قازاقستان- يران: شىعىس موتيۆىندەگى مامىلە
استانا. KAZINFORM - بۇگىن استاناعا يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ماسۋد پەزەشكيان رەسمي ساپارمەن كەلەدى. ەكى كۇنگە سوزىلاتىن ساپار بارىسىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر تالقىلانىپ، كولىك- لوگيستيكا جانە مادەني-گۋمانيتارلىق سالالارداعى جوسپار بەكىتىلمەك. Kazimform-نىڭ اناليتكالىق شولۋشىسى استانا مەن تەگەران اراسىنداعى كەلىسسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلدى.
پارسى الەمىنىڭ پايىمى
قازاق قوعامىنا يران ەتەنە تانىس. تاريحي بولمىستىڭ ۇقساستىعى كەيىنگى ىنتىماقتاستىققا جول اشىپ كەلەدى. ەكى ەل اراسىنداعى العاش ديپلوماتيالىق قاتىناس 1992 -جىلى ورنادى، سول جىلى ساۋدا-ەكونوميكالىق، ونەركاسىپتىك جانە عىلىمي ىنتىماقتاستىق جونىندەگى بىرلەسكەن ۇكىمەتارالىق كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويىلدى. ءبىر جىل وتكەسىن يرانداعى تۇڭعىش قازاقستان ەلشىلىگى جۇمىسىن باستاعان بولاتىن. ال 2007 -جىلى گورگان قالاسىندا قازاقستاننىڭ باس كونسۋلدىعى، 2018 -جىلى بەندەر-ابباس شاھارىندا ق ر كونسۋلدىعى اشىلدى. قازىر اقتاۋ مەن الماتىدا يراننىڭ باس كونسۋلدىقتارى بار.
دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ بەلگىسىنە اينالعان پرەزيدەنت ساپارى بۇعان دەيىن دە ءداستۇرلى قالىپتان اينىعان جوق. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان پرەزيدەنتتەرى يرانعا 6 ساپار جاساسا، تەگەران تاراپى 9 مارتە استاناعا تابان تىرەدى. اسىرەسە قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پرەزيدەنتتىگى تۇسىندا بارىس- كەلىس ءبىرشاما جيىلەگەنىن بايقاۋعا بولادى. مەملەكەت باسشىسى يراننىڭ ساياسي ەليتاسىمەن تۇراقتى بايلانىستا - بۇرىنعى كوشباسشىلارىمەن دە، قازىرگى رەسمي بيلىكپەن دە قارىم- قاتىناستى نىعايتا الدى.
پرەزيدەنت 2022 -جىلى يرانعا جاساعان رەسمي ساپارىن ەرەكشە اتاعان ءجون. سول كەزدە ەكى ەل ۆيزاسىز رەجيمگە كوشتى، 235 ميلليون دوللاردىڭ كوممەرتسيالىق قۇجاتتارىنا قول قويىلدى، بىرلەسكەن ساۋدا پالاتاسى قۇرىلدى. باستىسى، ورتالىق ازيا، سونىڭ ىشىندە ءبىز ءۇشىن اسا ءتيىمدى قازاقستان- تۇرىكمەنستان- يران- تۇركيا باعىتى بويىنشا العاشقى كونتەينەرلىك پويىز ىسكە قوسىلعانى ەستە.
شىعىس تانۋشى جانات مومىنقۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا، ماسۋد پەزەشكيان ساپارىنىڭ ساياسي- ەكونوميكالىق ءمانى زور. ويتكەنى، قازىر يران سانكتسيالىق قىسىمنىڭ سالدارىنان تۇراقتى نارىق ىزدەپ وتىر ءارى ەكى ەل بالاما كولىك- لوگيستيكالىق باعىتتاردى دامىتۋعا مۇددەلى.
- جاھاندىق لوگيستيكالىق باعىتتاردىڭ وزگەرۋى مەن الەمدىك ەكونوميكانىڭ قۇبىلۋى قازاقستان مەن يراندى مۇددەلەس ەلدەرگە اينالدىرۋدا. وسى تۇرعىدا يران پرەزيدەنتىنىڭ ساپارى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستى تالقىلاۋ عانا ەمەس، سونداي- اق ەۋرازياداعى كولىك، ساۋدا- ەكونوميكالىق جانە ازىق- تۇلىك بايلانىسىنىڭ جاڭا ارحيتەكتۋراسىن قۇرۋعا كومەكتەسەدى.
