قازاقستان-تۇرىكمەنستان قاتىناستارى: ءوزارا سەنىم مەن ورتاق مۇددەلەر
استانا. KAZINFORM - بۇگىن تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى استاناعا رەسمي ساپارمەن كەلەدى. سوڭعى وتىز جىلدان اسا ۋاقىت ىشىندە استانا مەن اشحاباد ساياسي، ەكونوميكالىق جانە كولىك-لوگيستيكالىق سالالاردى قامتيتىن ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى تۇراقتى دامىتتى.
سەرىكتەستىكتىڭ نەگىزگى باعىتتارىن Kazinform ءتىلشىسى ساراپشىلارمەن بىرگە تالداپ شىقتى.
استانا مەن اشحاباد ىنتىماقتاستىعى
تۇرىكمەنستان - قازاقستان ءۇشىن تەك كورشى عانا ەمەس، تۋىسقان ەل. قوس مەملەكەت تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى وتىز جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە پوستكەڭەستىك ديپلوماتيالىق بايلانىستاردان شىعىپ، جان-جاقتى ءارى تۇراقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.
بۇگىندە استانا مەن اشحاباد اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ورتالىق ازياداعى ەڭ اۋقىمدى كەلىسىمدىك- قۇقىقتىق بازاعا سۇيەنەدى. شامامەن 70 كە جۋىق قۇجات ەكى ەل قاتىناسىنىڭ بەرىك ىرگەتاسىن قالىپتاستىرادى. ولاردىڭ ىشىندە دوستىق تۋرالى شارت پەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك تۋرالى شارت ەرەكشە ماڭىزعا يە.
قوس ەل ب ۇ ۇ، ە ق ى ۇ، ت م د، ي ى ۇ حالىقارالىق ۇيىمدارى اياسىندا دا تىعىز ۇيلەسىمدە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. سوڭعى ەكى جىلدىڭ بەدەرىندە ساياسي ديالوگتىڭ سەرپىنى كۇشەيدى. مەملەكەت باسشىلارى ءبىر جىل ىشىندە التى رەتتەن اسا جۇزدەسىپ، ش ى ۇ، «ورتالىق ازيا - رەسەي»، «ورتالىق ازيا - گەرمانيا» فورماتتارىندا، كاسپي سامميتتەرىندە جانە ەكىجاقتى ساپارلار بارىسىندا ماڭىزدى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. ءار كەزدەسۋدە ەنەرگەتيكا، ترانزيت، وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك سياقتى ستراتەگيالىق سالالاردا جاڭا شەشىمدەر قابىلدانىپ، ناقتى جوبالارعا جول اشىلدى.
بيىل ساۋىردە تۇركىستاندا وتكەن قاسىم-جومارت توقايەۆ پەن تۇرىكمەنستان حالك ماسلاحاتىنىڭ ءتوراعاسى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆتىڭ بەيرەسمي كەزدەسۋى تاراپتاردىڭ ساياسي مالىمدەمەلەرمەن شەكتەلمەي، پراكتيكالىق دەڭگەيدەگى جۇيەلى ىنتىماقتاستىققا كوشۋگە دايىن ەكەنىن كورسەتتى. اسىرەسە، ەنەرگەتيكالىق كووپەراتسيانى تەرەڭدەتۋ، لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ، پورتتار مەن ترانزيتتىك توراپتاردى تسيفرلاندىرۋ باعىتتارى باستى نازاردا.
تاۋار اينالىمى قانداي؟
قازاقستان مەن تۇرىكمەنستان اراسىنداعى ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىس - ەكىجاقتى قاتىناستاردى نىعايتۋ مەن ورتالىق ازياداعى ايماقتىق ساياساتتى قالىپتاستىرۋداعى ماڭىزدى باعىت. ەكى ەل ۇكىمەتارالىق ەكونوميكالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق جانە مادەني ىنتىماقتاستىق كوميسسياسىنىڭ وتىرىستارىن تۇراقتى تۇردە وتكىزىپ، ناقتى جوبالاردى پىسىقتايدى.
