قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ اتاۋلارى قايدان شىققان

استانا. KAZINFORM - قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاعامدارى مەن ولاردىڭ اتاۋلارىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى اگەنتتىك تىلشىسىنە مادەني-رەپرەزەنتيۆتى كىشى كورپۋسپەن جۇمىس ىستەيتىن عالىمدار ايتىپ بەردى.

بۇل كورپۋستا 15 ميلليون ءسوز بار جانە پايدالانۋشىلار تاقىرىپتار: اتاۋلار، تۋىستىق بايلانىستار، ۇلتتىق تاعامدار، كيىم، زەرگەرلىك بۇيىمدار، قارۋ اتاۋلارى، ساندار مەن ىدىس-اياقتار بويىنشا تەرميندەردى ىزدەي الادى.

باۋىرساق

اشىتقى قوسىلعان نەمەسە اشىتقىسىز قامىردان جاسالعان، ءار ءتۇرلى پىشىندە كەسىلگەن جانە مايعا پىسىرىلگەن ۇلتتىق تاعام. باۋىرساققا سويىلعان مالدىڭ شىجعىرىلىپ الىنعان توڭ مايى قولدانىلادى.

پىشىنىنە قاراي باۋىرساقتاردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار، ولار: شي (ۇساق) باۋىرساق، اق باۋىرساق، شاي باۋىرساق، ءتاتتى باۋىرساق، اشىتقى باۋىرساق، «بارماق» باۋىرساق جانە تۇيە باۋىرساق.

ءداستۇر بويىنشا باۋىرساق قازاقتار جەكە ىدىسقا سالمايدى، كەرىسىنشە تىكەلەي داستارحانعا شاشادى، بۇل مولشىلىق پەن وركەندەۋدى بىلدىرەدى.

«باۋىرساق» ءسوزىنىڭ ءوزى «جاقىن، تۋعان، ۇيىمشىل» دەگەندى بىلدىرەدى.

شەلپەك

اشىتقى قوسىلعان نەمەسە اشىتقىسىز قامىردان جاسالعان، مايعا قۋىرىلعان جۇقا نان. قۇران باعىشتاپ، اتا-بابالاردى ەسكە الۋعا ارنالعان راسىمدەردە شەلپەك ارنايى ءپىسىرىلىپ، داستارحانعا قويىلادى.

قۇرت

اشىعان ايراننان جاسالعان ۇلتتىق تاعام: ءپىسىلىپ، مايى الىنعان ايراندى قايناتىپ، كەنەپ دوربادا سۋىن سورعىتىپ الىپ، تۇزداپ، الاقانعا سالىپ سىعىپ، پىشىنگە كەلتىرىپ ورەدە كەپتىرەدى.

قۇرتتى جازدا، اق مول كەزدە ازىرلەيدى. ونىڭ ءدامى قولدانىلعان سۇتكە بايلانىستى: قوي سۇتىنەن - مايلى، قىزعىلت رەڭكتى، ۇگىتىلگەن بولىپ كەلەدى، سيىر سۇتىنەن جاسالعان قۇرت قاتتى جانە كوكشىل ءتۇستى بولادى. قۇرت پايدالى قورەكتىك زاتتارعا باي، كەپتىرگەن كەزدە قۇندىلىعىن جوعالتپايدى، سوندىقتان ونى شوپاندار، ساپارعا شىققاندار جانە جاۋىنگەرلەر جولعا الىپ جۇرەتىن بولعان.

قۇرتتىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار:

- جاس قۇرت؛

- كوبىك قۇرت؛

- ىستىق قۇرت (ىستىق، ەندى دايىندالعان قۇرت)؛

- سىقپا قۇرت نەمەسە سۇزبە قۇرت؛

- مالتا قۇرت (ۇزاق ۋاقىت كەپتىرىلەتىن قۇرتتىڭ قاتتى ءتۇرى)؛

- ەزگەن قۇرت؛

- اق مالتا (ۇساق قۇرت)؛

- ۇنتاق قۇرت؛

- ەجىگەي نەمەسە ەجەگەي قۇرت (جۇمساق قۇرتتىڭ ءبىر ءتۇرى).

قۇرت ءسوزى تۇرىكتىڭ «كۋرۋ» دەگەن سوزىنەن شىققان، قۇرعاق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

بالقايماق

بۇل جاڭادان الىنعان سۇيىق قايماققا قانت، بال جانە ۇن قوسىپ قايناتۋ ارقىلى دايىندالعان ءتاتتى تاعامنىڭ اتاۋى.

