قازاقستان-تۇركيا ىنتىماقتاستىعى، ا ە س، حالىقارالىق وقيعالار - ەلشىمەن سۇحبات
Kazinform اگەنتتىگى شەتەلدىك ديپلوماتتارمەن سۇحباتتار سەرياسىن جالعاستىرادى. بۇگىن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى مۇستافا كاپۋدجۋ مىرزامەن قازاقستان مەن باۋىرلاس تۇركيا اراسىنداعى دوستىق جانە ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك قارىم-قاتىناستاردى تالقىلايمىز.
− قۇرمەتتى مۋستافا كاپۋدجۋ مىرزا، تامىرى تەرەڭ تاريحىمىزدى ايتپاعاندا، ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستارعا 33 جىل تولدى. «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن كىم ءبىرىنشى مويىندادى؟» دەگەن سۇراقتا ا ق ش پەن تۇركيا قاتار ايتىلادى. بۇل جونىندە نە دەيسىز؟ 1991 -جىلى بىرنەشە باۋىرلاس ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىن قالاي قابىلدادىڭىز؟
− ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىندەي، تۇركيا - قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تانىعان مەملەكەت. بۇعان ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق دەپ ويلايمىن. قازاقستان پارلامەنتى تاۋەلسىزدىك تۋرالى شەشىم قابىلداعاننان ەكى ساعات وتپەي جاتىپ، تۇركيا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندادى. مۇنىڭ ايتارلىقتاي سيمۆولدىق ماڭىزى بار.
الايدا ودان بولەك تە ماڭىزدى سەبەپتەردى اتاپ وتۋگە بولادى. تۇركيا - كەڭەس وداعى كەزىندە دە قازاقستانمەن بايلانىسىن جالعاستىرا بىلگەن مەملەكەت. رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلعان ساتىنەن باستاپ، ءبىزدىڭ بۇل ولكەمەن بايلانىسىمىز ەشقاشان توقتاعان ەمەس. ءتىپتى، ەلىمىزدە قازاقستانمەن بايلانىستى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ءتۇرلى جۋرنالداردا جاريالانىپ وتىردى. مىسال رەتىندە سىزگە مىنالاردى ايتا الامىن: 1927 -جىلى تۇركيادا جارىق كورە باستاعان «جاڭا تۇركىستان» جۋرنالىندا قازاقستانعا قاتىستى جازبالار جاريالاندى. وسمان قوجا ۇلى، زەكي ۆەليدي، مەحمەت كازىم شىعارعان بۇل جۋرنالدا سول كەزدەگى قازاق اعارتۋشىسى مۇستافا شوقايدىڭ جازبالارى جارىق كوردى.
سوندىقتان 1991 -جىلى 16 -جەلتوقساندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاشقى بولىپ مويىنداۋدىڭ استارىندا بۇل ەلمەن ەشقاشان بايلانىستىڭ ۇزىلمەۋى جاتىر دەۋگە بولادى. بۇل شىنىندا دا بۇرىننان كەلە جاتقان تۇرىك حالقىنىڭ ۇلكەن ءبىر ساعىنىشى ەدى. تۇرىك جانە قازاق حالىقتارىنىڭ ورتاق تاريحى مەن مادەني بايلانىستارى تۇركيانىڭ قازاقستاندى ەگەمەن ەل رەتىندە ءبىرىنشى بولىپ مويىنداۋىنان الدەقايدا ماڭىزدى. بۇل دا تۇركيانىڭ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداعان العاشقى مەملەكەت بولۋىنا اسەر ەتتى. سوندىقتان باسقا ەلدەردىڭ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداپ- مويىنداماعانى ءبىزدىڭ نازارىمىزدىڭ سىرتىندا قالدى.
ارينە، قازىر ءبىز تۇركيا رەسپۋبليكاسى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاش بوپ تانىعان ەل رەتىندە ماقتانامىز. بۇعان سەبەپ بولعان ەكى ەلدىڭ باۋىرلاستىعى مەن مادەني بايلانىسى دەپ ايتا الامىز. بۇدان باسقا سەبەپتەردى اتاپ ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ەكى ەلدىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن باۋىرمالدىعى مەن قولداۋى وتە ماڭىزدى. 1992 -جىلى 21-ساۋىردە العاشقى ەلشىمىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا سەنىمحات ۇسىنا وتىرىپ، ەكىجاقتى بايلانىس ورناتۋدىڭ العاشقى قادامىن جاسادى. ءبىراق قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاماي تۇرىپ- اق، سول كەزدەگى تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت وزالدىڭ 1991 -جىلى ناۋرىز ايىندا كەڭەس وداعىنا ساپارى كەزىندە قازاقستان جەرىنە دە تابانى تيگەن ەدى. 1991 -جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ءالى الماعان تۇستا تۇركيانىڭ مادەنيەت ءمينيسترى نامىك كەمال زەيبەك تە قازاقستانمەن بىرنەشە مادەني كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن بولاتىن. بۇنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن قابىلداۋعا جاسالعان العاشقى قادامدار دەپ ايتۋعا بولادى.
