قازاقتىڭ تورىش دالاسىنداعى عاجايىپ دومالاق تاستار
استانا. قازاقپارات - قازاق دالاسىنىڭ كەرەمەتى كوپ. ساناپ تاۋىسا المايسىڭ. وعان باسقا جۇرت تا تاڭعالار ەدى. ازىرگە سونى ءناسيحاتتاۋ جاعى كەمشىن. ايتپەسە تالاي كورنەكتى جەرىمىز بار. تابيعات تاماشاسى جەتەرلىك.
جەر-جاهانداعى جۇرت قازاق دالاسىنا اعىلاتىنى ايدان-انىق. ۇلان-بايتاق دالانىڭ قاي قيىرى دا سونداي تىلسىمعا تولى. وكىنىشكە قاراي، قانشاما جىل بويى ولار كوزدەن تاسا قالدى. وعان كەزىندە ماسكەۋدەگى اتقامىنەرلەر كوڭىل بولگەن جوق. قاسيەتتى قازاق دالاسىن وزگەنىڭ الدىندا ءناسيحاتتاۋعا قۇلىق تانىتپاعان شىعار.
نە كەرەك، سول تاڭداي قاقتىراتىن ورىندار كوپشىلىك الدىندا تولىق باعاسىن الماي كەلە جاتقانى وكىنتەدى. كەيبىر ەلدەر تۋريزمدى تورگە وزدىردى. قالتاسى قالىڭ. الىس-جاقىننان قوناقتار اعىلىپ جاتىر. توقتاۋسىز. بىزدە سونداي جەرلەر جەتىپ ارتىلادى. ءبىراق كەلگەن قوناقتى تىپتەن كورمەيمىز. بۇل سالا ماماندارى جيهانكەزدەر ءۇشىن جاڭا تاماشالار قاجەت ەكەنىن ايتادى. ويتكەنى جىلدا قوناقتار ءجيى اعىلاتىن جەرلەر تاڭسىق بولۋدان قالادى. ەندەشە قازاقستان ولار ءۇشىن اشىلماعان ارال، شەشىلمەگەن جۇمباق ىسپەتتەس. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن باعاسىن الا الماي جۇرگەن ايماقتىڭ ءبىرى - تورىش. بۇل جەر كيەلى ماڭعىستاۋ جەرىندە ورىن تەپكەن.
قالىڭ قازاق جۇرتى بۇل ولكەنى «اۋليەلەر مەكەن ەتكەن قاسيەتتى ايماق» دەپ سانايدى. ءپىر بەكەت اتامىزدىڭ پاني دۇنيەدەگى ىزگى ءىسىنىڭ ءىزى قالعان وڭىردە قولمەن قالاپ قويعانداي نەمەسە شەبەر قاشاپ جاسالعانداي قانشاما تابيعات تاماشالارى بار. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ادامزات بالاسى جۇمباعىن شەشپەگەن تالاي قۇپيا بار ەمەس پە؟ تورىش دالاسىنداعى دومالاق تاستار سىرىن عالىمدار دا تاپ باسىپ ايتا الماي كەلەدى. ادام بويىنداي الىپ تاستار سانى ءبىر-ەكەۋمەن شەكتەلمەيدى. تۇتاس ءبىر القاپتى الىپ جاتىر. بارلىعى دا قولمەن قاشالىپ جاسالعان سەكىلدى. ءبىراق ول مۇمكىن ەمەس دۇنيە عوي. ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ سىرىنا بالاماسقا ەش امالىڭ جوق. جاراتۋشى يەمىز وسىنداي ءبىر تابيعات بايلىعىن ءبىزدىڭ دالامىزعا تارتۋ ەتكەن ەكەن. ءبىز قولىمىزدا باردى باعالاي الماي وتىرمىز. ايتپەسە مىنا تاستار تالاي جيهانكەزدى تاڭداي قاقتىرارى ءسوزسىز عوي. وكىنىشتىسى، ازىرگە ونى ەشكىم بىلە بەرمەيدى. وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار كوبىرەك مالىمەت ىزدەپ جۇرگەن شىعار. جەرگىلىكتى جۇرت تا ازدى-كوپتى دەرەك ايتادى. الايدا وسى ءبىر عاجاپ ولكە جايلى عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر مول ماعلۇمات ايتا قويمايدى. سوندىقتان ەلدىڭ اۋزىندا جۇرگەن اڭىز بەن ءاپساناعا سۇيەنىپ، باعزى زاماننان كەلە جاتقان قۇپيانىڭ كىلتىن تاپقانداي كۇي كەشەتىنىمىز جاسىرىن ەمەس.