سونداي-اق، بالقايماق دەپ جاڭا ساۋىلعان تۇيە سۇتىنەن قويۋلانعانعا دەيىن ۇزاق ۋاقىت قايناتۋ ارقىلى الىنعان تاعامدى دا ايتادى. تۇرعان سۇتتەن جاسالعان بالقايماق سونشالىقتى ءدامدى بولمايدى.

بالقايماق ءتاتتى عانا ەمەس، ونىڭ قۇرامىندا كوپتەگەن پايدالى دارۋمەن بار، يممۋنيتەتتى نىعايتادى.

بالقايماق - بال جانە قايماق دەگەن ەكى ءسوزدىڭ قوسىندىسىنان تۋعان.

جەنت

بۇل ۇگىتىلگەن تارى مەن سۇزبە، ماي مەن قانت قوسىلىپ جاسالعان ۇلتتىق تاعام. ءداستۇرلى جەنت قىزىل ىرىمشىكتەن، ۇگىتىلگەن جارمادان ازىرلەنەدى. وعان ەرىگەن سارى ماي نەمەسە شىجعىرىلعان جىلقى مايى (شىرتىلداق) قوسىلادى. تاعامدىق ءنارى مول، بۇزىلمايتىن جەنتتى قىسقا ارنايى ازىرلەپ ساقتاعان، جولعا الىپ، قۇرمەتتى قوناقتىڭ الدىنا قويعان.

قوسىلاتىن دامدەردى ۇنتاقتاپ، سارى ماي قوسىپ ارالاستىرىپ، كەيىن ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋ ءۇشىن ىدىسقا تىعىزداپ سالىپ، تۇيەدى. ءقازىر وعان بال مەن مەيىز قوساتىن بولعان.

«جەنت» ءسوزى تاعامنىڭ ءدامى مەن ءپىشىنىن ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تىعىزداۋ پروتسەسى - جەنتەكتەۋمەن بايلانىستى.

مايسوك

قۋىرىلعان بيدايدان نەمەسە تارىدان جاسالعان تاعام. قۇرامى جەنتكە ۇقساس، ءبىراق وعان قىزىل ىرىمشىك قوسپايدى.

مايسوكتى جاڭاقورعان جانە تۇركىستان وڭىرلەرىندە بالانى بەسىككە سالۋ ءراسىمى كەزىندە كورشىلەرگە، تۋىستارعا، قۇربىلارى مەن ايەلدەرگە بەرىپ، ءدام تاتىرۋ ءداستۇرى بار. وعان سەبەپ - تاعام قۇنارلىلىقتى، وركەندەۋدى جانە ءوسۋدى بىلدىرەتىن داندەر مەن مايدان دايىندالادى.

ەتاسۋ

بۇل - ءداستۇرلى قازاق تاعامى. قوناقتارعا جانە مەرەكەلەردە كوبىنەسە جىلقى ەتى نەمەسە قوي ەتى اسىلادى. ەشكى مەن تۇيەنىڭ ەتى وتە سيرەك قولدانىلادى. ەتتى مۇشەلەپ پىسىرەدى جانە داستارحانعا ءار مۇشەسىن كورسەتىپ، تۋراماي تۇتاس اپارادى. تاباق تارتۋ - ۇلكەن ونەر، ونىڭ ءوز ءجون-جوسىعى بار.

ءار تاباق قوناقتىڭ دارەجەسى مەن جاسىنا، جولىنا قاراي تارتىلادى. وسىعان وراي باس تاباق، سىي تاباق، كۇيەۋ تاباق، كەلىن تاباق، جاي تاباق جانە باسقالارى بولىپ بولىنەدى.

سويىلعان قويدىڭ باسى ءقادىرلى، سىيلى ادامعا، اۋلەتتىڭ ۇلكەنىنە نەمەسە قۇداعا بەرىلەدى. باس تارتىلعان قوناق الدىمەن ءوزى اۋىز ءتيىپ، جانىندا وتىرعاندارعا كادەلەپ ۇلەستىرەدى.

قازى

قازى تەك جىلقى ەتىنەن عانا جاسالادى، جىلقى قابىرعاسىنىڭ ەتى تۇزدالىپ، ءتۇرلى دامدەۋىشتەر قوسىلىپ، مايىمەن ىشەككە اينالدىرىلادى. دۇرىس اينالعان قازى جۇمىر، سىرتى تىلىنبەگەن بولادى. ونى جەل وتىنە قويىپ كەپتىرەدى نەمەسە تۇتىنگە قويىپ ىستايدى. سۇرلەنگەن قازى اسىرەسە ءدامدى.