مىسالى، 2023 -جىلعى استانادا كوميسسيانىڭ 12-وتىرىسى ءوتتى. وندا ساۋدا، قارجى، اۋىل شارۋاشىلىعى، تۋريزم، عىلىم، ءبىلىم جانە مادەنيەت سالالارىندا ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ جولدارى تالقىلاندى. ال وتكەن جىلى اشحابادتا وتكەن 13- وتىرىستا تاراپتار جاڭا جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا نيەتتى ەكەنىن جەتكىزدى.
رەسمي ستاتيستيكاعا سايكەس، وتكەن جىلى ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 555,7 ميلليون ا ق ش دوللارىن قۇراعان. 2025 -جىلعى العاشقى توعىز ايدا كورسەتكىش 363,6 ميلليون دوللارعا جەتىپ، وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا %5,4 عا وسكەن.
قازاقستان ەكسپورتىنىڭ كولەمى 221,7 ميلليون دوللار، ال تۇرىكمەنستاننان يمپورت 141,9 ميلليون دوللار بولدى. جالپى وڭ ديناميكا بايقالسا دا ساۋدانىڭ قۇرىلىمى قارقىندى ارتتىرۋدى قاجەت ەتەدى. قازاقستان نەگىزىنەن جوعارى قوسىلعان قۇنى بار ءونىم ەكسپورتتاسا، تۇرىكمەنستاننان گاز، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى مەن نەگىزگى حيميالىق زاتتار اكەلىنەدى. قازاقستان ەكسپورتىندا تەلەفون اپپاراتتارى، ۇن، كۇنباعىس مايى جانە مەتالل ونىمدەرى باسىم. تۇرىكمەنستان بولسا تابيعي گاز، كوكونىس ونىمدەرى، حيميالىق رەاگەنتتەر مەن تەكستيل جەتكىزەدى.
ساياسات تانۋشى، حالىقارالىق كوممۋنيكاتسيالار سالاسىنىڭ ساراپشىسى ازامات بايعاليەۆ تاۋار اينالىمىنىڭ وسۋىندە الەۋەتتى بارىنشا پايدالانۋ قاجەتتىگىن ايتادى.
- ءبىز وڭىردەگى كووپەراتسيالىق ەكونوميكالىق پروتسەستەردىڭ بارلىعىندا ستراتەگيالىق سەرىكتەسپىز، الايدا تاۋار اينالىمى ءالى دە تومەن. ونى ەكى ەسە كوبەيتۋ كەرەك، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
ورتا ازياداعى باسەكەلەستىك - ينۆەستيتسيالىق تابىستىڭ كىلتى
لوگيستيكانى جەدەلدەتۋ، «جاسىل ءدالىز» جۇيەسىن ەنگىزۋ، ينۆەستورلارعا كەپىلدىك بەرۋ جانە مەملەكەتتىك- جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتەردى قۇرۋ جوبالارى ۇيلەسكەن جاعدايدا عانا ينۆەستيتسيا ارتادى. وتكەن جىلى ەكى ەل ينۆەستيتسيالاردى ءوزارا قورعاۋ تۋرالى كەلىسىم جاساعان. ول قۇقىقتىق قورعاۋدى، ۇلتتىق پرەفەرەنتسيالار رەجيمىن، سالىقتىق جەڭىلدىكتەردى جانە ينۆەستيتسيالىق جوبالار ءۇشىن جەڭىلدەتىلگەن ۆيزالىق رەجيمدى قامتاماسىز ەتەدى.
دەگەنمەن، كەيبىر شەكتەۋلەر ءالى دە بار. ساراپشىلار تەك قۇقىقتىق قورعاۋعا عانا ەمەس، اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتۋ، سەرىكتەستەرمەن ديالوگ ورناتۋ جانە ينۆەستيتسيالىق پروتسەستى قولداۋدى جۇيەلەۋ ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارۋ كەرەگىن ايتادى. ازامات بايعاليەۆتىڭ پىكىرىنشە، ورتالىق ازياداعى ءاربىر ەل باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ كەرەك.