قىسقاشا ايتساق، تەگەران ءۇشىن اتالعان ساپار - ورتالىق ازياداعى ماڭىزدى ترانزيتتىك ءرولىن قايتا جانداندىرۋعا تاپتىرماس مۇمكىندىك، ال استاناعا - ءوڭىردى لوگيستيكالىق قايتا باعدارلاۋ جانە بالامالى دالىزدەردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ ءۇشىن قاجەت. دەمەك، الدا كەز كەلگەن كەلىسىمنىڭ ءمانى ساياسي- يدەولوگيالىق مالىمدەمە ەمەس، مامىلەنىڭ ىسكە اسىرىلۋى، قاۋىپسىزدىگى، پراكتيكالىق جانە ۇزاق مەرزىمدى پايداسىنا بايلانىستى بولماق، - دەدى ساراپشى.
بۇعان دەيىن ەكى ەل ءوزارا ساۋدا اينالىمىن 3 ميلليارد دوللارعا دەيىن ۇلعايتۋ تۋرالى مىندەت قويعان ەدى. سودان بەرى شيكىزات پەن كولىك- لوگيستيكا سالالارى ساۋدا- ساتتىقتى دامىتۋدىڭ نەگىزگى كوزى رەتىندە باعالانىپ كەلەدى. ءۇش جىل بۇرىن «قازمۇنايگاز» كومپانياسى مەن يراننىڭ ۇلتتىق مۇناي كومپانياسى، «قازاقستان تەمىر جولى» مەن ي ي ر تەمىر جولدارى اراسىندا مەموراندۋم جاسالدى. ساراپشى جانات مومىنقۇلوۆ كەلەسى كەزەكتە «سولتۇستىك- وڭتۇستىك» باعىتى جاندانادى دەگەن ويدا.
- ارينە، يران قازاقستاندى كورشى مەملەكەت قانا ەمەس، «ەۋرازيالىق سەرىكتەس»، ستراتەگيالىق كولىك تورابى، ازىق- تۇلىك ەكسپورتتاۋشى، ە ا ە و، قىتاي جانە ورتالىق ازيا نارىقتارىنىڭ قاقپاسى رەتىندە قابىلدايدى. سول سەبەپتى الداعى كەلىسسوزدە لوگيستيكا («سولتۇستىك- وڭتۇستىك» باعىتى)، ساۋدا، ازىق- تۇلىك جانە اگرارلىق سالا، ينۆەستيتسيا، بالامالى قارجى تەتىگى ءسوز بولادى، - دەدى جانات مومىنقۇلوۆ.
استانا استىقتان باسقا نە بەرەدى؟
جوعارىدا اتاپ وتكەن 3 ميلليارد دوللارلىق ساۋدا مەجەسىن ەڭسەرۋ ءۇشىن ءالى ءبىرشاما جۇمىس قاجەت. وتكەن جىلى الىس- بەرىس نەبارى 340 ميلليون دوللاردى قۇرادى: بۇل - كاسپي تەڭىزى ارقىلى شەكتەسەتىن ەلدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماردىمسىز كورسەتكىش. مىسالى، 2024 -جىلى ەلىمىز تۇرىكمەنستانمەن تاۋار اينالىمىن - 555,7 ميلليون دوللارعا، ازەربايجانمەن - 533 ميلليون دوللارعا جەتكىزدى.
ساۋدا- ينۆەستيتسيا ساراپشىسى ەرنار سەرىكتىڭ ايتۋىنشا، بيىل كورسەتكىش ىلگەرىلەۋى ىقتيمال. سەبەبى بيىل 15-مامىردا ە ا ە و مەن يران اراسىنداعى ەركىن ساۋدا تۋرالى كەلىسىم كۇشىنە ەندى، تاۋار نومەنكلاتۋراسىن 90 پايىز وسىرۋگە مۇمكىندىك بەرگەن.
- كەلىسىم قازاقستان ءۇشىن الدەقايدا ءتيىمدى. ءبىزدىڭ تاۋارلارىمىزعا يمپورتتىق باجدىڭ ورتاشا مولشەرلەمەسى 20 پايىزدان 4,5 پايىزعا دەيىن تومەندەتىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 9 ايدا قازاقستاننىڭ يرانعا ەكسپورتى 3,2 ەسە ۇلعايعانىن كورەمىز. ال يمپورت 17 پايىزعا قىسقاردى، - دەدى ەرنار سەرىك.