قازىنى مايىنا قاراي بىرنەشە تۇرگە بولەدى:

- جىلت قازى - مايسىز قازى؛

- بۇلت قازى - ورتاشا مايلى؛

- پىشاق سىرتى قازى - مايدىڭ جۇقا قاباتى بار؛

- شىناشاق قازى - وتە مايلى جانە جۇمساق قازى.

قابىرعاداعى ماي قالىڭدىعىنىڭ ءدا وز اتاۋلارى بار: ەگەر مايىنىڭ ەنى ءبىر ساۋساقتىڭ قالىڭدىعىنداي بولسا، ونى «ءبىر ەلى»، ەكەۋىن - «ەكى ەلى» دەپ اتايدى. دايىنداۋ بارىسىنداعى قازىنىڭ سانىنا قاراي قوس قازى جانە سىڭار قازى دەپ اجىراتادى.

قازى ەڭ قۇرمەتتى قوناقتارعا، سونىڭ ىشىندە «سىي تاباققا» سالادى.

جال-جايا

جال-جايا - قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاعامدارىنىڭ ءبىرى، ول جىلقىنىڭ مويىن جانە جامباس بولىگىنەن دايىندالادى. ەت الدىمەن تۇزدالىپ، بىرنەشە ساعات بويى تۇزدىقتا ساقتالادى، سوسىن 14-18 ساعات بويى قويۋ تۇتىندە ىستالادى. جال-جايانى ىستىقتاي دا، سۋىق تۇردە دە جەۋگە بولادى. قىسقا سويعان سوعىم ەتى تاۋسىلۋعا جاقىنداعان كەزدە، ول باسقا مۇشەلەردىڭ ورنىنا ۇسىنىلادى.

ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردە كوشپەندىلەردىڭ ۇزاق ساپارلارعا وزدەرىمەن بىرگە كەپتىرىلگەن جالدى الىپ ءجۇرىپ، ونى سورۋ ارقىلى اشتىقتان امان قالعان.

قىمىز

قىمىز - قازاقتىڭ ۇلتتىق سۋسىنى، ول بيەنىڭ سۇتىنەن دايىندالادى. ءسۇت ارنايى ىدىس - ساباعا قۇيىلىپ، اشىتىلادى.

شارۋاشىلىقتاعى بيەلەردىڭ سانى وتباسىنىڭ ءال- اۋقاتىنىڭ كورسەتكىشى. حالىق اراسىندا «قىمىز ءبىتتى» دەگەن ءسوز قولدانىلماعان، ونىڭ ورنىنا «قىمىز بايىدى» دەپ ايتقان.

قىمىزدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار، ول دامىنە، قويۋلىعىنا جانە ازىرلەۋ ۋاقىتىنا بايلانىستى بولىنەدى:

ۋىز قىمىز - جاڭا تۋعان بيەنىڭ سۇتىنەن جاسالعان قويۋ قىمىز؛

بال قىمىز - ءتاتتى، مايلى قىمىز، وعان بال قوسىلادى؛

جۋاس قىمىز - جۇمساق قىمىز، ساۋمال قوسىلعاندىقتان قىشقىلدىعى ازايادى؛

تۇنەمەل قىمىز - ءبىر ءتۇن تۇرعان قىمىز؛

قۇنان قىمىز - ەكى تۇنەگەنننەن كەيىن قوتارىلاتىن قىمىز؛

دونەن قىمىز - ءۇش ءتۇن تۇرعان، قۋاتتى قىمىز؛

بەستى قىمىز - ءتورت-بەس ءتۇن ساقتالىپ، اشۋى ابدەن جەتكەن قىمىز.

قىسىردىڭ قىمىزى قىس ايلارىندا اۋرۋ ادامعا نەمەسە ۇلكەن توي- دۋماندارعا، كەيدە وتە سىيلى قوناقتارعا ارناپ، جازدا قىسىر قالعان، ءبىراق تايى ەمىپ جۇرگەن بيە سۇتىنەن دايىندالادى.

قىمىز كوپتەگەن اۋرۋعا ەم، اسىرەسە تىنىس الۋ جولدارى مەن يممۋندىق جۇيەنى نىعايتۋ ءۇشىن ءتيىمدى.

«قىمىز» ءسوزى قىپشاقتىڭ qïmïz دەگەن ءسوزى، ەجەلگى تۇرىك ەسكەرتكىشتەرىندە كەزدەسەدى.

ساۋمال

ساۋمال - جاڭا ساۋىلعان، ءالى اشىپ ۇلگەرمەگەن بيەنىڭ ءسۇتى. ءول وز الدىنا پايدالى سۋسىن بولىپ ەسەپتەلەدى. ساۋمال - جەڭىل سىڭەتىن، بيولوگيالىق قۇندىلىعى جوعارى جانە اسقازانعا اۋىرتپالىق جاسامايتىن تابيعي ءونىم.