− ءوزىڭىزدىڭ ەستەلىگىڭىزبەن دە بولىسسەڭىز؟
− 1991 -جىلى مەن ءالى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قىزمەتتە ەمەس ەدىم. 1992 -جىلى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جۇمىسقا كىردىم. ارينە جۇمىسقا كىرگەن سوڭ قۇجاتتاردى وقىپ- زەرتتەۋدى مىندەتىم دەپ قانا قابىلدامادىم، بۇل ىسكە اسقان قىزىعۋشىلىقپەن كىرىستىم. ءبىزدىڭ ورتا ازيا ەلدەرىنە، اسىرەسە قازاقستانعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىمىز بەن ماحابباتىمىز ەشقاشان تاۋسىلعان ەمەس. سول كەزەڭدە بۇكىل تۇرىك حالقىنىڭ قازاقستانعا قاتىستى قانداي سەزىمدە بولعانىن وتە جاقسى بىلەمىن. گازەتتەردە كوپتەگەن ماقالالار «ورتا ازياداعى باۋىرلارىمىزبەن قايتا قاۋىشتىق»، «باۋىرلارىمىزدى قايتا قۇشاعىمىزعا الامىز» دەگەن تاقىرىپتا جارىق كورگەنى ەسىمدە. وسى تارىزدەس سەزىمگە، ەموتسياعا تولى ماقالالار ماعان دا جىلى سەزىمدەر سىيلادى. جەكە تۇلعا، ادام رەتىندە بارشا تۇرىك حالقىنىڭ بويىنداعى سول ءبىر سەزىمدى مەن دە ءوز باسىمنان وتكەردىم دەپ ايتا الامىن.
− تۇركيا قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەستەرىنىڭ بەستىگىنە كىرەدى. ەكى ەلدىڭ ينتەگراتسيالىق الەۋەتىن 100 پايىز پايدالانىپ وتىرمىز دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ساۋدا كولەمىن كەمىندە 10 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ ءۇشىن قانداي شارالار قابىلداۋ كەرەك؟
− ءيا، قازىر ءبىز قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى بەس ساۋدا سەرىكتەسىنىڭ قاتارىنان ورىن الامىز. الايدى ءارتۇرلى ونىمدەر بويىنشا ساۋدا جاسايتىن ەلدەردىڭ العاشقىسى تۇركيا سانالادى. كەي مەملەكەتتەر ساۋدا اينالىمىندا تەك قانا ءبىر سەكتوردا - مىسالى ءبىر مەملەكەت ەنەرگەتيكا ساۋداسىندا عانا الدىڭعى ورىندا بولۋى مۇمكىن. ال تۇركيا بارلىق دەرلىك سالالاردا ساۋدا- ساتتىقپەن اينالىساتىن جەتەكشى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ءبىز بىلتىر 2023 -جىلى ايتارلىقتاي ءىرى، 9 ميلليارد دوللارعا جۋىق ساۋدا اينالىمىن جاسادىق. بۇل تۇركياداعى ستاتيستيكالىق دەرەكتەر مالىمەتى. بيىلعى العاشقى التى ايدا دا وسىنداي كورسەتكىش قايتالاندى. بىلتىر ەكى ەلدىڭ پرەزيدەنتى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى سامميتىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن بولاتىن. سوندا جىلدىق ساۋدا اينالىمىن 15 ميلليارد دوللارعا جەتكىزەمىز دەگەن ماقسات قويدىق جانە وعان قول جەتكىزە الاتىنىمىزعا سەنىمدىمىن.
ارينە، ناقتىراق ايتار بولساق، ارامىزدا «ورتا ءدالىز» جوباسى بويىنشا تەك تاۋار اينالىمى ەمەس، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا دا كورسەتكىشتەردى ارتتىرۋدى كوزدەپ وتىرمىز. جوعارىدا اتاپ وتكەن 9 ميلليارد دوللارلىق اينالىم تەك تاۋار اينالىمىنا قاتىستى. ال قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنداعى كورسەتكىشتەرگە كوز تاستاساق، بۇل سالانىڭ ودان دا ءتيىمدى تۇستارىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل تۇرعىدا لوگيستيكا سالاسى تۋرالى ايتۋعا بولادى. تۇركيا «ورتا دالىزدەن» وتەتىن بارلىق تاۋاردىڭ سوڭعى ءۇش جىلدا ءۇش ەسە وسكەنىن كورىپ قۋانىپ وتىر. وسى باعىتتا تۇركيا ءالى دە بولسا ينۆەستيتسيا قۇيۋدى جالعاستىرادى.