- تۇرىكمەنستان بىرلەسكەن جوبالارعا بەلسەندى قاتىسا باستادى جانە الەمگە اشىلىپ وتىر. بۇل - پوزيتيۆتى بەلگى. ورتالىق ازياداعى ءار ەل نەعۇرلىم باسەكەگە قابىلەتتى بولسا، حالىقارالىق دەڭگەيدە ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋىمىز سوعۇرلىم جىلدامدايدى، - دەيدى ازامات بايعاليەۆ.
تۇرىكمەنستان قازاقستان ارقىلى گاز تاسىمالداۋعا نيەتتى
تۇرىكمەنستاندا ءىرى تابيعي گاز قورى بار، ال قازاقستان كورشى ەلدى جەتكىزىلىمدى ديۆەرسيفيكاتسيالاۋ نۇكتەسى رەتىندە قاراستىرادى. وتكەن جىلدان باستاپ QazaqGaz پەن تۇرىكمەنگاز تاجىريبە الماسۋ، پروتسەستەردى ستاندارتتاۋ جانە گاز تاسىمالداۋ وبەكتىلەرىن بىرلەسىپ پايدالانۋ بويىنشا جۇيەلى تەحنولوگيالىق كووپەراتسيا قۇرىپ كەلەدى.
استانا مەن اشحاباد تۇرىكمەنستان گازىن قازاقستان ارقىلى جەتكىزۋ مارشرۋتتارىن تالقىلاپ جاتىر. قاراستىرىلىپ وتقان باعىتتار قاتارىندا قىتاي، يران جانە وڭتۇستىك ازياعا جەتكىزۋ مۇمكىندىكتەرى بار. ەنەرگيانى قايتا وڭدەۋ، ساقتاۋ جانە ترانسشەكارالىق باسقارۋداعى قاتىسۋدى كەڭەيتۋ ايماقتىق جالپى ەنەرگەتيكالىق كەڭىستىكتى قۇرۋدىڭ ماڭىزدى تىرەگى بولا الادى. قارجى ساراپشىسى ايبار ولجايەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەنەرگەتيكالىق نارىقتىڭ ترانسفورماتسياسى جاعدايىندا اسا وزەكتى.
- كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە گالكىنىش كەن ورنى بويىنشا جول كارتاسى پايدا بولۋى مۇمكىن، بۇل سوڭعى جىلداردىڭ ەڭ ءىرى ەنەرگەتيكالىق كەلىسىمدەرىنىڭ ءبىرى بولماق. ول بىزگە ۇزاقمەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا وتە قاجەت بولادى. تۇرىكمەنستان قورى ۇلكەن. قازاقستانعا تۇراقتى تاۋارلىق گاز قاجەت، ونى كورشىدەن ساتىپ الۋ ءتيىمدى. بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكاعا اسەر بەرەدى جانە تۇرىكمەنستان ءۇشىن دە تارتىمدى بولادى، - دەيدى ايبار ولجايەۆ.
«جاسىل ءدالىز» ساۋدانى جەدەلدەتەدى
قازاقستان مەن تۇرىكمەنستاننىڭ «سولتۇستىك - وڭتۇستىك» ترانسپورتتىق دالىزىندەگى ورنى ايرىقشا. قازاقستان اشحاباد كەلىسىمىنە قاتىسادى، ال ول مۋلتيمودالدى مارشرۋتتاردى دامىتۋدى كوزدەيدى. قازىر بىرنەشە نەگىزگى باعىت جۇمىس ىستەپ تۇر. مىسالى، وزەن- بەرەكەت- ەترەك- گورگان ارقىلى قازاقستان مەن يران پورتتارىن تۇرىكمەنستان اۋماعىمەن بايلانىستىرادى. اۆتوكولىك دالىزدەرى جۇك تاسىمالداۋدىڭ جىلدام ءارى سەنىمدى جولىن قامتاماسىز ەتەدى. سونداي-اق تۇرىكمەنباشي پورتىندا ترانزيتتىك حاب قۇرۋ يدەياسى دامىپ كەلەدى.
