قازاقتىڭ تاريحتا قالعان توعىز استاناسى

استانا. قازاقپارات - الەم ەلدەرىنىڭ استانالارىنىڭ ءوز تاريحى بار. مىسالى، پاريج ءوزىنىڭ تاماشا ارۋلارىمەن تاڭعالدىرسا، بەرلين كەزىندە تاجىريبەلى اسكەرىمەن، ال ۆاشينگتون الىستى بولجاي بىلەتىن بيزنەسمەندەرىمەن تانىلعان. لوندون جالىنداعان جاستىقتىڭ بولاشاعىن قاناتتاندىرادى.

مىنە، الەم استانالارى تۋرالى پىكىردى ىزدەي بەرسەك كوپ. ال ءبىزدىڭ كەڭ بايتاق دالامىزدى مەكەندەگەن ەجەلگى مەملەكەتتەر مەن حاندىقتاردىڭ استانالارى ءار عاسىردا سان قىرلى جاقتارىمەن تاريحتان بەلگىلى.

ۇلى دالا توسىندە ءومىر سۇرگەن ۇلكەن مەملەكەتتەر بيلىك ەتكەن زاماندا ولارمەن قاتار كىشىگىرىم حاندىقتار دا ءومىر سۇردى. سول عاسىرعا كوز جىبەرسەك، كەيبىر مەملەكەتتەر وتە ۇزاق ۋاقىت بيلىك قۇرعان. ەندى ءبىرى از ۋاقىتتا جاۋدىڭ جويقىن سوققىسىنان، ىشكى باقتالاستىق پەن الاۋىزدىقتان جويىلىپ وتىرعان. ەل بيلەۋشى مەملەكەت ءوزىنىڭ قالاۋىنشا ءبىر ورتالىققا باعىنىپ، ءامىر جۇرگىزىپ، سالتاناتتى دا ساۋلەتتى سارايلار سالدى. سولاردىڭ ءبىرى - V عاسىرداعى تۇركى قاعاناتى. ونىڭ استاناسى سۋياب قالاسى بولعانى تاريحتان بەلگىلى.

قالا V عاسىردان Х-ХІІ عاسىرعا دەيىن نەشە ءبىر ءداۋىردى باسىنان كەشىرگەن. 8-عاسىرعا دەيىن باتىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ جانە تۇركەش قاعاندىعىنىڭ استاناسى بولىپ، قولدان-قولعا وتكەن. بۇدان كەيىن قارلۇقتار بيلىك قۇرعان زاماندا سۋياب قالاسى Х عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن استانا بولىپ، داۋىرلەگەن. كەيبىر جىلدارى قارلۇق حاندىعىنىڭ باس قالاسى قويلىق بولدى. قاراحاندىقتار ءومىر سۇرگەن زاماندا ولاردىڭ استاناسى بالاساعۇن دا ايرىقشا رول اتقارىپ، مەملەكەتتىڭ كۇشەيۋىنە ۇلەس قوستى.

وعىز مەملەكەتىنىڭ استاناسى يانيكەنت تە ۋاقىتىندا دۇرىلدەسە، بۇدان كەيىنگى نوعاي حاندىعىنىڭ استاناسى سارايشىقتىڭ اسقاقتاعان كوركەمدىگى مەن ساۋلەتى جايلى جازبا ادەبيەتىندە ءجيى كەزدەسەدى. ال وتكەن تاريحقا ۇڭىلسەك، ХІІ عاسىردا بىرىنشى رەت «قازاق» دەگەن ءسوز كوشپەلى تايپالار اراسىندا پايدا بولىپ، ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن قىپشاقتاردان تاراسا، وسىدان كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قۇرىلىپ، العاشىندا ونىڭ استاناسى سوزاق بولعان دەگەن دەرەك ايتىلادى.

قازاق حاندىعىنىڭ استانالارى تۇركىستان مەن تاشكەنت تە ماڭىزدى رول اتقارعان. بۇدان كەيىن 1446-جىلى ءابىلحايىر حان قازاق حاندىعىنىڭ استاناسىن سىعاناققا كوشىرىپ، ەلدىڭ بىرلىگىن ساقتاۋدا از جۇمىس جاساماعان. سول ۋاقىتتان بەرى ХҮІІ عاسىردىڭ باسىنا دەيىن سىعاناق شاهارى قازاق حاندىعىنىڭ ورتالىعى بولىپ سانالعان.

قازاقستان رەسەيگە قوسىلعاننان كەيىن ورىستاردىڭ وتارلاۋ ساياساتى دالا ولكەسىن بيلەۋى سىبىرلىك ومبى قالاسىنىڭ قولىنا كوشەدى. ورىستار وزدەرىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن ومبى ارقىلى جۇرگىزىپ، قازاق جەرىن تۇگەلدەي وزدەرىنە قاراتادى. ХІХ عاسىردىڭ سوڭىندا تۇركىستان ولكەسى قۇرىلىپ، ونىڭ استاناسى تاشكەنت بولىپ، ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن. تەك 1917-جىلى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كەڭەستىك زاماندا قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى استاناسى ورىنبور قالاسى بولعاندىعى بەلگىلى.