باكۋ - تبيليسي - كارس تەمىرجولىنىڭ الەۋەتىن ارتتىردىق. بۇل لوگيستيكالىق قولداۋ مەن ترانسپورت جۇيەسىنىڭ دامۋى، ينۆەستيتسيالاردىڭ ۇلعايۋىمەن ءبىز الدىمىزعا قويعان ساۋدا اينالىمىنا بايلانىستى ماقساتىمىزعا ايتارلىقتاي جاقىندادىق. ارينە قولدا بار مۇمكىندىكتى، الەۋەتتى تولىعىمەن قامتىدىق دەپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار. قاۋىپسىزدىكتىڭ كەيبىر سالالارىندا ورىن العان گەوساياسي تەپە- تەڭدىكتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ەلدەر اراسىندا قاۋىپسىزدىك پەن سەنىم ماسەلەسى تۋىندادى، بۇل جاھاندىق ساۋدانىڭ نەگىزگى كەدەرگىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
تۇركيا مەن قازاقستان گەوگرافيالىق جاعىنان وتە ماڭىزدى ايماقتا ورنالاسقانىن ايتىپ ءوتۋ كەرەك. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، سوڭعى جىلدارى ەكونوميكالىق قىزمەتتىڭ نازارى ازياعا اۋىپ كەلەدى. بۇگىندە ورتا ازيا ساۋدا ورتالىعىنا اينالدى، ال باتىس ەلدەرى - بۇل تاۋارلار ءۇشىن نەگىزگى نارىق كوزى بولىپ وتىر. وسى سەبەپتى ەڭ الدىمەن لوگيستيكالىق ينۆەستيتسيالارعا كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. بۇل باسەكەلەستىك جاعدايىندا ءبىز دە - تۇركيا مەن قازاقستان ازيا مەن ەۋروپانى ءبىر-بىرىنە بايلانىستىراتىن مەملەكەتتەر رەتىندە بۇل ارتىقشىلىقتى كوبىرەك پايدالانۋىمىز قاجەت.
− ال زانگەزۋر ءدالىزىن دامىتۋ ءۇشىن نە ىستەپ جاتىر؟ بۇل بولاشاقتا تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ساۋدا جانە كولىك- لوگيستيكالىق باعىتىنا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟
− زانگەزۋر ءدالىزىن اراقاشىقتىقتى بارىنشا قىسقارتاتىن جانە جىلدامداتاتىن، اسىرەسە ايماقتا بەيبىتشىلىككە ىقپال ەتەتىن ءدالىز رەتىندە قاراستىرامىز. ارينە، ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى بەيبىتشىلىك كەلىسسوزدەرىنىڭ ناتيجەگە جەتۋىن قولدايمىز. وسى باعىتتا جاسالعان ناقتى قادامدارعا وڭ باعا بەرەمىز.
زانگەزۋر ءدالىزى ىسكە قوسىلعان جاعدايدا، ساۋدا جانە لوگيستيكا تۇرعىسىنان ارمەنيا، ازەربايجان، تۇركيا جانە ايماقتاعى باسقا ەلدەر ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى قادام بولماق.
− تۇركيا پرەزيدەنتى ر. ت. ەردوعان استاناعا ش ى ۇ سامميتىنە كەلىپ، ءبىرقاتار كەلىسسوز وتكىزدى، تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل كەزدەسۋلەر ناتيجەسىنەن قانداي باستامالاردى كۇتۋگە بولادى؟
− ەلدەردىڭ سىرتقى ساياساتىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلار بار. سونىڭ ءبىرى - گەوگرافيا (ورنالاسقان ايماق). تۇركيا - ەۋروپالىق جانە ازيالىق ەل، تاياۋ شىعىسقا دا كورشىمىز.
شانحاي ۇيىمى - بۇل تۇرعىدان سىرتقى ساياسي باعىتتارىمىزدىڭ ماڭىزدى بولشەگى. ءبىزدىڭ «جاڭادان ازيا» اتتى باستامامىز بار. بۇل ازياداعى مەملەكەتتەرمەن اراقاتىناسىمىزدى جاقسارتا ءتۇسۋدى، تەرەڭدەتۋدى ماقسات ەتەدى. پرەزيدەنت ر. ت. ەردوعان مىرزانىڭ ش ى ۇ سامميتىنە قاتىسۋى وسى تۇرعىدان ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى.
− مامىر ايىندا تۇركيا پرەزيدەنتى جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداۋ قاجەتتىگىن مالىمدەدى. بۇعان نە سەبەپ بولدى؟ جاڭا قۇجاتتا ناقتى قانداي وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن؟
− كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ جوباسى ءالى جاريالانعان جوق. ءبىراق ءوزىڭىز دە بىلەسىز، مەملەكەتتەر ءوزى قاجەت دەپ تاپقان كەزدە كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر ەنگىزە الادى.
تۇركيا دا دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا رەتىندە قاجەت بولعان جاعدايدا كونستيتۋتتسياسىنا وزگەرىستەر ەنگىزە الادى.
