قازاقستانداعى ورتاشا جالاقى: سان مەن شىندىقتىڭ ايىرماشىلىعى
قازاقستاندا ايتىلا قالسا، پىكىرتالاس تۋىندايتىن تاقىرىپتار جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى - ورتاشا جالاقى. ءار توقسان سايىن ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى ەلدەگى ورتاشا جالاقى كورسەتكىشى تۋرالى دەرەكتەر جاريالايدى، توڭىرەگىندە تالقىلاۋلار كوبەيەدى. وسى تۇستا Kazinform ءتىلشىسى ورتاشا جالاقى كورسەتكىشى شىنىندا قاي دەڭگەيدە ەكەنىنە، ونى قالاي ەسەپتەگەن ءجون بولاتىنىنا ءۇڭىلدى.
حالىق تابىسى قالاي ناقتىلانادى؟
الدىمەن قازاقستاندا ورتاشا جالاقى قالاي ەسەپتەلەتىنىن، باسقا دا ەسەپتەۋ تاسىلدەرى بارىن بىلەيىك. مىسالى، ەلىمىزدە 2024 -جىلدىڭ IV توقسانىندا ورتاشا جالاقى 434982 تەڭگە ەكەنى رەسمي جاريالاندى. نەگىزى بۇل اريفمەتيكالىق ءمان، ياعني ەلدە جۇمىس ىستەپ، اي سايىن تابىس تاباتىن ادامداردىڭ جالاقىسىن قوسادى دا، قايتادان ازاماتتار سانىنا بولەدى.
ۇجىمدا 5 ادام بار دەيىك، ءارقايسىسىنىڭ جالاقىسى ءارتۇرلى: 100000، 150000، 200000، 500000، 1500000 تەڭگە. بارلىعىن قوسىپ، 5 كە بولە سالساڭىز ورتاشا ءمان 490 مىڭ تەڭگە بولىپ شىعا كەلەدى. كوبىنە وسى ەسەپتەۋ ءادىسى العا تارتىلادى، دەگەنمەن ازاماتتاردىڭ قارسىلىعىن تۋدىرىپ، «شىندىقتان الشاق» دەپ باعالانىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس.
جالپى، بۇل تاقىرىپقا كەلگەندە مەديانالىق مانگە قاراعان دۇرىس. ءار توقسان سايىن جاريالاناتىن ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ ورتاشا جالاقى تۋرالى دەرەگىنىڭ ماتىنىندە مەديانالىق جالاقى دەگەن تۇستى بايقايسىز. مىسالى، ورتاشا جالاقى 434 مىڭنان اسادى دەپ ايتتىق، الايدا مەديانالىق ءمان - 308717 تەڭگە. مۇندا ەسەپتەۋ ءادىسى ءسال كۇردەلى، بارلىق جالاقىلاردى ءوسۋ رەتىمەن ورنالاستىرىپ، ورتاسىندا تۇرعان ءماندى تاڭدايدى. ەگەر قىزمەتكەرلەر سانى جۇپ بولسا، ەكى ورتاسىنداعى ساننىڭ ورتاشا ءمانى الىنادى. تاعى دا الدىڭعى مىسالدى قاراستىرامىز، 5 ادامنىڭ جالاقىسى - 100000، 150000، 200000، 500000، 1500000 تەڭگە. كورىپ وتىرمىز، مەديانا - 200000 (ورتاداعى سان).
ورتاشا جالاقى كوپ تابىس تاباتىنداردىڭ اسەرىنەن جوعارى بولىپ كورىنسە، مەديانا ناقتى جالاقى دەڭگەيىن دالىرەك كورسەتەدى. دەگەنمەن مودالدىق جالاقى دەگەن دە بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، توپتاستىرۋ. ناتيجەسىندە ەلدەگى ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن جالاقى توبىن تابادى. حالىقتىڭ اراسىندا 100 مىڭ تەڭگە ايلىق الاتىندار كوپ بولسا، ورتاشا ءماندى دە، مەديانالىق ءماندى دە ىسىرىپ، مودالدىق جالاقى 100 مىڭ تەڭگە دەپ كورسەتىلەدى. مىسالى، ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى بىلتىر ەلدە ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن جالاقى 97 مىڭ تەڭگە ەكەنىن مالىمدەدى. اسا جاعىمدى كورىنبەيدى، سوندىقتان الەمدە بۇل ادىسكە سۇيەنەتىندەر كوپ ەمەس.