1917-جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورىنبوردا بۇكىل قىرعىزداردىڭ (بۇكىل قازاقتاردىڭ) ІІ سيەزى ءوتىپ، ونىڭ جۇمىسىنا تۇركىستاننىڭ بارلىق دەلەگاتتارى قاتىسادى. ولاردىڭ ىشىندە سول كەزدە تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ پرەمەرى بولعان مۇستافا شوقاي دا شاقىرىلعان. سيەزدى ۇيىمداستىرعان بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، وماروۆ جانە دوششانوۆ باسقوسۋدا سيەزد ءبىر داۋىسپەن قىرعىز اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداپ، وعان الاش اتىن بەرۋدى ۇسىنادى. ۋاقىتشا حالىقتىق الاشوردا كەڭەسى قۇرىلادى.

الاشورداشىلار بۇدان كەيىن سەمەيدە جينالىپ، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرىپ، ونىڭ ساياسي-اكىمشىلىك ورتالىعى رەتىندە سەمەي قالاسىنىڭ اتىن الاش قالا دەپ وزگەرتەدى. الايدا بۇل قاعاز جۇزىندە بەكىتىلمەگەن. بۇل تۋرالى سول جىلدارى سەمەي وڭىرىندە شىققان «ۆوليا نارودا» گازەتى: «1918-جىلدىڭ 5-ماۋسىمىندا الاش قالاسىندا 500 قازاق جىگىتىنەن وترياد كىردى. 6-ماۋسىمدا الاشتىڭ ورتالىعىندا سالتاناتتى تۇردە قابىلداۋ بولدى. وترياد اسكەري ونەردى جاقسى مەڭگەرىپ، قارۋلانعان. كيىمدەرى ۇلتتىق كامزولدى ەسكە تۇسىرەدى. ولارعا اق ءتۇستى تۋ تاپسىرىلدى. تۋدىڭ ءدال ورتاسىندا كيىز ءۇي بەينەلەنگەن» دەپ جازادى. اۆتونوميا قىزىل ارميا كولچاكتى تالقانداعاننان كەيىن سەمەيگە كىرىپ، «الاش» پارتياسىن قۋدالايددى. پارتيانىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ كوزىن قۇرتادى.

1920-جىلدىڭ 26-تامىزىندا قىرعىز ا س س ر قۇرىلادى. 1920-جىلدىڭ 22-قازانىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دەكرەتى شىعىپ، وندا ورىنبور قالاسى قىرعىز رەسپۋبليكاسى رەسەي قۇرامىنداعى گۋبەرنياعا ەنەدى. قازاقستاننىڭ استاناسى بولىپ 1925-جىلعا دەيىن تۇرادى. ورىنبور رەسپۋبليكانىڭ شەتى جانە ورىس قالاسى بولعاندىقتان، سونىمەن قاتار ورالدىڭ قازبا بايلىعىن پايدالانۋ ماقساتىندا سالىنعاندىعى ەسكەرىلىپ، استانانى باسقا جاققا كوشىرۋ ماسەلەسى قارالادى.

1925-جىلدىڭ 9-اقپانىنان كەيىن قىرعىز اۆتونومياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن استانانى سىرداريا گۋبەرنياسىنداعى اقمەشىتكە (بۇرىڭعى پەتروۆسك) كوشىرىلۋ قاراستىرىلعان. وسى كەزدەردە قازاقستاننىڭ بولاشاق استاناسىن تاشكەنتكە كوشىرۋگە قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى ارەكەتتەنگەنىمەن ول قولداۋ تاپپايدى. بۇدان كەيىن شىمكەنت قالاسىنا دا تاڭداۋ تۇسكەن. بۇعان كەدەرگى ماسكەۋ بولسا، سونىمەن بىرگە توڭكەرىسشىل كوممۋنيستەر فرۋنزە مەن كۋيبىشەۆتىڭ قولداۋىمەن استانانى اقمەشىتكە كوشىرۋگە شەشىم قابىلدايدى. 1925-جىلدىڭ كوكەگىندە كەڭەستەر سيەزىندە قىرعىز ا س س ر-ىن قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەپ وزگەرتىپ، قىزىلوردا 1929-جىلعا دەيىن قازاقستاننىڭ استاناسى بولدى.

كەيىنگى جىلدارى جاڭا استانا ءوزىنىڭ ورنالاسقان گەوگرافيالىق ورنىنا جانە ەكونوميكالىق جاعىنان ساي كەلمەگەندىگى بايقالادى. استانانى باسقا جاققا كوشىرۋ جۇمىستارى قايتا ويلاستىرىلادى. بۇل جىلدارى سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ اسا ماڭىزدى تۇركىسىب تەمىر جولى سالىنىپ، جەتىسۋعا قاراي باعىت الۋى جاڭا زامانعا سەرپىلىس جاسايدى.