− تاياۋ شىعىستاعى گەوساياسي جاعدايعا توقتالساق، پالەستينا-يزرايل قاقتىعىسىنداعى جاعداي تۋرالى نە ايتا الاسىز؟ تۇركيا پرەزيدەنتى يزرايل بويىنشا مالىمدەمە جاسادى. يزرايلدە سوعىس ءورتى تۇتانسا، ونىڭ تۇركيامەن ىقپالداس ەلدەرگە اسەرى قانداي بولۋى مۇمكىن؟
− بىلاي دەپ ايتايىن، يزرايل مەن پالەستينا اراسىنداعى قاقتىعىس «تەك ساياسي جاعداي» بولۋدان قالدى. ول جەردە گۋمانيتارلىق تراگەديا بولىپ جاتىر. بۇعان تەك ساياسي جاعىنان باعا بەرۋ قاتە بولادى. پالەستينالىق باۋىرلارىمىز، اسىرەسە ايەلدەر مەن بالالار ءولتىرىلىپ جاتقاندا ءۇنسىز قالۋعا بولمايدى. 21-عاسىردا مۇنداي تراگەديالىق جاعداي - تۇركيا تاراپىنان قابىلدانبايتىن، ادامشىلىققا جاتپايتىن جاعداي.
بۇگىندە حالىقارالىق سوتتا قارالىپ جاتقان بۇل تاقىرىپ - وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى تاراپىنان يزرايلدىڭ 1948 -جىلعى گەنوسيد قىلمىسىنىڭ الدىن الۋ جانە جازالاۋ كونۆەنتسياسىنان تۋىندايتىن مىندەتتەمەلەرىن بۇزۋىنا بايلانىستى يزرايلگە قارسى بۇۇ حالىقارالىق سوتىنا (ICJ) جاساعان ءوتىنىشتى ەلىمىز پروتسەسستىڭ باسىنان بەرى باقىلاپ كەلەدى. سوت پروتسەسىنە قوسىلۋ مۇمكىندىكتەرىن مۇقيات باعالاعان سوڭ، بيىل 1 -مامىردا سىرتى ىستەر ءمينيسترىمىز حاكان فيدان ەلىمىزدىڭ سوت پروتسەسىنە قوسىلۋ شەشىمىن جاريالادى. وسى پروتسەستە مينيسترلىگىمىزدىڭ ۇيلەستىرۋىمەن جۇرگىزىلگەن كەشەندى قۇقىقتىق جۇمىس ناتيجەسىندە 7- تامىزدا يزرايلگە قارسى اشىلعان سوتقا قوسىلۋعا رەسمي ءوتىنىشىمىز – ب ۇ ۇ حالىقارالىق سوتى (ICJ) جارعىسىنىڭ 63-بابى اياسىندا گەنوتسيد كونۆەنتسياسىنا جاقتاس ەل رەتىندە ۇسىنىلدى.
ارينە، بەيبىت تۇرعىندارعا جاسالعان بۇل شابۋىلدار باسقا مەملەكەتتەردىڭ تەك ساياسي عانا ەمەس، مورالدىق جانە ادامگەرشىلىك جاعىنان دا قارسىلىعىن تۋدىرۋى كەرەك. ءبىز، تۇركيا وسىلاي ويلايمىز، بۇل جاعدايعا وسى تۇرعىدان قارايمىز. ەگەر بۇل توقتاتىلماسا، وكىنىشكە قاراي، ءوزىڭىز دە ايتىپ وتكەندەي، قاۋىپسىزدىك جاعىنان پروبلەمالار تۋىنداۋى مۇمكىن. بۇل بۇكىل الەمدەگى ورتاق پروبلەما بولىپ وتىر. سوندىقتان يزرايلدىڭ بۇل ارەكەتتەرىن بىرگە توقتاتۋعا تىرىسۋ جولىندا ءبارىنىڭ بۇعان قارسى بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ناقتى قادامدار جاسالۋى كەرەك.
تۇركيا باسقا مەملەكەتتەردى جانە حالىقارالىق ۇيىمداردى بۇل تاقىرىپتا ناقتى قادامدار جاساۋعا شاقىرۋدى جالعاستىرا بەرەدى. سوڭعى قادام جاسالعانشا جانە بۇل شابۋىلدار توقتاعانشا تۇركيانىڭ ۇستانىمى ەش وزگەرمەيدى.
