قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارى قابىلاندى قولعا ۇيرەتىپ اڭ اۋلاۋعا سالعان

استانا. قازاقپارات - قىزىلقۇم ءشولى مەن ماڭعىستاۋدىڭ ءۇستىرت القابىندا جۇيتكىپ جۇرەتىن قابىلاننىڭ قازاق دالاسىندا ەڭ سوڭعىسىنىڭ قۇرىپ جوعالعانىنا جارتى-اق عاسىر ءوتىپتى. 1947 - جىلى ەكى قابىلاندى ءۇستىرتتىڭ باتىس شىڭىنان، ال 1949 - جىلى تاعى ەكەۋىن ماڭعىستاۋدان ۇستاعان.

ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ تەرىسى قازاقستاننىڭ زوولوگيا ينستيتۋتىندا ساقتاۋلى بولسا، ەكىنشىسىنەن اتىراۋ وبلىستىق مۇراجايى تۇلىپ جاساپتى. 1947-1964 - جىلدارى بۇل ايماقتان تاعى دا 16 قابىلان ۇستالىنىپتى.

قازاق جەرىندە وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى تۇقىمى قۇرىپ كەتكەن دەلىنەتىن قابىلان تۇرىكمەنستاندا 80-جىلدارعا دەيىن كەزدەسكەن.

«ءالى دە ونى تۇرىكمەنستاننىڭ قاراقۇمىنان سيرەك تە بولسا كەزدەستىرىپ قالۋعا بولادى» دەيدى زەرتتەۋشىلەر. ال يراننىڭ ءشول دالاسىندا 50-دەن 100 باسقا دەيىن جابايى قابىلان مەكەندەيدى دەگەن دەرەك بار. الەم عالىمدارى يراندا عانا ساقتالىنىپ قالعان ازيالىق قابىلانداردى تۇرىكمەنستاننىڭ بادحىز قورىعىنا جەرسىندىرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى ەكسپەديسيالار جاساپ، عىلىمي جوبالارمەن اينالىسۋدا.

يرانداعى ازيالىق قابىلاندار سانى وتە از بولعاندىقتان، افريكالىق قابىلانداردى اكەلۋدى ويلاستىرعان. كاسپي ويپاتىن مەكەندەگەن ازيالىق قابىلاننىڭ افريكالىق قابىلاننان باستى ايىرماشىلىعى تەرىسىنىڭ قالىڭدىعىندا عانا ەكەن.

ودان باسقا ازيالىق قابىلاننىڭ موينى جۋانداۋ، اياعى قىسقالاۋ بولىپ كەلەدى. تۇرىكمەنستاندا قابىلانداردىڭ ءوسىپ-ءونۋىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ يدەياسى باياعىدان بار. ول ەلدىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ سيمۆوليكاسىندا، سونداي-اق كوپەتداگ قورىعىنىڭ ەلتاڭباسىندا قابىلان بەينەلەنگەن.

وزبەكستاننىڭ قىزىل كىتابىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس، قابىلان بۇل ەل اۋماعىندا 1975 - جىلى سوڭعى رەت تىركەلگەن ەكەن. وزبەكستاندا دا قابىلاندار پوپۋلياسياسىن قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى حالىقارالىق باعدارلاما قولعا الىنعان. بۇحارا وبلىسىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان «جەيران» ەكوورتالىعىنا قابىلاننىڭ ەكى ۇرعاشىسى مەن ەكى ەركەگىن الىپ كەلىپ، ولاردىڭ باسىن كوبەيتىپ، 24 مىڭ گەكتار جاڭا اۋماقتا ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرۋگە ۇيرەتۋ كوزدەلىنگەن. كوبەيۋ پروسەسى تۇراقتى سيپات العان كەزدە بۇرىنعى مەكەن ەتۋ ورتاسىندا قابىلانداردىڭ سانىن قالپىنا كەلتىرمەك. جوبا دۇنيەجۇزىلىك جابايى تابيعات قورىنىڭ جانە حالىقارالىق قابىلانداردى ساقتاۋ قورىنىڭ قولداۋىمەن بىرنەشە كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرىلۋدا.

تۇركيا مەن ارابيادا وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا تەڭبىل تەرىسىنە بولا تۇقىمى تۇزداي قۇرىعان قابىلاندى ءۇندىستان ەلى 1952 - جىلى اۋلاۋ مەن ولتىرۋگە تولىق تىيىم سالعان، ءبىراق كەش قالىپتى، زاڭ شىعارۋدىڭ ءسال عانا الدىندا ءۇندىنىڭ سوڭعى ءۇش قابىلانىن اتىپ ءولتىرىپ كەتكەن.