«ساۋمال» ءسوزى تۇرىكتىڭ «sau» (ساۋۋ) سوزىنەن شىققان جانە جاڭا عانا ساۋىلعان ءسۇتتى بىلدىرەدى.

شۇبات

تۇيە ءسۇتىن اشىتۋ ارقىلى دايىندالعان سۋسىن شۇبات دەپ اتالادى. ول قىمىزعا قاراعاندا قويۋ ءارى مايلى بولادى. جاڭا ساۋىلعان ءسۇت الدىمەن سالقىنداتىلادى، سودان كەيىن دايىن شۇبات قوسپاسى - اشىتقىمەن ارالاستىرىلادى. شۇباتتى تورسىقتا نەمەسە اعاش كۇبىدە اشىتقان. ءول بىر تاۋلىكتە ءوز بابىنا كەلەدى. سۋسىندى ادامعا بەرەر الدىندا شايقاپ، كوپىرشىگىن جاقسىلاپ ارالاستىرىپ ۇسىنادى. شۇبات - وكپە دەرتىنىڭ بارلىق تۇرىنە ەم.

شۇبات ءسوزى «شۇباۋ»، ياعني، شايقاۋ سوزىمەن بايلانىستى.

ايران

ايران - بۇل قىشقىل ءسۇتتى سۋسىن، ءول ارتۇرلى مالداردىڭ سۇتىنەن، نەگىزىنەن سيىر، قوي نەمەسە ەشكى سۇتىنەن دايىندالادى. ايران جاساۋ ءۇشىن سۇتكە ۇيىتقى قوسىلادى. ناتيجەسىندە ءسۇت ۇيىپ، ايراننىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپشى بولادى. ايراننىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. مىسالى:

قاتىق ايران - قوي نەمەسە ەشكى سۇتىنەن دايىندالعان قويۋ ايران؛

كىلەگەي ايران - سيىر سۇتىنەن جاسالعان سۇيىق ايران؛

قويىرتپاق - سۇتپەن ارالاستىرىپ سۇيىلتىلعان ايران ءتۇرى؛

شالاپ - ايراندى سۋعا قوسىپ، سەرگىتەتىن، سۋساعاندى باساتىن ءتۇرى.

ايراننىڭ دەنساۋلىققا پايداسى وتە زور. ول اسقازان- ىشەك جولدارىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتىپ، اعزاداعى پايدالى باكتەريالاردىڭ كوبەيۋىنە ىقپال ەتەدى. ايراننىڭ قۇرامىندا دارۋمەندەر مەن مينەرالدار مول، بۇل ادامنىڭ يممۋندىق جۇيەسىن نىعايتۋعا كومەكتەسەدى.

«ايران» ءسوزى ەجەلگى تۇرىكتىڭ adïr ء(بولۋ) زات ەسىمدى قۇرايتىن-an جۇرناعىمەن قوسىلىپ جاسالعان.

اق نەمەسە اعارعان

اق نەمەسە اعارعان - سۇتپەن بايلانىستى بارلىق ونىمدەردى بىلدىرەدى. بۇعان ايران، سۇزبە، قاتىق، ىرىمشىك، ماي جانە قۇرت سەكىلدى ءسۇت ونىمدەرى جاتادى. سونىمەن قاتار، وعان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سۋسىندارى - قىمىز بەن شۇبات تا كىرەدى.

قازاق حالقىندا ءسۇت ونىمدەرى ەرتە كوكتەمنەن باستاپ، قىسقا دەيىن نەگىزگى ازىقتاردىڭ ءبىرى بولعان. تەك جىلدىڭ جىلى كەزەڭىندە عانا تۇتىنىپ قويماي، قىسقا دا ازىرلەپ، ساقتاعان.

مولشىلىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە ءسۇت ونىمدەرى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە بولعان. قازاقتار ءۇشىن ءسۇت - تەك تاماقتانۋدىڭ نەگىزى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءال-اۋقات پەن بايلىقتىڭ بەلگىسى. بۇل جايلى حالىقتىڭ «اعى باردىڭ باعى بار» دەگەن ماقالى ايقىن ايتادى. بۇل ماقالا مولشىلىق پەن ءسۇتتىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسىن كورسەتەدى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، بۇعان دەيىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قىزدارحان رىسبەرگەن قازاقستانداعى ءىرى قالا اتاۋلارى نەنى بىلدىرەتىنىن جانە ولاردىڭ شىعۋ تاريحىن ايتقان ەدى.

اۆتور

اقەركە داۋرەنبەك قىزى