− بۇل رەتتە تۇركيادا Instagram جەلىسىنىڭ بۇعاتتالۋى توسىن قۇبىلىس بولدى. ارينە، 57 ميلليون پايدالانۋشى - از سان ەمەس. تۇركيا حالقى مۇنى قالاي قابىلدادى جانە 10 كۇندە بيزنەس قانشا شىعىنعا ۇشىرادى؟ تۇركيا Instagram جەلىسىمەن قانداي كەلىسىمگە كەلدى؟
− وزىڭىزگە بەلگىلى، 11- تامىز كۇنى Instagram جەلىسى تۇركيادا قايتا اشىلدى. تۇركيا - قۇقىقتىق مەملەكەت. تۇركيادا تەلەۆيزيالىق كانالدا نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىدە حابار تاراتاتىن بولساڭىز، ەلدىڭ زاڭدارى مەن ەرەجەلەرىنە باعىنۋىڭىز كەرەك. تۇركيا ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە ءوز زاڭدارىنا قۇرمەتپەن قاراۋدى تالاپ ەتە الادى. Instagram جەلىسىندە اۋديتوريامىزدىڭ بەلسەندى بولۋى ءبىز ءۇشىن دە ماڭىزدى. تۇركيا مەن Instagram ماماندارى اراسىندا جاسالعان كەلىسسوزدەردە دە بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلدى. وسىلايشا الەۋمەتتىك جەلىدەن شەكتەۋ الىنىپ تاستالدى. Facebook, Twitter نەمەسە Instagram سياقتى الەۋمەتتىك جەلى پلاتفورمالارى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قۇقىقتىق ەرەجەلەردى قابىلداۋ زاڭ بويىنشا تالاپ ەتىلەدى. بۇل ەرەجەلەرگە باعىنباعان جاعدايدا ءبىزدىڭ زاڭدى راسىمدەرىمىزگە سايكەس، ولاردىڭ قىزمەتىن شەكتەۋ شارالارىن قولدانۋ قاجەت. Instagram-عا قاتىستى سوڭعى جاعداي دا وسىنىڭ اياسىندا جاسالعان بولاتىن. الداعى ۋاقىتتا قايتادان قايشى كەلەتىندەي سيتۋاتسيا بولمايدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
بۇل وقيعاعا ەكونوميكالىق، ساۋدا جاعىنان قاراۋ ءبىراز دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن. سەبەبى ءبىرىنشى ورىندا مەملەكەت زاڭدارىنىڭ ساقتالۋى تۇرۋى كەرەك، ەڭ اۋەلى زاڭدى ەرەجەلەرگە باعىنۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. ارينە ءقازىر ساۋدانىڭ ونلاين، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى جاسالاتىنىن بىلەمىز، ءبىراق ساۋدا جاسايتىن ادامدار دا مەملەكەتتىك سىن- قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ، جۇمىس ىستەۋى قاجەت دەپ ويلايمىز. كەي كەزدەرى وسىنداي پروبلەمالارعا كەزىگۋىمىز مۇمكىن، ءبىراق جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، Instagram-مەن ورتاق شەشىمگە كەلدىك. الداعى ۋاقىتتا تۇركيانىڭ زاڭدارى مەن ەرەجەلەرى، ءتارتىبى ەسكەرىلەدى دەپ ويلايمىز.
− سيريا ماسەلەسى قاشان شەشىلەدى دەپ ويلايسىز؟ بۇل جونىندە استانا پروتسەسىنىڭ قايتا باستالۋىن قالاي باعالايسىز؟
− بۇل - وتە كۇردەلى ءبىر تاقىرىپ. مۇنىڭ قالاي جانە قانداي جولمەن شەشىلەتىنىن الداعى ۋاقىت كورسەتەدى. تۇركيا ەڭ اۋەلى قاۋىپسىزدىك تاقىرىبىنا كوڭىل بولەمىز جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى جۇمىستارىمىزدى جالعاستىرىپ جاتىرمىز. استانا پروتسەسى - وتە ماڭىزدى پلاتفورما، قازاقستان سوڭعى جىلدارى قاقتىعىستاردى بەيبىت جولمەن شەشۋ جۇمىستارىن ارتتىردى. سوندىقتان، پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان پروتسەسس ءۇشىن ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز. بارلىق تاراپتى ءبىر ورتاعا جيناپ، ديپلوماتيالىق ءبىر شەشىم تابۋعا تىرىسىپ جاتقان استانا پروتسەسىنە قولداۋ كورسەتەمىز.
بۇدان بولەك، الماتىدا قازاقستاننىڭ ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىنداعى داۋدى جەڭىلدەتۋگە ىقپال ەتۋشى رولىندەگى كەزدەسۋ ءوتتى. بۇل - ءۇشىنشى مەملەكەتتەردىڭ قاتىسۋىنسىز، ەكى ەل اراسىنداعى قاراما- قايشىلىقتى شەشۋگە ارنالعان پلاتفورما. ارينە، بۇل قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ايماقتىق جانە جاھاندىق ءرولىن ارتتىرادى. استانا پروتسەسىنە باسقا مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار دا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. قازاقستاننىڭ وسى پروبلەماعا ۇلەس قوسۋىن ءبىز دە ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىز جانە وسىنداي مۇمكىندىك بەرگەنى ءۇشىن العىس ايتامىز.