سپيكەر ەلارالىق تاۋار اينالىمىنىڭ تۇراقسىزدىعىن ەكسپورتتى ءارتاراپتاندىرماۋدىڭ سالدارى دەپ سانايدى. بۇل ۋاجگە كەلىسپەسكە بولماس، بۇگىندە تەگەرانعا كەتەتىن ەسكپورتتىڭ باسىم دەنى استىق - ارپا مەن بيداي. كەيىنگى 9 ايداعى ەسكپورت ءوسىمىن دە وسى سالادان الىپ وتىرمىز: ارپا - 5,5 ەسە (166,2 ميلليون دوللار)، كەپتىرىلگەن بۇرشاق تۇقىمداس كوكونىستەر - 11,8 ەسە كوپ (1,92 ميلليون دوللار) تاسىمالداندى. بيىل وڭدەلمەگەن ماقتا تالشىعى، بيداي تاسىمالى قوسىلدى. جالپى يرانعا ەكسپورتتالاتىن تاۋاردىڭ 93 پايىزىن ارپا قۇرايدى. ساراپشىلار ماسۋد پەزەشكياننىڭ كەلۋى ەكسپورت- يمپورتتىق تاۋارلار تىزبەگىن جاڭارتۋى مۇمكىن دەپ توپشىلاۋدا.
يرانمەن اراداعى ەكسپورتقا قاراعاندا، يمپورت اركەلكى. بۇل ورايدا پارسى جۇرتى قازاقستانعا جەتكىزىلەتىن ءونىمىن ءارتاراپتاندىرۋدا الدا كەلە جاتىر. ءبىر تاۋاردىڭ جالپى كورسەتكىشتەگى ۇلەسى 10 پايىزدان اسپايدى:
· سارى ماي - 10 پايىز (13,2 ميلليون دوللار)؛
· ەتيلەن پوليمەرى - 9 پايىز (11,9 ميلليون دوللار)؛
· ىرىمشىك پەن سۇزبە - 5,9 پايىز (6,65 ميلليون دوللار)؛
· تاقتالار، تاباقتار، پلەنكا - 4,9 پايىز (6,41 ميلليون دوللار)؛
· قۇرما، ينجير، اناناس، اۆوكادو، گۋاياۆا، مانگو 4,79 پايىز (6,21 ميلليون دوللار)؛
· بوياۋ مەن لاك - 3,9 پايىز (5,16 ميلليون دوللار)؛
· كونسەرۆىلەنگەن جەمىستەر، جاڭعاقتار 3,49 پايىز (4,46 ميلليون دوللار).
قازىر قازاقستاندا يراندىق كاپيتالى بار كومپانيالاردىڭ 658 فيليالى تىركەلگەن، ولاردىڭ 353 ى جۇمىس ىستەپ تۇر. تاراپتار بيزنەس- فورۋم، B2B- سەسسيالار مەن كوشپەلى كەزدەسۋلەر ارقىلى ينۆەستور تارتۋعا ارەكەت جاساپ كەلەدى.
ساراپشى ەرنار سەرىك جىلدان- جىلعا جالعاسقان ساۋدا ميسسيالارى اياقسىز قالماسا، كەيىنگى كەلىسىمدەر ناتيجە اكەلەدى دەگەن پىكىردە.
يرانداعى قازاق ينۆەستيتسياسىنا كەلسەك، سوڭعى جىلدارى ەلىمىز ورتالىق ازيا ارقىلى وتەتىن ترانزيتتىك جۇگىن تەڭىزگە جەتكىزۋ ءۇشىن يراننىڭ شاحيد- رەدجاي پورتىندا (بەندەر- ابباس اۋدانى) تەرمينال مەن لوگيستيكالىق ورتالىق قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىر، - دەپ ءبولىستى ساراپشى.
كەيىنگى جىلدارى قازاقستان- يران كاسىپكەرلەرى B2B- سەسسيالارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، سوڭعى B2B - سەسسيالارىنا قازاقستان تاراپىنان 50-دەن استام كومپانيا جانە يران تاراپىنان 230 عا تارتا كاسىپكەر قاتىسقان. ساۋدا ميسسياسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 92 ميلليون دوللاردىڭ 10 قۇجاتىنا قول قويىلدى.
لوگيستيكا: بالاما ءدالىز باستاۋى
قازاقستان ءۇشىن ءارقاشان كولىك- لوگيستيكالىق الەۋەت ماڭىزدى. كەز كەلگەن كەلىسىمدە ترانزيتتىك باعىتتاردى پايدالانۋ نەمەسە تەڭىزگە شىعۋدىڭ بالاما جولىن ىزدەۋ بارى بەلگىلى. وسى ورايدا يراننىڭ يكەمدى تۇسى كوپ. مىسالى، «سولتۇستىك- وڭتۇستىك» حالىقارالىق كولىك ءدالىزى ەلىمىزدى تاياۋ شىعىس پەن پارسى شىعاناعىمەن بايلانىستىراتىن ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە. بۇگىندە كونتەينەرلىك تاسىمالدار، مۋلتيمودالدىق باعىتتار جانە ترانزيتتىك راسىمدەردى وڭايلاتۋ بويىنشا جوبالار دامىپ جاتىر.
