قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ العاشقى ديريجەرى مالىك جاپپاسبايەۆ جايلى نە بىلەسىز؟
احمەت جۇبانوۆتىڭ ايتۋىنشا، مالىك كۇيشى قۇرمانعازى كۇيلەرىن شەبەر تارتقان، كونە كۇيلەردىڭ جەتكىزۋشىسى بولعان.
قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ العاشقى ديريجەرى مالىك جاپپاسبايەۆ جايلى نە بىلەسىز؟
1934 -جىل. الماتى قالاسى. بۇكىل قازاقستاندىق حالىق ونەرپازدارىنىڭ سلەتى ءوتىپ جاتىر. كورەرمەن دە، ونەرپاز دا بارشىلىق. ءانشى مەن كۇيشىسى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ساحناعا شىعىپ، ونەرىن كورسەتىپ جاتىر. وسى قالىڭ كوپشىلىكتىڭ ىشىندە احمەت جۇبانوۆتىڭ كوزىنە تۇسكەن ءبىر جاس جىگىت بولدى. جاسى 20 عا جەتەر- جەتپەس بولسا دا مەنمىن دەگەن شەبەرلەردەن كەم تۇسپەيتىن. ونەر يەسىنىڭ تالانتىن كورە بىرگەن احمەت جۇبانوۆ ونى الماتىدا قالدىرادى. جاڭادان اشىلعان وركەستردىڭ قۇرامىنا قابىلدانادى. بۇل - مالىك جاپپاسبايەۆ ەدى.
بولاشاق كۇيشى 1914 -جىلى قىزىلوردا وبلىسىندا التى پەرزەنتتىڭ ءبىرى بولىپ دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى جاپپاسباي قىزىلوردا قالاسىندا تەمىرجولدىڭ جۇمىسشىسى بولعان ەكەن. اناسى ءۇلبيبى اعايىن-تۋىس اراسىندا ءان ايتىپ، اۋىل ىشىندەگى ايتىستارعا قاتىسىپ جۇرسە كەرەك. كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، ءان-كۇي مۇراسىن ىزدەگەن زاتايەۆيچكە بىرنەشە ءان ايتىپ بەرگەن ەكەن.
«جىگىتتىڭ جاقسىسى ناعاشىدان» دەگەندەي، ناعاشى اتاسى ەل اراسىندا اتى شىققان كۇيشى بولعان دەيدى. جاپپاسباي دۇنيەدەن وزعان سوڭ، ءۇلبيبىنىڭ اكەسى، مالىكتىڭ ناعاشى اتاسى جيەنىن ءوز قولىنا العان ەكەن. وسى كەزدە بالا ونەرپاز ەل ۇلكەندەرىنىڭ جانىندا ءجۇرىپ، كوپتەگەن ءان-جىر، كۇي تىڭداپ وسكەنى انىق. مالىكتىڭ بالا كەزى جايلى ايتقان مىنا ەستەلىگى بار.
«بىرنەشە كۇن ساپار شەگىپ، جول-جونەكەي وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ ونەرپازدارى تۋرالى، اسىرەسە، سىر توپىراعىندا ءان مەن كۇيدىڭ شوعىن مازداتقان قازانعاپ، الشەكەي، تاسبەرگەن، دوسجان سەكىلدى ون شاقتى ونەرپاز بەن ەرەكشە شابىتپەن ايتقان نارتاي تۋرالى العاش رەت ناعاشى اتام اڭگىمەلەپ بەرىپ ەدى. بويىمداعى دارىنىمدى ۇشتاعان دا وسى ناعاشى اتام مەن ءۇلبيبى انام».
اۋەلى اۋىل مولداسىنان ساۋات اشىپ، كەيىن مەكتەپتە بارادى. مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ، كوركەمونەرپازدار توبىنىڭ ىشىندە جۇرەدى. ناعاشى اتاسىنان ۇيرەنگەنىن باسقا بالالارعا دا ۇيرەتىپ، سول جەردە دومبىرا الىپپەسىن ۇيرەتۋشى «جاس ءمۇعالىم» دە اتانادى. مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ-اق ۇلكەندى- كىشىلىنىڭ بارىنە ۇستاز اتانعان ەكەن. كەيىن تىرشىلىك قامى دەپ، 7-كلاستى اياقتاي سالا، اكە جولىمەن تەمىرجولعا جۇمىسقا بارادى.
دەگەنمەن بويىنا تالانتى سىيماي جاتقان 20 جاستاعى مالىك الماتىدا وتەتىن العاشقى سلەت جايلى ەستىپ، قالماۋ كەرەك دەپ شەشەدى. وسىلايشا، 1934 -جىل الماتىعا بارىپ، قالىڭ ونەرپاز توپتىڭ اراسىنا تۇسەدى.
