قازاقتىڭ ورىس كەلىنى

استانا. قازاقپارات - دۇنيەنىڭ بەدەرىن بۇزعان اتاقتى قازان توڭكەرىسى ءالى باستالماعان مامىراجاي زامان. وسىنداي جايما-شۋاق، جايلى جاز كۇندەردىڭ بىرىندە ەلىمىزدىڭ شىعىس شەبىندەگى قۇنارلى ولكە زايساننىڭ ۇلكەن قاراتالىنا سوناۋ رەسەيدىڭ سامارا ولكەسىنەن ميحايل كۋدرياكوۆ دەگەن ورىستىڭ دۆوريانى كوشىپ كەلىپتى. قاراتال اۋىلى قىتاي ەلىنىڭ شەكاراسىنا ءتيىپ تۇرعاندىقتان، ورىس ساۋداگەرى كورشى ەلمەن ساۋدا-ساتتاق جاساپ ءورىسى كەڭىپ، داۋلەتى ارتادى. قازاق دالاسىنا تامىر تارتقان كۋدرياكوۆ جەرگىلىكتى جۇرتپەن ەتەنە ارالاسىپ، ءدۇيىم اۋلەتى قازاقۋارلانادى.

قاپتاعان مالاي، جالشى-قۇسشى ۇستاعان ميحايل ىرگەسىندە قۇلاپ اققان قاراتال وزەنىنەن توعام تارتىپ، بيداي وسىرەدى. ساۋىردىڭ قىزىل تاسىن جونىپ، سۋ ديىرمەن جاساتادى. ابدەن قوڭدانعان سوڭ قازاقتاردان قالىسپاي كىل قاراكوك جىلقىدان ءۇيىر ۇستايدى. ميحايلدىڭ وزىنەن تارتىپ، قىز- قىرقىنى، جىگىت-جەلەڭى، مالشى-قوسشىلارى دا قازاقشا سۋداي سىرعىتىپ، بۇلاقتاي ورعىتىپ سويلەيتىن بولىپتى. 1900 -جىلدارى قاتىنى اي ماڭدايلى قىز تاۋىپ، توي جاساپ ەليزاۆەتا دەپ اتىن قويىپتى. تولىق اتى-ءجونى - كۋدرياكوۆا ەليزاۆەتا ميحايلوۆنا.

وسى قىز ەرجەتكەن سوڭ كورشى قازاق اۋىلىنداعى قىلىباي كۇلكىاشار ۇلى دەگەن جىگىتكە كوڭىلى قۇلايدى. سەبەبى قىلىباي ات قۇلاعىندا ويناعان، اسىرە شاباندوز، انىنە ءسانى جاراسقان ناعىز دالانىڭ كوكجالى ەكەن. بىردە كوكپار تارتىپ ارپالىسقان توپقا ءبىر بۇيىردەن قوسىلعان قىلىباي جيىرما شاقتى كوكپارشىنى جالعىز ءوزى ات-ماتىمەن اۋدارىپ تاستاپ قاراگەرىن كوسىلتىپ سىتىلىپ شىعا بەرىپتى. وسى وقيعانى توپ قىزبەن بىرگە تالدىڭ ىشىندە تۇرىپ تاماشالاعان ەليزاۆەتا سۇلۋ: «شىركىن، مەنىڭ جارىم بولسا عوي!» - دەپ تامسانىپتى.

اقىرى قىلىباي سەرىگە عاشىق قىز جارىنا قوسىلىپ قاشىپ كەتەدى. وقيعادان قۇلاقتانعان كۋدرياكوۆ اقىرىپ اشۋىنا ءمىنىپ كىل قاراكوك ات مىنگەن جاساعىن اياعىنا تىك تۇرعىزىپ، بەردەنكەدەن كۇرسىلدەتىپ وق اتىپ جەتەدى. «قىز قايدا؟» دەپ قاھارلانادى. كۇجىرەيگەن بوجبان ورىستاردىڭ الدىنا قىلىباي ەر ءوزى كەلىپ، كولدەنەڭ تۇرادى. «سەندەرگە كەرەك ادام - مەن»، - دەيدى. قوقيلانعان كۋدرياكوۆ قاسقايىپ تۇرعان ناعىز جىگىتتى كورىپ، «قىزىم تەڭىن تاپقان ەكەن» دەپ، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ جۇرە بەرىپتى.

