قۇرمانعازى وركەسترى قالاي قۇرىلعانىن بىلەسىز بە؟
استانا. KAZINFORM - وتاندىق مۋزىكا تاريحىندا اتى اڭىزعا اينالعان ونەرپاز كوپ. الىسقا بارماي-اق احمەت جۇبانوۆ، دينا نۇرپەيىسوۆا، الەكساندر زاتايەۆيچ سەكىلدى تۇلعالاردىڭ ەسىمى ءداستۇرلى مۋزىكا تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلدى. وسىنداي ءتىزىم قاتارىندا جەكە تۇلعالاردان بولەك، ونەر ۇجىمدارى دا بار. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق حالىق اسپاپتار وركەسترى.
ينتەرنەتتە «قۇرمانعازى وركەسترى» دەپ جازساڭىز اقپارات كوپ شىعادى. وركەستر تاريحى مەن رەپەرتۋارى جايلى مالىمەتتى مولىنان الاسىز. دەسە دە، كوڭىل كونشىتپەيتىن ءبىر «اتتەگەن-اي» بار. وركەستردىڭ العاشقى قۇرىلعان ۋاقىتى جايلى دەرەك جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان وزىمىزگە وركەستردىڭ العاشقى جىلدارى جايلى جازۋدى ماقسات ەتتىك. ماقساتىمىز ايقىن بولۋى ءۇشىن ۇجىمنىڭ ماڭىزدى، تاعدىرشەشتى دەگەن العاشقى ون جىلدىقتى الدىق.
ءبارى 1933 -جىلى باستالعان. ءبىر جىل بۇرىن اشىلعان الماتى مۋزىكا-دراما تەحنيكۋمى جانىنان «قازاقتىڭ حالىق مۋزىكاسىن زەرتتەيتىن كابينەت» جانە «قازاقتىڭ حالىق مۋزىكاسى اسپاپتارىن دامىتاتىن ماستەرسكوي» جۇمىس ىستەي باستايدى.
«بۇل قازاقستان حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ قاۋلىسى ەدى» دەيدى احمەت جۇبانوۆ. اشىلعان مەكەمەلەرگە ارنايى جۇمىسكەر رەتىندە لەنينگرادتان ەۆگەني برۋسيلوۆسكي، قازاقتىڭ جەر- جەرىنەن ماحامبەت بوكەيحانوۆ، لۇقپان مۇحيتوۆ، قامبار مەدەتوۆ سياقتى كۇيشىلەر شاقىرتىلادى. وسى جانە باسقا دا دومبىراشىلار بىرىگىپ، انسامبل رەتىندە ونەر كورسەتىپ جۇرەدى. بارلىعى 11 ادام، ءبارى دە تەحنيكۋم ستۋدەنتتەرى. بۇل كەز تۋرالى وركەستر تاريحىن زەرتتەگەن بيسەنعالي عيزاتوۆ كەلەسىدەي دەرەكتى جازادى: «بۇل قۇرام تەك دومبىراشىلاردان قۇرالدى. ولار ءان مەن كۇيلەردى ۋنيسون ء(بىر داۋىستا) تارتىپ ءجۇردى. بارلىعى دا نوتاسىز تارتاتىن». ال جۇبانوۆ وسى كەزدى «كىشكەنە وركەستر قاتارى از دا بولسا ءوسىپ، 1-2 ايدان كەيىن 17 كىسى بولدى» دەپ ەسكە الادى.
كەلەسى جىلى، ياعني 1934 -جىلى ماۋسىم (شىلدە) ايىندا الماتىدا حالىق ونەرپازدارىنىڭ بۇكىلقازاقستاندىق ءبىرىنشى سلەتىن ۇيىمداستىرادى. ءىس-شاراعا كەز كەلگەن ادام كەلمەسە كەرەك. تومەندە 1933 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا شاقىرىلعان ادامداردىڭ انكەتاسى ۇسىنىلىپ وتىر. قۇجات ورتالىق ارحيۆتە ساقتالعان.
ارى قاراي احمەت جۇبانوۆتىڭ «ءان- كۇي ساپارى» ەڭبەگىندە جازىلعان دەرەككە ۇڭىلەيىك. «1934 -جىلدىڭ جازى. قازاق دراما تەاترىنىڭ ءىشى-سىرتى تولى ادام. ساحنادا كۇن-ءتۇن دەمەي ۇزىلمەستەن ءجۇرىپ جاتقان كونسەرت. ءبىراق بۇلاردىڭ ىشىندە الماتى حالقى كۇندە كورىپ جۇرگەن ارتيستەر جوق. ويتكەنى بۇل حالىق ونەرپازدارىنىڭ باسىن قوسىپ جاتقان ءان-كۇي جارىسى بولاتىن. مۇندا قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن نەبىر اڭىراعان ءانشى، قۇيقىلجىتقان كۇيشى، مىڭ بۇرالعان ءبيشى، تاقىلداعان اڭگىمەشى استانالىقتارعا ءوز ونەرىن كورسەتىپ جاتقان» دەپ ەسكە الادى ا. جۇبانوۆ.