اۋەلى قۇرمانعازى اتىنداعى (ول كەزدەگى كازسيك) وركەستردىڭ قاتارداعى دومبىراشى اتانعان مالىك كوپ ۇزاماي كونتسەرتمەيستەر، ياعني ءبىرىنشى دومبىراشى رەتىندە تاعايىندالادى. احمەت جۇبانوۆتىڭ ايتۋىنشا، مالىك كۇيشى قۇرمانعازى كۇيلەرىن شەبەر تارتقان، كونە كۇيلەردىڭ جەتكىزۋشىسى بولعان.
مالىكتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەكتەپ كەزىنەن بارىن جازدىق. وسى قابىلەتى وركەستردىڭ ديريجەرى اتانۋعا كومەكتەستى. وسىلايشا، باس ديريجەردىڭ (احمەت جۇبانوۆ) كومەكشىسى اتانىپ، ءتۇرلى جيىنداردا وركەستردىڭ الدىنا شىعىپ ءجۇردى. مىسالى، «1938 -جىلعى مەركىدەگى توي» دەگەن مىنا جازبادا مالىك جاپپاسبايەۆ ديريجەرلىك ەتىپ تۇر.
بۇل جازبا جايلى ديريجەر ءمۇسىلىم امزە كەلەسىدەي جازادى: «وركەستر قۇرامىندا 30 عا تارتا مۋزىكانت وتىر. ۇجىمعا كوپتىڭ ىقىلاسى ايرىقشا ەكەنى بىلىنەدى. ديريجەر - مالىك جاپپاسبايەۆ. قارا فراك كيگەن، قول قيمىلى جيناقى، قىسقا ءارى ناقتى. بار زەيىنىمەن مۇقيات تىڭداپ، وركەستردى وتە ساق باسقارىپ تۇرعان بەينەسىنەن اسقان جاۋاپتىلىق پەن كاسىبيلىك سەزىلەدى».
مالىك جاپپاسبايەۆ تەك كۇيشى مەن ديريجەر عانا ەمەس، كومپوزيتور رەتىندە حالىققا تانىلدى. ونىڭ «جاستىق جىرى»، «سالەم»، «سۇلۋ قىز» ونداعان ءانى بار. وسى اندەردىڭ بارلىعى سۋات ابۋسەيتوۆ، كەنجەگۇل سىزدىقوۆا، عافيز ەسىموۆ، نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ سەكىلدى كوپتەگەن ءانشىنىڭ ءان قورىنان تابىلا ءبىلدى.
1942 -جىلى مالىك جاپپاسبايەۆ ءوز ەركىمەن سوعىسقا اتتانادى. قان مايدان ورتاسىندا قولىنا مىلتىق ۇستاعان ونەرپاز اتانادى. ءمۇسىلىم امزەنىڭ دەرەگىنشە، مالىك ەلگە مايدان دالاسىنان جازعان ءبىر حاتىندا چيتا قالاسىنداعى جاۋىنگەر پولكتىڭ مۋزىكا ۆزۆودىنا بارعانىن، وندا كاپەلمەيستەر قىزمەتىندە جۇرگەنىن ايتادى.
ءبىر جىلدان كەيىن مايدان دالاسىندا قازا تابادى. ءبىز سوعىس مۇراعاتىنان قازا تاپقاندار تىزىمىنەن ونىڭ دەرەگىن تاپتىق. ول جەردە «جوعالىپ كەتتى، قازا تاپتى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى» دەپ جازىلعان. قارالى قاعازدى ايەلى بانۋ تاۋكەحانوۆاعا جىبەرۋ كەرەك، مەكەنجايى الماتى قالاسى ۆينوگرادوۆ كوشەسى، 56 ءۇي، 8 بولمە دەپ جازىلعان.
از عۇمىر كەشسە دە مالىك جاپپاسبايەۆ ارتىنان ولمەستەي مۇرا قالدىرعان. م. جاپپاسبايەۆ جايلى ارنايى زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازعان كۇيشى، ديريجەر، باسشىلىق پەن زەرتتەۋشىلىكتى قاتار الىپ جۇرگەن ءمۇسىلىم امزەنىڭ «مالىك جاپپاسبايەۆتىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» (الماتى، 2022) ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ دە پايدالانعان نەگىزگى دەرەككوز وسى كىتاپ بولدى. مالىك ونەرپازدىڭ شىعارماشىلىعىن عىلىمي تۇردە تالداۋدى ىزدەگەن ىزدەنۋشى مالىمەتتەردى ەڭبەكتەن تابا الادى.
رۇستەم نۇركەنوۆ، كۇي زەرتتەۋشىسى
aikyn.kz