ءوسۋ مە، كەمۋ مە - قارقىندى قالاي باعالايمىز؟
الدىمەن قازاقستاندا ورتاشا جالاقى ءار جىلدارى قانداي مەجەدە بولعانىن قاراپ الايىق.
ارينە، ءبىر قاراعاندا ءبارى جاقسى، توقتاۋسىز ءوسىم بولىپ وتىر. ءبىراق كورسەتكىش ۇلتتىق ۆاليۋتا - تەڭگەمەن كورسەتىلگەن. ال الەمدە كوبىنە ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى دوللارمەن ولشەنىپ جاتادى. ەندەشە بۇل تۇرعىدا ءوسىم بولىپ جاتىر ما؟
مىسالى، 2014 -جىلى ورتاشا جالاقى 121 مىڭ تەڭگەدەن استى. سول جىلدىڭ باسىندا 1 دوللار 155 تەڭگەگە باعالانعان، ياعني ورتاشا جالاقى دوللارمەن 780 بولدى. دەگەنمەن 2014 -جىلدىڭ اقپانىندا الەمدە گەوساياسي ماسەلەلەر تۋىنداپ، اسەرىنەن 1 دوللار 185 تەڭگەگە قىمباتتادى. سوعان ساي ەلىمىزدە ورتاشا جالاقى 654 دوللارعا تومەندەدى.
ەندى 2020 -جىلدى قاراستىرايىق. سول جىلدىڭ باسىندا پاندەميا ورشىمەي تۇرىپ، 1 دوللار 380 تەڭگە ەدى. ورتاشا جالاقى - 213 مىڭنان اسىپ، 560 دوللار بولىپ تۇردى. ءبىراق ناۋرىزدا پاندەميا كۇش الدى. الەم ەلدەرىمەن قاتار، ەلىمىز دە قيىندىق كوردى، دوللار قىمباتتادى. اقىرى 2020 -جىلدىڭ سوڭىندا 1 دوللار 420 تەڭگەنىڭ ماڭايىنا بارىپ، ورتاشا جالاقى 507 دوللارعا ازايدى. سوندا 2014 -جىل مەن 2020 -جىلى ەلدەگى ورتاشا جالاقى دوللارعا شاققاندا وسپەگەنىن كورەسىز.
دەگەنمەن 2024 -جىلدىڭ قورىتىندىسىندا جاعداي ءبىرشاما جاقسارعان ەكەن. بىلتىر قاراشادا دوللار باعامى تەڭسەلىپ، 500 تەڭگەدەن ءبىر اسىپ، 494 تەڭگەگە تۇراقتاعانى ەستە. وسىعان قاراماستان 434 مىڭ تەڭگە 880 دوللارعا تەڭەلىپتى.
وسى تۇستا قىسقاشا جاھان ەلدەرىندەگى جاعدايدى شولا كەتەيىك. اشىق دەرەككوزدەرگە سۇيەنسەك، 2024 -جىلى كورشى وزبەكستاندا ورتاشا جالاقى 437,8 دوللار بولعان. ال بەلارۋستە - 701 دوللار، رەسەيدە 951 دوللار دەڭگەيىندە تىركەلگەن. ا ق ش-تا - 4540، قاتاردا - 4 201، شۆەيتساريادا - 7187 دوللار.
مەديانالىق مانگە يەك ارتقان ءجون
ەندىگى ساۋال: قاي ەسەپتەۋ ءتاسىلى شىندىققا جاقىن؟ ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرفەسسورى، ەكونوميست ماعبات سپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، جالاقى - حالىق تابىسىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى. كەز كەلگەن وتباسىنىڭ ايلىق تابىسى ونىڭ قاي دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن انىقتايدى - اۋقاتتى ما، باي ما، كەدەي مە؟..
- مەنىڭ ويىمشا، بۇل ماسەلە فيلوسوفيالىق سيپاتقا يە. جاسىراتىنى جوق، شەنەۋنىكتەر كوبىنە ەڭ جوعارى كورسەتكىشتەردى ۇسىنۋعا تىرىسادى. الايدا كەز كەلگەن كورسەتكىشتى ءارتۇرلى ادىسپەن ەسەپتەۋگە، مەتودولوگيالار قولدانۋعا بولادى. مىسالى، جالپى ىشكى ءونىمدى ەسەپتەۋ سەكىلدى.
