەمىس بيلىگى سوعىس باستالار ۋاقىتتا كوگەرشىندەردى ارنايى ماقساتقا پايدالانۋ تۋرالى كوميسسيا قۇرعان. ماقسات - جاۋلاپ الىنعان جاقىن جەردەن ماسكەۋگە قاراي جارىلعىش زاتى بار 200 كوگەرشىندى ۇشىرىپ، كرەملدىڭ بىت-شىتىن شىعارۋ ەدى. الايدا بۇل جوسپارعا سەنىمسىزدىك كۇشەيدى مە، جۇزەگە اسپاي قالدى.

ارينە مۇنىڭ ءبارى وتكەن تاريحتان، وركەنيەت ەندى عانا دامىپ كەلە جاتقاندا ورىن العان وقيعالار. ءبىراق قۇس قاناتىنان تونەتىن قاۋىپ...بۇگىن دە جوق ەمەس.

جاقىندا ەگيپەتتىڭ بارلاۋ ورىندارى «شپيوندىقپەن اينالىستى» دەگەن كۇدىكپەن ءبىر قۇستى ۇستادى. ونى الدىمەن وزەن جاعاسىندا بالىق اۋلاپ وتىرعان ازامات كورگەن. بالىقشى تىرنانىڭ اياعىنان ارنايى ەلەكتروندىق پريبوردى كورگەن. كەيىن زەرتتەپ كورگەننەن كەيىن اتالعان قۇرىلعىنىڭ قانداي دا ءبىر شپيوندىق ماقساتتا ەمەس، قۇستاردىڭ ميگراسيالىق (قونىس اۋدارۋ ايماعىن) كوشىن انىقتاۋ ماقساتىندا قويىلعان جابدىق ەكەنىن انىقتالعان.

جالپى قۇسقا قاتىستى قاۋىپتى اڭگىمەلەر الەمدىك ب ا ق-تا ءجيى ورىن الىپ وتىرادى. جاقىندا يراننىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى يادرولىق رەاكتورىنىڭ ماڭىندا اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن ەكى كوگەرشىندى ۇستاپ العان. قۇستىڭ بىرەۋىنىڭ اياعىنا جۇزىك سالىنعان بولىپ شىققان. ەكىنشىسىندە بەينەكاماەرا بارى انىقتالعان.

مىنە بۇگىندە الەمدىك داۋعا سەبەپ بولىپ وتىرعان يران يادروسىن زەرتتەۋگە قۇس ەكەش، قۇستى دا پايدالانۋ وسىلاي قارقىندى دامىپ وتىر. ءوز مۇددەسى ءۇشىن وزگەنىڭ سىناعىنا بارلاۋ جاساۋ الپاۋىت ەلدەردىڭ گەوساياسي ماقساتى مەن ستراتەگياسىنا اينالعانى قاشان؟! يران گازەتتەرى مۇنى «ەلدىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا ورەسكەل ارالاسۋ» دەپ ايىپتادى.

جالپى قوعام دامىعان سايىن قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىندەر دە، وزگە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ءارتۇرلى جولمەن كوز الارتىپ قاراۋ دا كۇشەيە تۇسەدى. ال قاناتتى قۇستاردى بارلاۋ قىزمەتىنە پايدالانۋ ءالىمساقتان بار نارسە. ءتىپتى الىسقا ۇزاماي-اق وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن جازعىتۇرىم ۋاقىتتا ماڭقىستاۋ ماڭىنداعى شەكارالىق جازىق القاپتا كورشى ەل جاقتان قاناتتى قۇس ۇشىپ كىرگەن. قايسىبىر قازاقستاندىق ب ا ق قۇستىڭ قاناتىندا ارنايى قۇرىلعى بارىن دا جازعان. ءبىراق مۇنداي ماسەلەگە جەدەل جاۋاپ بەرىپ، رەسمي كوزقاراسىن بىلدىرۋگە اسىعا قويمايتىن ءبىزدىڭ جاۋاپتى ورىندار بۇل جولى ءلام-ميم دەگەن جوق.