− 2009 -جىلى قۇرىلعان تۇركى كەڭەسى بۇگىندە تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا اينالدى. بۇل ۇيىم اناعۇرلىم ينتەگراتسيالانعان ىنتىماقتاستىققا، ت م ۇ- عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ اسكەري جانە ەكونوميكالىق بىرلەستىگىنە اينالا الا ما؟
− ءوزىڭىز بىلەتىندەي، ەڭ سوڭعى تمۇ جيىنى قازاقستاندا ءوتتى. بۇل جەردە TURKTIME قۇجاتى قابىلداندى. مۇنى سوڭعى 10 جىلدا تۇركى ەلدەرى اراسىندا اتقارىلعان پروتسەستەردىڭ ءبىر ناتيجەسى رەتىندە كورۋگە بولادى.
وعان قوسا، «تۇركى الەمىنىڭ كەلەشەگى-2040» قۇجاتى قابىلداندى. وندا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ 2040 -جىلعا دەيىنگى ماقساتتارى بەلگىلەنگەن. بۇل قۇجاتقا زەر سالىپ قارايتىن بولساڭىز، الداعى ۋاقىتتا سەرىكتەستىگىمىزدى تەرەڭدەتەتىن جانە دامىتاتىن باستاپقى ۇسىنىستار بار. وسىنداي جيىندار ارقىلى بارلىق تۇركى حالىقتارى ءبىر ورتادا باس قوسادى. دوكتورلارىمىز، عىلىمي زەرتتەۋشىلەرىمىز، اكادەميالىق وكىلدەرىمىز، ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىز، اكىمدىكتەرىمىز وتە ماڭىزدى كەزدەسۋلەر وتكىزەدى. ءبىز كوبىنەسە ۇلكەن جيىندار ناتيجەسىن عانا كورەمىز، ءبىراق ونىڭ استارىندا ءبىز كورمەگەن كوپتەگەن ۇيىم جۇمىس ىستەيدى. الداعى كەزەڭدە تاعى دا كوپتەگەن دامۋ پروتسەستەرىن، ولاردىڭ قارىم- قاتىناسىمىزدىڭ ودان ءارى نىعايا تۇسۋىنە كومەكتەسەتىنىن كورە الامىز دەپ سەنەمىز.
− قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى اسكەري ىنتىماقتاستىق دەڭگەيىنە قانداي باعا بەرە الاسىز؟ بىلتىر كۇزدە قازاقستاندا Anka دروندارىن قۇراستىرۋ قولعا الىناتىنى حابارلاندى. كەيىن ول جوبا تۋرالى مۇلدەم ايتىلماي كەتتى. ءقازىر وسى كەلىسسوزدەر قانداي ساتىدا؟ العا ىلگەرىلەۋ بار ما؟
− قازاقستان مەن تۇركيانىڭ اسكەري ىنتىماقتاستىعىن ماڭىزدى دەپ سانايمىز. تۇركيا قورعانىس ونەركاسىبىندە ماڭىزدى تەحنولوگياعا يە ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل تەحنولوگيامىزدى باۋىرلاس مەملەكەتتەرمەن ءبولىسۋدى دۇرىس دەپ سانايمىز جانە تاجىريبەمىزبەن ءبولىسىپ تە جاتىرمىز. «Anka-عا» كەلسەك، 3 ۇشاقسىز باسقارىلاتىن ۇشقىش (ب پ ل ا) جەتكىزىلدى. بۇل باعىتتا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر جانە ول پروتسەسس 3 ايدا نەمەسە 5 ايدا جىلدام ورىندالاتىن نارسە ەمەس. مەملەكەتتەر ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق شەشىمدەرىن ءوزىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە قاراي قابىلداۋى قاجەت.
قازىر قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاجەتتىلىگى بولعان جاعدايدا «Anka» ينۆەستيتسيا جاساي الادى. ءبىراق بۇل پروتسەسس تەك قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن ۇسىنىستارىنا سايكەس ورىندالادى. باۋىرلاس مەملەكەت رەتىندە تەك بۇل تەحنولوگيالاردى عانا ەمەس، باسقا دا تاجىريبەلەرىمىزبەن بولىسۋگە ءاردايىم دايىنبىز.
− ا ە س سالۋ ماسەلەسى ەكى ەلگە دە ورتاق تاقىرىپقا اينالعانداي. «روس اتوم» تۇركياداعى العاشقى اققۇيى اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالىپ جاتىر. بۇل شەشىم قالاي قابىلداندى؟ قازاقستانداعىداي جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتتى مە؟ بۇل باعىتتا قازاقستان نە نارسەنى ەسكەرۋى كەرەك؟
− يادرولىق ەنەرگيا تاقىرىبىندا رەفەرەندۋم وتكىزبەدىك. ارينە، ەنەرگيانىڭ الۋانتۇرلىگىن كوبەيتۋ قاجەتتىلىگى بار. تەك قانا تابيعي گاز بەن جانارمايعا تاۋەلدى بولۋ - مەملەكەتتىڭ ساياسي پروەكسياسىندا بۇكىل جۇمىرتقانى ءبىر سەبەتتە ساقتاعانمەن بىردەي. ەنەرگەتيكا سالاسىنا جاسايتىن ينۆەستيتسيالارىمىزدى وسىنداي ويمەن جۇزەگە اسىرامىز.