ءۇندىستاندا جالپى، قابىلاننىڭ ءبىرىنشى بولىپ جويىلىپ كەتۋىنە اعىلشىنداردىڭ ولاردى جۇيرىك اتپەن قۋىپ جەتىپ، نايزامەن تۇيرەپ ولتىرەتىن سپورتتىق قىزىعۋشىلىعى كوپ زاردابىن تيگىزگەن. قازىر سولتۇستىك افريكادا، ليۆيانىڭ كەيبىر اۋداندارىندا عانا قابىلان ساقتالىنىپ قالىپتى. شىعىس افريكانىڭ قورىقتى اۋداندارىندا قابىلان باسى ەپتەپ كوبەيە باستاپتى.

ال ءبىر زاماندا قۇبىلاي حاننىڭ قاراقورىمداعى ورداسىندا بولىپ قايتقان ۆەنەسيالىق ماركو پولو قاهارلى حاننىڭ ءبىر مىڭعا جۋىق قولعا ۇيرەتىلگەن قابىلانى بولعانىن جازىپ قالدىرىپتى. ساياتشىلىققا شىققاندا جىرتقىشتاردى قارعىباۋلاپ، كەيدە ەكى اياقتى ارباعا وتىرعىزىپ، بولماسا اتتىڭ ارتىنا وڭگەرىپ الىپ جۇرگەن، الاڭداماس ءۇشىن كوزدەرىن جاۋىپ تۇراتىن ارنايى تۇمىلدىرىق كيگىزىپ، قۇرباندىعىنا 200-300 مەتر جاقىنداعاندا اشىپ قويا بەرەتىن بولعان.

وقشا اتىلعان جىرتقىش جەمتىگىن وڭ تابانىمەن ۇرىپ سۇلاتىپ، تاماعى نە تۇمسىعىنان قىلقىندىرىپ جاتقاندا، اتتىلى اڭشىلار دا جەتىپ، قورقىراپ جاتقان اڭدى باۋىزداپ، توستاعان تولى قانىمەن قابىلاندى تويعىزعان سوڭ، قايتادان كوزىن بايلايتىن بولعان. اقساق تەمىردىڭ تۇقىمى، ءۇندى جۇرتىن بيلەگەن اكبار حان دا اڭشىلىققا پايدالانۋ ءۇشىن ساراي ماڭىنداعى قورىقتا 1000 قابىلان ۇستاعان دەسەدى.

بەيبارىس سۇلتاننىڭ بەركە حانعا جىبەرگەن سىي-سياپاتتارىنىڭ ىشىندە قابىلاندار بولعان. ال ارىگە سۇڭگىسەك، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇش مىڭ جىل بۇرىن ۆاۆيلوندا، كەيىنىرەك مىسىردا، ارمەنيادا، ەفيوپيا مەن شىعىستىڭ وزگە دە ەلدەرىندە، قازىرگى اۋعانستان، يراك، سيريا، پاكستان ەلدەرىندە اڭ اۋلاۋدا قابىلان اڭشى ءيتتىڭ ورنىنا جۇرگەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى.

مۇنداي اڭشىلىق ءداستۇر شىعىستان باتىسقا قاراي اۋىپ، ورتا عاسىردا كەيبىر اۆستريا مەن فرانسۋز كورولدەرى دە قابىلانمەن اڭ اۋلاعان. قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارى دا ХIХ عاسىرعا دەيىن قابىلاندى قولعا ۇيرەتىپ، قۇلان مەن تارپاڭ، اقبوكەن مەن قاراقۇيرىق اۋلاۋعا سالعان. حانداردىڭ اراسىندا قولعا ۇيرەتىلگەن قابىلان ەرەكشە قىمبات سىيلىق رەتىندە جۇرگەن. كاسپي ماڭىن جايلاعان قازاقتار قابىلاندى ХХ عاسىرعا دەيىن اڭعا سالسا، تۇرىكمەن اڭشىلارى ىشىندە ءتىپتى، 1950 - جىلعا دەيىن قابىلانمەن تۇلكى مەن قويان، جايران اۋلاپ كەلگەندەر ۇشىراسىپتى.

قابىلان - قولعا تەز ۇيرەنەتىن جىرتقىش. ونى قولعا ۇيرەتۋ دە قىران قۇستى ۇيرەتۋمەن بىردەي: بىرنەشە كۇن اشتان قاتىرىپ، ۇيقىدان قاققان. ابدەن السىرەگەن جىرتقىشقا قولدان جەم بەرىپ، كەيىن قارعىباۋلاپ، كوپشىلىككە كوزىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ادام تولى بازار ءىشىن ارالاتاتىن بولعان.