بۇل جايىندا ەل نە دەيدى؟ ەندى اڭگىمە اۋانىن وسىعان بۇرايىق. ەستە جوق ەسكى داۋىردە ماڭعىستاۋ جەرىنە دۇشپاندىق نيەتتەگى جاۋ اسكەرى كەلەدى. سانىنان ادام جاڭىلىسادى. انا شەتى مەن مىنا شەتىنە ادامنىڭ كوزى جەتە قويمايدى. جەر قايىسقان قول ەكەن. جەرگىلىكتى جۇرتتا وعان قارسى تۇرارلىق ەشقانداي قاۋقار جوق. ادام سانى ولاردىڭ شيرەگىنە دە جەتە قويماس. ورشىلدىكپەن العا ۇمتىلعانمەن بولمايدى. دەمنىڭ اراسىندا-اق دەمىڭ تاۋسىلارى انىق. شايقاسقا تۇسكەنمەن ءبىر قىلىشتىڭ استىندا قالاسىڭ. قاراپايىم حالىقتىڭ جاراتۋشى يەمىزدەن جالبارىنىپ جاردەم سۇراۋىنان باسقا امالى قالمايدى. «مىنا قاپتاعان جاۋدى ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كەلتىرمەي-اق قوي. ولار سول تۇرعان جەرىندە تاس بولىپ قاتىپ قالسىن» دەيدى. قولدارىن كوككە جايعان جەرگىلىكتى تۇرعىندار وسىلايشا بار تىلەگىن بىلدىرەدى. كوپتىڭ كوز جاسىن كورگەن اللا تاعالا ارام نيەتتى جاۋدىڭ الدىن بوگەيدى. اسپان الەمىندە كۇردەلى وزگەرىستەر بولادى. كۇن كۇركىرەيدى. نايزاعاي وينايدى. نوسەرلەپ جاۋىن جاۋدى. بۇگىنگى كۇنى تورىش جەرىندە جاتقان دومالاق پىشىندەس تاستار سول كەزدە پايدا بولىپتى. جاۋدىڭ ءاربىر ادامى دەمنىڭ اراسىندا تاسقا اينالعان. شار ءتارىزدى كونكرەكسيالار وسىلايشا پايدا بولعان كورىنەدى. ولارعا تۇتقيىلدان زاۋال جىبەرىپ، دەرەۋ تاسقا اينالدىرادى. وسىنىڭ ارقاسىندا ماڭعىستاۋ جەرىن مەكەن ەتكەن حالىق ءتونىپ تۇرعان سوعىستان قۇتىلدى. اڭىز وسىلاي دەپ ءتىل قاتادى.
كونكرەسيا - راديال-ساۋلەلى قۇرىلىم. ول شار ءتارىزدى بولادى. كوبىنە كونكرەسيالەر بولپىلداق شوگىندىدەن جينالادى، شاعىل قۇمدار جانە بالشىقتاردان قىرتىستالادى. بۇل وقيعا قاشان بولعان؟ عالىمدار نە دەيدى؟ ولاردىڭ ايتۋىنشا، وسىدان 120-180 ميلليون جىلداي بۇرىن ءدال وسى دالادا توسىن قۇبىلىس ورىن العان بولۋى ابدەن مۇمكىن. ول شامامەن مەزوزوي داۋىرىنە سايكەس كەلەدى.
اقتاۋلىق گەنناديي تاراسەنكو دا وسى تەكتەس جورامالعا ارقا سۇيەيدى. راس، گەولوگتاردا بۇل جايىندا ايتىلعان ناقتى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. ايتپاقشى، قايسىبىر كەزەڭدەردە كاسپي مەن ارال تەڭىزدەرى اراسىندا الىپ مۇحيت بولعان دەگەن دە اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. دومالاق تاستار سول ءبىر شاقتان قالعان «ەستەلىكتەر» ەمەس پە دەگەن دە وي كەلەدى كوكەيگە.
كوزدەن تاسا جاتقاننان كەيىن بە، تورىشتى دۇنيەجۇزىندەگى وزگە جۇرت تۇگىل، ءوزىمىزدىڭ حالقىمىز دا ول جايىندا مۇلدەم از بىلەدى. بولماسا، بۇل دەگەنىڭىز، الەمدە كوپ كەزدەسە بەرمەيتىن دۇنيە عوي. ارينە، تورىش دالاسىنداعى تاستاردىڭ قۇپياسىن اشۋ دا ءبىزدىڭ عالىمدارعا جۇكتەلگەن مىندەت. دەگەنمەن جايباسار قالپىمىزبەن ونى ءالى كۇنگە دەيىن قولعا الماي كەلەمىز.
كيەلى ماڭعىستاۋ ولكەسىندە مۇنداي تاريحي جانە تابيعي ورىندار جەتەرلىك. مۇقىم قازاق بالاسى سول سەبەپتى بۇل ولكەنى قاسيەتتى سانايدى. ونىڭ ءاربىرىنىڭ سىرىنا ۇڭىلسەڭىز، قانشاما قۇندى دۇنيەلەرگە كەزىگەتىنىڭ انىق. وركەنيەتكە بەت بۇرعان بۇگىنگى قوعامدا ءبىزدىڭ بۇرىنعى شەجىرەمىزگە ءۇڭىلىپ، قايتادان ءبىر تياناقتاپ، زەرتتەۋ جاساۋ مىندەمىز عوي. بىزگە جەتپەي جاتقانى وسىنداي ىجداعاتتىلىق. بولماسا، ءبىزدىڭ كەڭ-بايتاق ولكەمىزدە تاريحتان مول ماعلۇمات بەرەتىن كيەلى ورىندار جانە تابيعاتتىڭ كەرەمەت قۇبىلىستارى بارشىلىق.
قولدا بار التىننىڭ قادىرىن قاشان بىلەمىز؟ ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وزگەنىڭ وسىنداي جەرلەرىنە تاڭعالىپ، اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ، اڭگىمەلەپ، شارشاپ جۇرگەنىمىز تاعى دا بار.
اۆتور: ءادىلجان ۇمبەت
«الاش ايناسى» گازەتى. 2013