اققۇيى ا ە س قۇرىلىسى باستالدى، الداعى جىلى ءبىرىنشى كەزەڭىن اياقتايمىز جانە ەنەرگيا الۋ پروتسەسى باستالۋىن كۇتىپ وتىرمىز.
قازاقستان دا بۇل تاقىرىپتا ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە قاراي شەشىم قابىلدايدى دەپ ويلايمىز. قازاقستاندا دا بۇل تاقىرىپقا قاتىستى ءتۇرلى ماقالالار، جاڭالىقتار جازىلىپ جاتقانىن باقىلاپ وتىرمىز. بۇل - ارينە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جەكە شەشىمى. رەفەرەندۋم وتكىزۋ ماسەلەسى دە ەلدىڭ قالاۋىنا بايلانىستى. بۇل تاقىرىپتا ەڭ ماڭىزدىسى - قاۋپىسىزدىك، سەنىمدى ءبىر ەنەرگيا كوزىن تابۋ. تۇركيا دا بۇل جاعدايدا ءارتۇرلى ۇسىنىستى نازارعا الدى. قازاقستان دا وسىعان ۇقساس تۇردە سەنىمدى جانە ءارتۇرلى قۋات كوزىن تابۋعا باسىمدىق بەرەدى.
− وتكەن جىلى تۇركيا مەن سيريادا بولعان الاپات ءزىلزالادا قازاقستاندىقتار بارىنشا قولداۋ كورسەتۋگە تىرىستى. ونىڭ سالدارى تولىعىمەن جويىلدى ما؟ ادامدار جاڭا باسپانالارىنا تولىقتاي كىردى مە؟ بۇل وقيعادان كەيىن جەر سىلكىنىسىن زەرتتەۋ جۇمىستارى، قۇرىلىس ساپاسىنا قويىلاتىن قاجەتتىلىكتەر كۇشەيتىلگەن شىعار؟
− تۇركياداعى ءزىلزالا 11 پروۆينتسيانى قامتىدى. كەيبىر پروۆينتسيالاردا اسا جويقىن، كەي جەردە ورتاشا دەڭگەيدە بولدى. 50 مىڭنان استام ادامىمىزدان ايىرىلدىق. بۇل تاقىرىپ قوزعالعاندا ەڭ ءبىرىنشى مىنا نارسەنى باسا ايتۋ كەرەك - قازاقستان تۇركياعا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كومەگىن جىبەرگەن جانە ەڭ كوپ كورسەتكەن مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولۋى. ءبىز بۇل كومەكتى باۋىرلاستىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە كوردىك. قيىن كۇندەرى ءبىر- بىرىمىزگە قول ۇشىن سوزۋ ۇستانىمىن وسى ءزىلزالادا دالەلدەگەنى ءۇشىن قازاق حالقىنا، قازاق ۇكىمەتىنە وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ العىس ايتامىن.
ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن قولىنان كەلگەنشە حالىقتان- حالىققا جىبەرگەن كومەگىن ايتقىم كەلەدى. بۇل - ءبىز ءۇشىن وتە قىمبات. كومەكتىڭ كولەمىنە، باعاسىنا نازار اۋدارمادىق، ونىڭ قانشالىقتى شىن جۇرەكتەن جاسالعانىن كوردىك. التى جاسار قىزدىڭ اقشا جينايتىن ساندىقشاسىن بوساتىپ، كومەك رەتىندە جىبەرۋى ءبىز ءۇشىن ميلليون دوللاردان دا قىمباتىراق.
باۋىرلاس ەلدەر رەتىندە كەز كەلگەن جاعدايدا ءبىر- ءبىرىمىزدىڭ جانىمىزدان تابىلۋىمىز كەرەك. ءبىز مۇنى جەر سىلكىنىسى كەزىندە وتە جاقسى سەزىندىك. قازاقستاندا كوكتەمدە سەل ءجۇردى، ءبىز دە كومەك قولىن سوزار ەدىك، الايدا قازاقستان ۇكىمەتى ءوز مۇمكىندىكتەرىمەن اپاتتى ەڭسەرە بىلگەنىنە قاتتى قۋاندىق. وتە اۋقىمدى الدىن الۋ شارالارىن جۇرگىزۋ ارقىلى 100 جىلدا ءبىر بولاتىن سەلگە قازاقستان جالعىز ءوزى توتەپ بەرە الدى، ءبىراق ەگەر قاجەتتىلىك تۋىنداعان جاعدايدا، ارينە، ءبىز دە جانىنان تابىلۋعا، كەز كەلگەن كومەك ءتۇرىن جەتكىزۋگە دايىن ەكەنىمىزدى بىلدىردىك. قازاقستاننىڭ دامىعان ىزدەۋ جانە قۇتقارۋ تەحنولوگياسى ارقاسىندا اپات اۋقىمىنىڭ كەڭەيۋىنە جول بەرىلمەدى. بارلىق قيىندىق ارتتا قالسىن دەپ تىلەيمىن.