وسى ونەرپازداردىڭ قاتارىندا قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىنان كەلگەن قالي جانتىلەۋوۆ بار. ءبىز ورتالىق ارحيۆ مۇراعاتىنان قالي كۇيشىنىڭ ءىسساپار قاعازىن تاپتىق.
بيسەنعالي عيزاتوۆ: «سلەتتە وڭىرلەردەن كەلگەن ونەرپازدارمەن قاتار بىلتىردان بەرى بىرگە ويناپ جۇرگەن انسامبل دە ونەر كورسەتتى. ولاردىڭ ءوزارا ايىرماشىلىعى بار. انسامبلدە وتىرعاندار جاڭا دومبىرالارمەن ساحناعا شىقتى. ول دومبىرالار تەحنيكۋمدا زەرتتەلىپ، وڭدەلىپ، سىناقتان وتكەن. انسامبل مۇشەلەرىنىڭ كيگەن كيىمدەرى دە ءبىر ءتۇستى ەدى»، - دەيدى.
ب. عيزاتوۆتىڭ بۇل ءسوزىن ا. جۇبانوۆتىڭ مىنا سوزىمەن ساباقتاساق دەيمىز: «...ءبىر كەزدە ۇستەرىنە جاسىل جولاق شاپان، باستارىنا بورىك كيگەن ءبىر تور ادام ساحناعا شىقتى. ولار دوڭگەلەنىڭكىرەپ القاقوتان وتىردى. قولدارىندا - ادەمى دومبىرالار. شەتتەۋ وتىرعان بىرەۋ يەك قاعىپ ەدى، ءبارى بىردەن باستاپ كەتتى. بۇلار «كەڭەس»، «ايجان قىز»، «كەلىنشەك» كۇيلەرىن جانە «دۋدار-اي» ءانىن تارتتى».
بۇل شارا اياقتالعان سوڭ ارنايى وركەستر قۇرادى. العاشىندا وركەستر قۇرامى وتىز ادام دەپ بەكىتكەن ەكەن. سول قۇرامدا كىمدەر بولعانىن ا. جۇبانوۆتان وقي الامىز: «...سول جىلى بۇگىنگى ۇلت وركەسترى قۇرىلدى. وعان قازاتكوم اتى بەرىلدى. جاڭاقالادان كەلگەن جانتىلەۋوۆ قالي، تالوۆكادان كەلگەن ۋاليەۆ ىسقاق، مەركەدەن كەلگەن كەرمۇقان، سوزاقتان كەلگەن قالامبايەۆ جاپپاس، قاراعاندىدان كەلگەن ىبىرايەۆ قابىكەش، سىردان كەلگەن مالىك جاپپاسبايەۆ، قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ شەبەرى قابيعوجين ۋاحاپ، جالىندى جاس دومبىراسى ماتوۆ عابدۇلمان…»، - دەيدى.
بۇل 1934 -جىلدىڭ 21-ماۋسىمى. وركەستردى قۇرۋ جايلى ارنايى بۇيرىقتى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى دايىنداعان ەكەن.
وسىدان باستاپ جۇمىس قىزا تۇسەدى. ۇلكەن-كىشىلى كونسەرتتەرگە قاتىسىپ ءجۇرىپ، الىس ساپارلارعا دا شىعادى ەكەن. مىسالى، العاشقى كونسەرتى 1935 -جىلعى 2-قاڭتار كۇنى وتكەن قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ Ⅸ سەزىندە وتەدى. كوپ كەشىكپەي وسى وركەستر نەگىزىندە ۇكىمەت مەملەكەتتىك فيلارمونيا ۇيىمداستىرادى. تومەندەگى جارلىقتا كورگەنىمىزدەي، وركەستر جاڭا ۇيىم فيلارمونيانىڭ قۇرامىنا ەنەدى.
وسى جىلى وركەستر گاسترولدىك ساپارعا ءجيى شىققان ەكەن. مىسالى. جاز ايلارىندا «شىمكەنتتىڭ قورعاسىنشىلارى، اشىسايدىڭ كەنشىلەرى، ارالدىڭ بالىقشىلارى، گۋريەۆتىڭ مۇنايشىلارى، اقتوبەنىڭ حيميكتەرى، تۇركىسىبتىڭ تەمىرجولشىلارى» جاڭا ۇجىمنىڭ ونەرىن تاماشالايدى. 1936 -جىلى مامىر ايىندا ماسكەۋدە «قازاق سوۆەت ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە» قاتىسادى.