ساراپشى ەرنار سەرىكتىڭ پىكىرىنشە، يران ارقىلى بالاما ساۋدا نارىعىن ىزدەۋ - جاقسى نىشان، الايدا گەوساياسي احۋال بۇل باعىتتاردىڭ قالىپتاسۋىنا قولبايلاۋ بولىپ وتىر.
- جەلتوقساننىڭ باسىندا يراننىڭ جۇك پويىزى التى ەلدىڭ (يران، قىتاي، قازاقستان، تۇرىكمەنستان، تۇركيا جانە وزبەكستان) جاڭا كەلىسىمى اياسىندا تۇرىكمەنستان ارقىلى العاش رەت بۇحاراعا باعىت الدى. بۇل يران ارقىلى وتەتىن «قىتاي- ەۋروپا» جاڭا ءدالىزىنىڭ نەگىزىن قالايدى جانە قازاقستاننىڭ ترانزيتتىك توراپ رەتىندەگى ءرولىن كۇشەيتەدى. ماسۋد پەزەشكياننىڭ ساپارىندا ترانزيتتى كەڭەيتۋگە، تەحنيكالىق تالاپتاردى، تەمىر جول تاسىمالدارىنىڭ ءوزارا تاريفتەرىن كەلىسۋگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى مۇمكىن.
جالپى، ەركىن ساۋدا تۋرالى كەلىسىمنىڭ بولۋى ءارى بىرلەسكەن لوگيستيكالىق جوبالاردىڭ كوبەيۋىنە قاراماستان قازاقستان- يران قارىم- قاتىناسى جاڭا دەڭگەيگە شىعۋى قيىن. ءيا، يرانعا ازىق- تۇلىك پەن شيكىزاتتىڭ تۇراقتى يمپورتى قاجەت، قازاقستانعا ءىرى نارىققا جانە بالامالى ساۋدا باعىتتارىنا قولجەتىمدىلىك كەرەك-اق. ءبىراق گەوساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى يران نارىعى قازاقستان ەكسپورتى ءۇشىن ازىرگە تۇراقسىز كۇيدە قالىپ وتىر، - دەپ اتاپ ءوتتى ەرنار سەرىك.
سپيكەردىڭ ويىنشا، پرەزيدەنتتەر باسقوسۋىندا كۇتپەگەن مالىمدەمە بولمايتىن سىڭايلى. سەبەبى الدىمەن ورتاق ماسەلەلەردى شەشۋ وزەكتى: ساۋدا مەن استىق ەكسپورتىن كەڭەيتۋ، قايتا وڭدەۋ مەن اگروسەكتورعا ينۆەستيتسيا سالۋ جوسپاردا بولماق. سونىڭ ىشىندە ساۋدا ءوسىمىن شەكتەيتىن تەحنيكالىق شارتتار مەن تاريفتەردى رەتتەيتىن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋى ىقتيمال.
ال ساراپشى جانات مومىنقۇلوۆ قازاقستان مەن يران اراسىنداعى كولىكتىك- لوگيستيكالىق ىنتىماقتاستىققا جاي ساياسي دەكلاراتسيا ەمەس، ستراتەگيالىق مۇددە دەگەن باعا بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ورتاق كولىك-لوگيستيكالىق جوبالار ناتيجە بەرەدى، ءتىپتى كەلەشەك ەكونوميكالىق باسىم باعىتقا اينالاتىن كۇن جاقىن. سوندىقتان «سولتۇستىك- وڭتۇستىك» كولىك ءدالىزى تۋراسىندا مەموراندۋمدار جاسالادى دەگەن بولجام باسىم.
- «سولتۇستىك- وڭتۇستىك» حالىقارالىق كولىك ءدالىزى - قازاقستان مەن يران ءۇشىن وڭىرلىك ماڭىزى بار نەگىزگى جوبالاردىڭ ءبىرى. وتكەن جىلى قازاقستان يران، رەسەي جانە تۇرىكمەنستان 2024-2025 -جىلدارعا ارنالعان ءدالىزدىڭ شىعىس تارماعىن دامىتۋ جونىندەگى جول كارتاسىنا قول قويدى. جوسپارعا سايكەس، مارشرۋتتىڭ وتكىزۋ قابىلەتى 2027 -جىلعا قاراي جىلىنا 15 ميلليون تونناعا دەيىن جانە 2030 -جىلعا قاراي 20 ميلليون تونناعا دەيىن ۇلعايۋى ءتيىس.