اڭگىمەنى ارى قاراي ساباقتاساق، دۇنيە ءبۇلىندى. اق قاشتى، قىزىل قۋدى. كەدەيلەر مەن باتىراقتى باس قىلعان جاڭا ۇكىمەت ورنادى. بۇل وكىمەت قىلىباي سياقتى ەتى ءتىرى، ەل باستايتىن ازاماتتاردى ۇناتپادى. قىزىلدار جەمەنەيدە ورناعان جاڭا كولحوزدىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعان قىلىبايدى قىسپاققا الدى. بولشەۆيكتەردىڭ بەتالىسىنان سەسكەنگەن قىلىباي اعايىندارى مىسىقباي، مىلتىقباي، قۇسايىن، ساحابا، سادۋباقاس، جاپساربايلاردى باستاپ شىڭجاڭ- التايعا اۋدى.

مۇندا دا تۇراق تاپپاي، 1932 -جىلى اعايىندارىمەن بىرگە موڭعولياعا باردى. ساۋاتى بار قىلەكەڭ اقبالشىقتا (قازىرگى باي-ولكە ايماعىنىڭ ۇلانقۇس سۇمىنى) جەردە ەلدىڭ بالا-شاعاسىن جيناپ الىپ، قاراتانۋ مەكتەبىن اشتى. سودان 1938 -جىلى «بالا وقىتقان مولدا» دەگەن جالا جابىلىپ، قوبدا قالاسىندا اتىلدى. 2015 -جىلى 31-جەلتوقساندا موڭعوليا باس پروكۋرىنىڭ №5/10-قاۋلىسىمەن اقتالدى. قىلىباي ۇستالىپ كەتكەن سوڭ، جارى ەليزاۆەتا ميحايلوۆنا توعىز بالاسىن اسىراپ قاقتى. ەليزاۆەتا اتى ۇمىتىلىپ، حالىق ءاز-انانى «لاتيپا» اتاپ كەتتى. لاتيپا اپامىز العاش بايولكە ايماعى ورناعان جىلدارى اسپاز قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، سوۆەت وداعىنان كەلىپ-كەتكەن ورىس-ورمانعا اۋدارماشىلىق قىزمەتتى قوسا جاسادى. بەس قىزى: ماكەش (بايولكەلىكتەرگە تانىمال كۇيشى وسەرحاننىڭ اناسى)، مارعۋا جانە باتەن (پوليتسيا پولكوۆنيگى مەڭگىلىستىڭ اناسى)، قامان، شامەريا جانە ءتورت ۇلى: مالىك، ريان، قۋان، قوڭقايلاردى باعىپ-قاعىپ جەتكىزدى. ءتورت ۇلدىڭ ءبىرى ريان اتاقتى كۇيشى بولدى. ونىڭ اناسى لاتيپاعا ارناپ شىعارعان «قايران شەشەم» اتتى كۇيى ءالى كۇنى بايولكەلىكتەردىڭ ەسىندە.

1970 -جىلدارى بايولكەلىك مامارحان اتتى جۋرنالشى قازاقستاندا ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىنا كەلىپ ءجۇرىپ، كۋدرياكوۆتار تۋرالى سۇراۋ الىپ كورگەن ەكەن. زايسان اۋداندىق ارحيۆتەن جاۋاپ حات كەلىپتى. وندا بۇل اۋلەتتىڭ اتالارى «حالىق جاۋى» اتانىپ اتىلىپ كەتكەنىن، كەيىنگى بۋىن، ياعني لاتيپانىڭ اعالارى ەكىنشى دۇنيە سوعىسىنا اتتانىپ قازا تاپقانى جايلى ايتىلىپ، بۇل اۋلەتتەن قالعان جالعىز تۇياق ايەل زاتى بارىن جازعان ەكەن.

اۆتور: بەكەن قايرات ۇلى

e-history.kz