تەمىر جول قۇرىلىسى الماتىعا قاراي تارتىلادى. 1927-جىلى تەمىر جول الماتىعا قاراي بەتبۇرىپ، ەكى جىلدان كەيىن ول جەتىسۋ جەرىنە جەتەدى. 1929-جىلدان باستاپ، الماتى - قازاقستاننىڭ باس قالاسى، استانا قىزمەتىن اتقاردى. قالا ەلىمىزدىڭ كوركەيۋى مەن ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوستى. ەلدەگى ۇلكەن مادەني جانە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ورتالىعى بولدى. الايدا ماسكەۋلىك شەنەۋنىكتەر الماتى رەسپۋبليكا استاناسى بولعاننان كەيىن، ونى باسقا قالاعا كوشىرۋ ماسەلەسى تاعى دا ءجيى ايتىلىپ، ءتۇرلى جوبالار جاساعان.

سونىڭ ءبىرى - الماتى قالاسىنان 120 شاقىرىم قاشىقتاعى ىلە بويىنا جاڭا استانا قۇرىلىسىن سالۋ جوسپارى. بولاشاق استانانىڭ اتىن قازاقستان دەپ تە اتاۋ كەرەكتىگى دە شەشىلەدى. وتان سوعىسىنان كەيىن وزەن بويىندا جاڭا ورتالىقتىڭ جۇمىسى قىزۋ باستالادى. ستالين ولگەننەن كەيىن قۇرىلىس مۇلدەم توقتاپ، جوسپار ىسكە اسپاي قالادى.

قازىر سول جىلدارى قۇرىلىس جۇرگىزگەن اۋىلداعى عيماراتتاردىڭ قاڭقاسىنان جەل گۋلدەپ تۇر. ال كوركەيگەن الماتىنى نيكيتا حرۋششەۆ تە جاقسى كورمەگەن. كەرىسىنشە وعان اقمولا وتە ۇناعان. سوندىقتان قالانىڭ سەلينگراد دەپ اتالۋى حرۋششەۆتىڭ نيەتىنەن تۋعان نارسە. باس حاتشى سول جىلدارى رەسپۋبليكانى باسقارعان شارىپوۆتەن «اقمولا» ورىسشا قالاي اۋدارىلادى؟» دەپ سۇراسا كەرەك. سوندا ول ويلانباستان «اق مولا» دەپ اۋدارعان كورىنەدى. باس حاتشى: «بۇل مولامەن قوشتاسىپ، قالا اتىن سەلينوگراد دەپ اتايمىز» دەيدى. سودان بەرى 30 جىل ءوتتى.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆ استانانى سولتۇستىككە كوشىرۋگە شەشىم قابىلداپ، 1997-جىلدىڭ 10-جەلتوقسانىندا اقمولا قالاسى - قازاقستاننىڭ استاناسى بولىپ جاريالاندى. 1998-جىلدىڭ 6-مامىرىندا ەلىمىزدىڭ باس قالاسىنىڭ اتى استانا بولىپ وزگەرتىلدى. ەلىمىزدە استىقتى ولكەنى دامىتۋ ءۇشىن جوسپارلانعان قالا گەوگرافيالىق، ەكولوگيالىق جاعىنان دا ەسكەرىلىپ، رەسپۋبليكانىڭ ورتالىعى ءارى وندىرىس ورىندارىن وركەندەتۋگە ءتيىمدى جاقتارى ەسكەرىلەدى.

سونىمەن قاتار استانانى كوشىرۋدىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بارى دا ويلاستىرىلعان. كۇنى كەشەگى كەڭەس توڭكەرىسىنە دەيىن اقمولا مەن كەڭەستىك زامانداعى سەلينوگراد نەمەسە قازىرگى استانانىڭ ساۋلەتى مەن كوركەيۋى جەر مەن كوكتەي. قالا زامان تالابىنا ساي سالىنىپ، ءىرى جوبالار ىسكە اسۋدا. قالانىڭ كوركەيۋى مەن جوبالاۋ جوسپارى الەمدىك دەڭگەيدە ويلاستىرىلۋدا.

كەڭ بايتاق جەرىمىزدە توعىز استانا بولعانىن وي ەلەگىنەن وتكىزدىك. ولار - سوزاق، تۇركىستان، تاشكەنت، سىعاناق، الاش-قالا (سەمەي)، ورىنبور، قىزىلوردا، الماتى جانە استانا. ولار ءوز زامانىندا ەلىمىزدىڭ دامۋىنا زور ىقپالىن تيگىزىپ، تاريحتا اتى قالدى. سولاردىڭ اراسىندا استانانىڭ الەمدىك دەڭگەيدە ورنى بولەك.

جەكسەن الپارتەگى

«ايقىن» گازەتى. 2013