1936-1937 -جىلدارى جۇبانوۆتىڭ جازۋى بويىنشا، «وركەستر قازاقستاننىڭ ورتالىق، سولتۇستىك، شىعىس وبلىستارىن ارالادى، كورشىلەس تۋىسقان قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعى - فرۋنزە (قازىرگى بىشكەك) قالاسىندا بولدى. قايدا جۇرسە دە وركەستر نومەرلەرىن حالىق ۇلكەن قوشەمەتپەن قارسى الىپ وتىردى».
1938 -جىلى وركەستر جاڭا رەپەرتۋار جاساۋعا كوشەدى. جاڭادان كەلگەن ديريجەر لاتيف حاميدي ءان مەن كۇيلەردە گارمونيا قوسىپ، ەكى داۋىستا ورىنداۋدى تاجىريبەگە ەنگىزەدى. وسى جىلدارى تومەندە كورسەتىلگەن بۇيىققا سايكەس، وركەستر مۇشەلەرى نوتالىق ساۋاتىن ارتتىرۋدى جالعاستىرۋمەن قاتار، جاڭا اندەر وركەسترگە لايىقتاپ وڭدەلۋ كەرەك.
بۇل كەز تۋرالى ب. عيزاتوۆتىڭ مىنا جازعانى قىزىقتى: «1938 -جىلى ل. حاميدي جەڭىل گارمونيالىق شىعارمالاردى وركەسترگە ەنگىزە باستادى. مىسالى، برۋسيلوۆسكي وڭدەگەن «جايماقوڭىر»، «شىركىن-اي»، «جاساسىڭ» (اۆتورى م. ەرجانوۆ)، حاميدي وڭدەگەن «جەڭەشە»، «قاراتورعاي»، ا. زيلبەر وندەگەن «جيىرما بەس»، «ەكى جيرەك»، «احاۋ، سەمەي»، جۇبانوۆ وڭدەگەن «زاۋرەش»، «ايديداي»، «جانبوتا» اندەرى ۇجىمنىڭ رەپەرتۋارىنا ەنگىزىلدى».
1940 -جىل تۋرالى احمەت جۇبانوۆ اسا قۇندى ەستەلىكتەر جازىپ قالدىرعان.
«1940 -جىلى ءبىر اكتىلى مۋزىكالى پەسالارعا نوتامەن سۇيەمەل جاسالدى. قوبىزدار توبىنىڭ ءالى دە بۋىنى بەكىتىلمەگەن كەز، بۇل جىلدارى وركەستر پارتيتۋراسىنا سيمفونيالىق وركەستر اسپاپتارىنان گوبوي، فلەيتا، فاگوت ەندى. 1941 -جىلدان باستاپ وركەستردىڭ بايىرعى اسپاپتارىنىڭ ورىنداۋ مادەنيەتى كوتەرىلۋىمەن بايلانىستى، جوعارىدا اتالعان اسپاپتار وركەستردەن شىعىپ، قوبىزدان نەشە الۋان جاۋاپتى پارتيالاردى ورىندايتىن بولدى»، - دەپ جازادى احمەت قۋان ۇلى.
1941 -جىلى سوعىس باستالعاندا وركەستر مۇشەلەرى دە ءۇنسىز قالمايدى. ءوز ەركىمەن مايدانعا اتتانسا، قالعاندارى قارجىلاي، ماتەريالدىق كومەك كورسەتىپ ۇلەس قوستى. ورتالىق ارحيۆتە وركەستر مۇشەلەرىنىڭ «مايدانعا» دەپ وتكىزگەن كيىمدەرىنىڭ تىزىمدەرى بار. سونىمەن قاتار فيلارمونيا ۇجىمى وزدەرى جيىلىپ، اقشا وتكىزگەن. تومەندە كورسەتىلگەن حاتتاماعا سايكەس، ل. حاميدي 20 رۋبل، جۇبانوۆ 30 رۋبل ۇلەس قوسقان.
سوعىس جىلدارىندا دا جۇمىس توقتامايدى. موتسارتتىڭ «روندوسى»، بيزەنىڭ «كارمەن» بيلەتىنىڭ ءبىر ءبولىمى، شۋبەرتتىڭ «ءۆالسى» سەكىلدى الەمدىك شىعارمالار وركەسترگە وڭدەلىپ، كورەرمەنگە ۇسىنىلادى. وسى ەڭبەك ناتيجەسىندە 1942 -جىلى قاز ك س ر جارلىعىنا سايكەس قالي جانتىلەۋوۆ پەن لاتيف حاميدي «قاز ك س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى» دەگەن اتاق الادى.
رەسمي قۇرىلعاننان باستاپ، ون جىل ەڭبەك ەتكەن وركەسترگە 1944 -جىلى ەل ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن كۇيشى قۇرمانعازىنىڭ اتى بەرىلەدى.
اۆتور
رۇستەم نۇركەنوۆ
«ايقىن» گازەتى