2011 - جىلى ليۆاننىڭ اسكەري تريبۋنالى «شيوندىق ارەكەتپەن اينالىستى» دەگەن كۇدىكپەن ەل اۋماعىنا ۇشىپ كەلگەن بۇركىتتىڭ ماسەلەسىن قارادى. ەندە شە، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلىپ جاتسا، قۇس تا جازاسىن الادى. زەرتتەۋ بارىسى كورسەتكەندەي، بۇركىت يزرايل تەرريتورياسىنان كەلگەن بولىپ شىقتى. قۇستىڭ ءبىر اياعىنداعى جۇزىكتە راديوتولقىندى ۇستاپ تۇراتىن انتەننا بار ەكەن. جۇزىگىن الىپ، بۇركىتتى قاماعان ارابتار اقىرى يزرايل جاعىنا نارازىلىق نوتا تاپسىرعانىمەن، ماسەلە جابۋلى قازان كۇيىندە قالدى.

2011 - جىلدىڭ 11- قىركۇيەك وقيعاسىنان بىرەر ايدان كەيىن پەنتاگونعا كولەڭكە تۇسسە، كۇمانمەن قارايتىن ا ق ش اسكەريلەرى ابىر-سابىر كۇيگە تۇسكەن. نەگە دەيسىز عوي؟ سول كەزدەگى ا ق ش-تىڭ قورعانىس ءمينيسترى دونالد رامسفەلدتىڭ كابينەتىنىڭ سىرتىندا ءبىر كوگەرشىن عيماراتتىڭ ءتورتىنشى قاباتىنىڭ ماڭايىنان قاشىقتاماي، ۇزاق اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن. ودان سەزىكتەنگەن قىزمەتكەرلەر اقىرى قۇستى ۇستاپ العان. سويتسە، جاي ۇشىپ جۇرگەن كوگەرشىن بولىپ شىققان. مىنە ۇرەي مەن كۇدىك ءبىر مەملەكەتتى وسىلاي ساستىرىپ، ابىگەرگە تۇسىرگەن كورىنەدى.

جالپى كوكتە كولدەنەڭ ۇشىپ بارا جاتقان كوگەرشىندى دە ءوز مۇددەسىنە قىزمەت ەتكىزگەن بارلاۋ ورىندارى الايدا ۋاقىت وتە كەلە قۇستىڭ ورنىنا ۇشۋ اپپاراتتارىن پايدالانا باستادى. قازىر دەنەسى قۇستىڭ كولەمىندەي عانا، سىرتقى ءپىشىنى ودان اينىمايتىن نەشە ءتۇرلى الاقانداي اۆتوماتتاندىرىلعان بارلاۋ اپپاراتتارى بار.

وركەنيەتتىڭ جەتكەن شىڭى وسى. ءبىراق بارلىعى، ناداندىق تا ، ادامدىق تا، ەكى اياقتى پەندەنىڭ اقىل-ويىمەن باسقارىلىپ، جۇزەگە اسىپ وتىر. قازىر كوگەرشىندى كوككە ۇشىرىپ، بارلاۋ قىزمەتىن بارىنشا دامىتىپ وتىرعان ەش ەل جوق. ونىڭ ورنىنا شەكارالىق ايماقتاردا، جانسىز باسقارىلاتىن قۇس پىشىندەس ۇشۋ اپپاراتتارى مەن توبەدەن باقىلايتىن جەر سەرىگىن پايدالانادى.

...دەگەنمەن بۇدان ءومىر تابالدىرىعىن ەندى اتتاعان ەكى جاستىڭ كوگەرشىندەردى «باقىت قۇسى» رەتىندە كوككە ۇشىرعانىنىڭ ءجونى بولەك قوي!

«ايقىن». 2013

بەرىك بەيسەن ۇلى