ورتاشا جالاقىعا كەلگەندە مەن سالالار بويىنشا ەسەپتەلگەن مەديانالىق ءماندى اناعۇرلىم شىنايى سانايمىن. قازاقستاندا ورتاشا جالاقى مەن مەديانالىق جالاقىنىڭ اراسى الشاق، 150 مىڭ تەڭگەگە جۋىقتايدى. وسى ايىرماشىلىق حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى مەن تابىسىنا قاتىستى كوزقاراستى وزگەرتەدى، - دەيدى ساراپشى.
دامىعان ەلدەردە ورتاشا جالاقىنى ءتۇرلى ادىستەرمەن ەسەپتەيدى. ءبىراق باسىم بولىگى مەديانالىق جۇيەنى پايدالانادى. سپانوۆتىڭ سوزىنشە، قازاقستاندا جالاقىنى سالالار بويىنشا ساعاتتىق ورتاشا تولەم ارقىلى ەسەپتەۋ ماڭىزدى كورسەتكىش بولار ەدى. حالىقتىڭ كەدەيلىك دەڭگەيىن سالىستىرۋ تۇرعىسىنان بۇل ايقىن كورىنىس بەرەدى.
- مىسالى، قازاقستان الەمدەگى ورتاشا دامىعان ەلدەر قاتارىنا جاتادى. سوندىقتان بۇۇ شەڭبەرىندە كەدەيلىك دەڭگەيى ادام باسىنا شاققاندا 5,5 دوللارلىق تابىس پەن شىعىن نەگىزىندە ەسەپتەلەدى. ال افريكادا بۇل دەڭگەي - 4 دوللار. ەگەر ورتاشا ساعاتتىق جالاقىنى ەسەپتەيتىن بولساق، وندا جاعداي ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى مەن ەڭبەك مينيسترلىگى جاريالايتىن كورسەتكىشتەر سەكىلدى قولايلى بولماس ەدى، - دەپ قوستى ول.
ەكونوميست اندرەي چەبوتاريەۆتىڭ ويىنشا، قازاقستاندىقتار راسىمەن دە رەسمي ورتاشا جالاقى كورسەتكىشتەرىنە ءجيى كۇمان كەلتىرەدى. ءبىراق ءار كەز ەستە ساقتايتىن دۇنيە بار: ورتاشا جالاقى - قۇددى ءبىر اۋرۋحاناداعى بارلىق ناۋقاستىڭ ورتاشا دەنە قىزۋى ىسپەتتى كورسەتكىش.
- نەگىزى مەديانالىق جالاقىعا قاراعان دۇرىس، ءبىراق ول دا قازاقستاندا سالىستىرمالى تۇردە جوعارى دەڭگەيدە تۇر. ماسەلەن، مەديانالىق جالاقى 2024 -جىلدىڭ سوڭىندا 308 مىڭ تەڭگەدەن اسا سوما بولدى، بۇل - 2023 -جىلدىڭ سوڭىمەن سالىستىرعاندا عا جوعارى. الايدا ەلدەگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنە قاتىستى شاعىمدار دا كوبەيىپ جاتىر.
ءيا، ەلدە بارلىعى بىردەي جاقسى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوق. دەگەنمەن الەمدەگى ەڭ باي مەملەكەتتەردە دە بارلىق ازامات اۋقاتتى ءومىر سۇرمەيدى. ءاردايىم ءساتى تۇسپەگەندەر، بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن تابىس تاپپاعاندار كەزدەسەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بىزدەگى ورتاشا جالاقى - اريفمەتيكالىق ورتاشا ءمان، ال مەديانالىق جالاقى - ناقتى ورتاشا ءمان، - دەيدى مامان.
كۇنكورىس دەڭگەيى قالاي قۇبىلدى؟
ەكونوميكا سالاسىنداعىلار ەنگەل زاڭى اتالاتىن تۇجىرىمدى جاقسى بىلەدى. بۇل نە دەسەڭىز، نەمىس ءستاتيسى جانە ەكونوميسى ەرنست ەنگەل حالىقتىڭ تابىسى مەن شىعىستارىنىڭ بايلانىسىن زەرتتەي كەلە: «ەگەر حالىق تابىسىنىڭ 50 پايىزدان استامىن ازىق-تۇلىككە جۇمساسا، ەلدەگى كەدەيلىكتىڭ ارتقانىن كورسەتەدى»، - دەگەن. وسى قاعيدا ەكونوميكادا كەدەيلىك پەن ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن باعالاۋدا ءجيى قولدانىلادى. ارينە، قازاقستاننىڭ جاعدايىندا قازىر بۇل ءسوز وزەكتى مە، ەمەس پە - ونى ناقتىلاي المايمىز. دەگەنمەن حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا قاتىستى ماتەريالداردا ازىق-تۇلىك شىعىندارىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.