قابىلاندار وزگە دە ءىرى مىسىق تۇقىمداستارعا قاراعاندا قولعا وتە تەز ۇيرەنگەنىمەن، ولاردىڭ يەن دالاداعى ءومىر ءسۇرۋ ارەكەتى عىلىمعا ونشا بەلگىسىز. وزگە مىسىق تۇقىمداستاردان باستى وزگەشەلىگى، قابىلاننىڭ بويىندا ءيتتىڭ دە، مىسىقتىڭ دا قاسيەتى بار. مىسىق تۇقىمداسقا جاتقىزىلعانىمەن، ءيت تۇقىمداسقا بارىنشا جاقىن. ءيت قۇساپ شوقيىپ وتىرادى، اڭ اۋلاۋى دا ءيت سەكىلدى. ءبىراق تابان ءىزى مىسىقتىكىنەن اۋمايدى. قارسىلاسىنا الدىڭعى اياعىنىڭ تىرناعىمەن شاپ بەرەتىنى، تالعا ورمەلەۋى مىسىقتىكىندەي.

قابىلاندار - جالعىز-جارىم جورتادى، توپ بولىپ ءجۇرۋى - سيرەكتىڭ سيرەگى. وندا دا كۇشىكتەرىن ەرتىپ جۇرگەندەگىسى.

قابىلان - ساعاتىنا 120 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇگىرە الاتىن اسا جۇيرىك جىرتقىش. پلانەتاداعى بىردە-ءبىر اڭ ونىمەن جارىسقا تۇسە المايدى. عالىمدار جەلدەي ەسكەن قابىلاننىڭ وسىنشالىق جىلدامدىعىنىڭ قىر-سىرىن زەرتتەپ كوردى. ال مۇنىڭ سىرى نەدە؟ جاپون عالىمدارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قابىلاننىڭ شاپشاڭدىعىن ورنىنان وتالىپ، جىلدام قوزعالاتىن كولىككە تەڭەۋگە بولادى.

مىسالى، گازدى باسقان سايىن كولىك ەركىن جۇيتكيدى. قابىلان دا سولاي. جەمتىگىنىڭ سوڭىنان قۋعان ساتتە بۇلشىق ەتتەردىڭ بارلىعى دا ىسكە قوسىلادى دا، ونىڭ جىلدامدىعى بارعان سايىن ارتادى. زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمداردىڭ جازۋىنا قاراعاندا، شاپشاڭدىق ولاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرى مەن ومىرتقاسىنا دا قاتىستى. اسىرەسە، ولاردىڭ ومىرتقاسى يىلگىش، جۇگىرۋگە وتە ىڭعايلى كورىنەدى. قابىلان جۇگىرگەن ساتتە ومىرتقا ەركىن ءيىلىپ، جازىلادى دا، ولاردىڭ سەكىرىسى جەتى مەترگە دەيىن جەتەدى. مىنە، ولاردىڭ شاپشاڭ جۇگىرۋىندە وسىنداي سىر بار.

قابىلاندى ءبىر زاماندا تازى ءيت سەكىلدى ءۇيدىڭ ىشىندە ۇستاۋ شىعىس بايلارى اراسىندا ءسان-سالتاناتقا اينالعان. ارابيانىڭ، ءۇندىستان مەن يراننىڭ سالتاناتتى ساراي قابىرعالارىندا باتىلدىق پەن ەرجۇرەكتىلىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە قابىلان بەينەلەنگەنىن كورۋگە بولادى. سامارقاندتاعى جالاڭتوس باهادۇر سالدىرعان شەر-دور ماۆزولەيىنىڭ الدىڭعى باس قاقپاسى سىرتىندا قوس قابىلان مەن قوس ەلىك بەينەلەنگەن.

قازاقتىڭ جىر-داستاندارىندا «ارىستانداي ايباتتى، قابىلانداي قايراتتى»، بولماسا «ارۋاقتاپ جاۋعا تيەرمىز، قابىلانداي بۇلىك سالارمىز»، «قابىلان جۇرەك قايران ەر»، «سەن قابىلان بولساڭ، مەن ارىستان» دەگەن جولدار ءجيى ۇشىراسادى. قابىلان دەگەن كىسى اتتارى دا از ەمەس.

ءالى دە ارا-تۇرا ارال تەڭىزىنىڭ ماڭىنان قابىلان تەكتەس تاعى اڭنىڭ ءىزىن كورگەندەرىن ايتاتىندار تابىلىپ قالىپ ءجۇر. كىم ءبىلىپتى، يراننان تۇرىكمەن جەرى ارقىلى اۋىپ كەلۋى دە مۇمكىن. ءبىراق ءتۇز تاعىسىن ءدال-ءازىر كوزبەن كورگەن ەشكىم جوق. كىم بىلەدى، قازاقستاندا دا بولاشاقتا تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستانداعىداي، ماڭعىستاۋ تۇبەگىنە قابىلان اكەلىنىپ، كوبەيتۋگە كوڭىل بولىنەر...

تاشەنوۆ تورەعالي، «ايقىن» گازەتى. 2013