دەگەنمەن، ينفراقۇرىلىمنىڭ تيىمدىلىگى تەك تراسساعا عانا ەمەس، تەرمينالداردىڭ وتكىزۋ قابىلەتى، كەدەندىك راسىمدەردىڭ جىلدامدىعى جانە جۇيەنىڭ سيفرلىق ۇيلەسىمدىلىگىنە بايلانىستى. تۇرىكمەنباشي پورتىندا تەرمينالدار قۇرۋ جانە ولاردى قازاقستاننىڭ تەڭىز پلاتفورمالارىمەن بايلانىستىرۋ ەكى ەل شەكاراسىندا «جاسىل ءدالىزدى» جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ول ترانزيتتىك جۇكتەردى جەدەل وڭدەۋگە، لوگيستيكالىق شىعىنداردى ازايتۋعا، قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى.
ساراپشى ايبار ولجايەۆتىڭ پايىمىنشا، ونى ىسكە اسىرۋ قازاقستان جۇكتەرىن تاياۋ شىعىس پەن وڭتۇستىك ازيا نارىقتارىنا جەتكىزۋ شىعىنىن -20 عا ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- بىزدە تەمىرجول جانە اۆتوكولىك بايلانىسى دامىعان. جاڭا تراسسالاردى سالۋدىڭ قاجەتى جوق. ماڭىزدىسى - شەكارالىق ۋچاسكەلەردە جۇكتەردى وتكىزۋ جىلدامدىعىن ارتتىرۋ، رۇقساتتاردى جەڭىلدەتۋ جانە ترانزيت ءۇشىن «جاسىل دالىزدەردى» ەنگىزۋ. ەگەر تولىققاندى «جاسىل ءدالىز» قۇرىلسا، ساۋدا كولەمى ارتادى، - دەيدى ەكونوميست.
باستى ماسەلەلەر - سۋ، ەكولوگيا جانە ترانزيت
ق س ز ي- دىڭ ازيا زەرتتەۋلەرى ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى بولات اۋەلبايەۆ قوس ەلدىڭ كۇن تارتىبىندە بىرنەشە وزەكتى ماسەلە بارىن ايتادى.
- ولار ورتاق سۋ رەسۋرستارى، ەكولوگيالىق قاۋىپتەر جانە كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قاتىستى. ەڭ ماڭىزدىسى - كاسپي تەڭىزىنىڭ تايازدانۋى. قازىر بىزگە ورتالىق ازيانى ايماقتاندىرۋعا قاتىستى ديالوگ جۇرگىزۋ قاجەت. تالقىلاۋ قاۋىپسىزدىكتەن باستاپ سۋ جانە ەنەرگەتيكا سالاسىنا دەيىن قامتۋ كەرەك، - دەيدى ساراپشى.
اۋەلبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، سۋارمالى جەرلەرگە، جاڭارتىلاتىن سۋ كوزدەرىنە ينۆەستيتسيا سالۋ، توپىراقتى وڭدەۋ مەن تازارتۋ جوبالارىن قارجىلاندىرۋ ماڭىزدى. بۇعان قوسا ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن بىرلەسكەن ورتالىق قۇرۋ، توتەنشە جاعدايلاردى جويۋعا ارنالعان جالپى پروتوكولدار ازىرلەۋ جانە يندۋستريالىق شىعارىندىلاردى ازايتۋعا باعىتتالعان ترانسشەكارالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ قاجەت. مۇنىڭ بارلىعى ينۆەستور شىعىنىن ازايتىپ، تاۋار اينالىمىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
جالپى، قازاقستان مەن تۇرىكمەنستان اراسىنداعى ارىپتەستىك قازىر دەكلاراتسيالىق سەرىكتەستىكتەن ناقتى جوبالارعا ويىسىپ وتىر. وسى ترانسفورماتسيا ارقىلى قازاقستان ورتالىق ازياداعى ينتەگراتسيانى العا سۇيرەيتىن ەلگە، ال تۇرىكمەنستان جاڭا ەۋرازيالىق لوگيستيكالىق توراپتىڭ سەنىمدى بۋىنىنا اينالۋى مۇمكىن.
ءمولدىر سنادين