- جالپى، حالىق شىعىندارىنىڭ قۇرىلىمىندا ازىق-تۇلىككە جۇمسالاتىن قاراجات ۇلەسى نەگىزگى ورىنعا يە. مۇندا بىرنەشە فاكتور بار. كەز كەلگەن وتباسى فيزيكالىق تۇرعىدا تاماقتانۋى كەرەك. ەندى قاراڭىز، ءبىر وتباسى ازىق-تۇلىككە اي سايىن 160 مىڭ تەڭگە جۇمسايدى دەلىك. ەگەر رەسمي ستاتيستيكادا كورسەتىلگەندەي، ورتاشا جالاقى 430 مىڭنان اساتىن بولسا، جاعداي تۇراقتى سەكىلدى كورىنەدى، ياعني ماڭىزدى ساناتقا جۇمسالاتىن شىعىن تابىستىڭ 50 پايىزىنا جەتپەيدى.
ءبىراق ورتاشا جالاقى رەتىندە مەديانالىق ءماندى (309 مىڭ تەڭگەگە جۋىق) قاراستىرساق، جاڭاعى 160 مىڭ تەڭگە تابىستىڭ 50 پايىزىنان اسىپ كەتەدى. جاعداي مۇلدە باسقا سيپات الادى، بۇل - قازاقستان حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ قارجىلىق جاعدايى تۇراقسىز ەكەنىن كورسەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. مۇنى تەك وسىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى، - دەيدى ەكونوميست ماعبات سپانوۆ.
قازاقستاندا ازاماتتار تابىستىڭ 50 پايىزدان ءسال ارتىعىن ازىق-تۇلىككە جۇمسايتىنىن اندرەي چەبوتاريەۆ تا راستاپ وتىر. دەگەنمەن حالىقتىڭ ازىق- تۇلىك سەبەتىندە قىمبات سانالاتىن ەت ونىمدەرى ايتارلىقتاي كوپ ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون ەكەن.
- نەگىزى ورتاشا جالاقىدان تومەن تابىس تابۋ - تابىسىڭدى ارتتىرۋعا جانە مانساپتىق ءوسۋ تۋرالى ويلانۋعا سيگنال. نەگىزىنەن مەديانالىق جالاقىعا سۇيەنگەن دۇرىس. ول - 308 مىڭنان استام تەڭگە، ءبىراق توقسان سايىن ءوسىپ كەلەدى. ال الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى شاعىمدارعا كوپ كوڭىل بولمەۋ كەرەك، ويتكەنى ورتاشا جالاقى تۋرالى كەز كەلگەن جازبا استىندا مىندەتتى تۇردە «بۇل - وتىرىك، ەشكىم مۇنداي جالاقى المايدى» دەگەن پىكىرلەر بولادى. ءبىراق فاكتىلەر بۇعان قاراما- قارسى نارسەنى كورسەتىپ وتىر.
ءتىپتى، مەن ورتاشا جالاقىعا تاعى 20-30 پايىز قوسار ەدىم، ويتكەنى بىزدە كولەڭكەلى ەكونوميكا دەڭگەيى جوعارى. كوپتەگەن ادام ءوز تابىستارىن جاسىرادى. سوندىقتان كورسەتكىش شىن مانىندە رەسمي سانداردان الدەقايدا جوعارى بولۋعا ءتيىس، - دەپ توسىن پىكىر ايتتى ەكونوميست.
قورىتا ايتقاندا، ءبىز ورتاشا جالاقى توڭىرەگىندە از- كەم شولۋ جاساپ، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداپ كوردىك. ءبىر تۇسىنگەنىمىز، ورتاشا جالاقى رەتىندە مەديانالىق ءماندى قابىلداعان ءجون. باسقالارمەن سالىستىرعاندا ەلدەگى جالاقى دەڭگەيى تۇراقتى ەكەنىنە كوز جەتتى. الايدا دامىعان ەلدەردەگى كورسەتكىشكە جاقىن ارادا جەتە قويماسىمىز تۇسىنىكتى.
ايتا كەتەيىك، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەك جىل باسىندا عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭبەكاقىسى توڭىرەگىندەگى داۋعا جاۋاپ بەردى.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