بيىل العاشقى بەس ايدا قازاقستان اۋماعى ارقىلى 1,5 ميلليون توننا جۇك تاسىمالداندى، دەمەك وتكەن جىلدىڭ وسى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 74 پايىزعا ۇلعايدى دەگەن ءسوز. مۇنداي قادام ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن كولىك ءدالىزىنىڭ تەڭىزگە شىعاتىن نەگىزگى جول جانە ءداستۇرلى باعىت رەتىندە قاراستىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەپ تالدادى جانات مومىنقۇلوۆ.
سپيكەر قازاق- يران كەلىسسوزىنىڭ وزگە دە سالاسىن ساراپتاۋعا تىرىستى. پراگماتيكالىق ستسەناري اۋانىمەن الساق، ەنەرگەتيكا، قىزمەت كورسەتۋ، قايتا وڭدەۋ، تەحنولوگيالار الماسۋ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ سەكىلدى تاقىرىپ كۇن تارتىبىنە كوتەرىلۋى مۇمكىن.
سونىمەن قاتار وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك نازاردان تىس قالمايدى. جانات مومىنقۇلوۆ اۋعانستانعا قاتىستى قازاقستان ۇستانىمى يرانمەن اڭگىمەنىڭ ءبىر باعىتى بولاتىنىن مەڭزەدى.
- وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن گەوساياسات جاناما تۇردە تالقىلاناتىن بولادى، سوندىقتان ءوڭىردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن اۋعانستان ماڭىزدى تاقىرىپتار كۇيىندە قالماق. اۋعانستانداعى احۋال، كوشى-قون اعىنى، ەسىرتكى ترافيگى جانە وڭىرلىك تۇراقسىزدىق جاعدايىندا پىكىر الماسۋ جۇزەگە اساتىنى انىق. قاۋىپسىزدىك، شەكارا ماڭىنداعى ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ديالوگتى دا كورۋىمىز مۇمكىن. بۇل قازاقستان مەن يراننىڭ حالىقارالىق ىمىراگەر رەتىندەگى ماڭىزىن ارتتىرادى، - دەپ تۇيىندەدى.
رۋحاني جاقىندىق
قازاقستان- يران اراسىنداعى مادەني-گۋمانيتارلىق قاتىناس ەكىجاقتى بايلانىستىڭ ۇستىنىنا اينالىپ كەلەدى. كەيىنگى كەزدە مادەني شارالار كوبەيىپ، ينستيتۋتسيونالدىق بازا كەڭەيۋدە. حالىقتاردىڭ ءبىر-ءبىرىن تانۋعا دەگەن ۇمتىلىسى، قۇرمەتتەۋگە دەگەن اياقالىسى كوڭىل قۋانتارلىق. بۇعان 2022 -جىلعى مەملەكەت باسشىسىنىڭ يرانعا رەسمي ساپارى وزگەشە ەكپىن بەرگەنى انىق.
اتالعان ساپار اياسىندا ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋ جونىندەگى بىرلەسكەن كوميتەت قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. وعان قوسا 2022-2025 -جىلدارعا ارنالعان مادەني الماسۋ باعدارلاماسىنا، «حابار» اگەنتتىگى مەن يران تەلەراديوكومپانياسى اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا، سونداي-اق سىرتقى ساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى مەن يراننىڭ ساياسي جانە حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى اراسىنداعى مەموراندۋمعا قول قويىلدى.
2024 -جىلى 28-29-قىركۇيەكتە ماڭعىستاۋ وبلىستىق فيلارمونياسىنىڭ «اقشاعىل» ەتنو-فولكلورلىق انسامبلى تەگەرانعا جول تارتىپ، جەرگىلىكتى كورەرمەنگە ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىن ناسيحاتتادى. ال بيىل مادەنيەت كوميتەتى، ق ر ۇلتتىق مۋزەيى، ق ر ۇلتتىق مۇراعاتى وكىلدەرى تەگەرانعا جۇمىس ساپارىمەن بارعانىن بىلەمىز. بۇل ساپاردا قازاقستان مەن يران اراسىنداعى ءوزارا مادەني ىنتىماقتاستىققا قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەر شەشىم تاپتى.
اۆتور
ەرسىن شامشادين