تۇركيادا 75 مىڭ تۇرعىن ءۇيدى ءبىر جىلدا سالىپ، زاڭدى قوجايىندارىنا تاپسىردىق. 300 مىڭ تۇرعىن ءۇيدىڭ قۇرىلىسى ءالى جالعاسىپ جاتىر. ارينە مۇنداي كۇتپەگەن اپات جاراسىنىڭ جازىلۋى ءۇشىن ءبىر جىل وتە از، بۇدان دا كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. مۇنداي وقيعادان كەيىن ەسكى قالالاردىڭ بۇرىنعى مادەني كەلبەتىن قايتارۋ قيىن ءارى ۇزاق ۋاقىت الادى. بۇل تەك ءۇي سالۋمەن شەكتەلەتىن نارسە ەمەس، ءبىراق بۇل پروتسەسس ءۇي جانە عيمارات سالۋمەن باستالادى. بۇل رەتتە تاعى دا ۋاقىت قاجەت ەكەنىن ايتقىم كەلەدى.
بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوز مۇمكىندىگىمىزبەن 75 مىڭ ءۇيدى قولدانىسقا بەرۋىمىز - ماڭىزدى جەتىستىك. ەندى تاعى 300 مىڭ ءۇي سالىنىپ جاتىر. قالانىڭ ەسكى رۋحىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسامىز، ءبىراق بۇل - عيماراتتاردى سالىپ بولعاننان كەيىنگى ماسەلە. ءبىز از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇيلەردى ءوزىمىز ويلاعاننان دا جىلدام سالدىق، سوندىقتان رۋحاني جاعىن قالپىنا كەلتىرۋ دە ۇزاققا سوزىلمايدى دەپ ويلايمىز.
− تۇركى ەلدەرى اراسىندا ءجيى ايتىلعان «ورتاق ءالىپبي» جونىندە وي بولىسسەڭىز. بۇعان دەيىن 4-5 راۋند كەلىسسوز ءوتىپ ۇلگەردى. ءاربىر ەلدىڭ ءوز امبيتسياسى بارىن ەسكەرسەك، ورتاق ءالىپبي - ۋتوپيا بولىپ كورىنبەي مە؟
− جوق، ماعان بۇل ۋتوپيالىق پىكىر بولىپ كورىنبەيدى. مۇنى عىلىمي جاعىنان الىپ قاراساق، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى مەن عالىمدار تۇركى تىلدەرىنىڭ دىبىستالۋىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بۇل باعىتتا جاقسى عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر. ولاردىڭ العاشقى جينالىسى 2023 -جىلى وسىندا ءوتتى. ودان كەيىن دە بىرنەشە جينالىس وتكىزىلدى.
ارينە تۇركى تىلدەرىنىڭ بىرلىگى - ينتەگراتسيا جاعىنان الىپ قاراعاندا جاسالۋى كەرەك ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى. قۇرمەتتى پرەزيدەنتىمىز دە مۇنى تۇركى ەلدەرىنىڭ باسقوسۋىندا سويلەگەن سوزىندە ايتىپ ءوتتى. تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ءتىل بىرلىگى - ءبىزدىڭ ماڭىزدى ماقساتتارىمىزدىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز بۇل سالاعا جاسالاتىن العاشقى قادام - ورتاق تۇركى الىپبيىمەن باستالاتىنىن اتاپ ءوتتى. سوندىقتان بۇل سالاداعى جۇمىستار ءالى جالعاسىپ جاتىر، العاشقى جينالىستىڭ استانادا ءوتۋى دە ماڭىزدى. سوسىن باكۋدە، الماتىدا باسقوسۋ ۇيىمداستىرىلدى. بۇل باعىتتا عىلىمي جاعىنان دا، تەحنيكالىق جاعىنان دا جۇمىستار جالعاسىپ جاتىر.
− بيىل دا قازاقستاندىقتار تۇركيادان باسپانا الۋشىلاردىڭ ۇزدىك وندىعىنا كىردى. بۇعان سالىناتىن سالىق مولشەرى ءوستى مە؟ كەيىنگى جىلدارى شەتەلدىكتەر كوبەيىپ، تۇركيادا تۇرۋ تالاپتارى قيىنداي تۇسكەن سەكىلدى. بۇل رەتتە قازاقستاندىقتارعا قانداي كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟
− سالىق كوبەيگەن جوق. تەك رەتسىز جانە زاڭسىز كوشى-قونعا بايلانىستى ءارتۇرلى شارامىز بار.
زاڭ بويىنشا ىقتيارحات الىپ، كوشىپ كەلگەن، ءتارتىپ بۇزباعان ادامدارعا ەشقانداي اسەرى بولمايدى. ءبىراق مەنىڭ كەڭەسىم - كوشى-قون مەكەمەسىنە بارىپ، بۇرىنعى جاسالعان ىقتيارحات ۋاقىتى بىتپەي تۇرىپ، ۋاقىتىن ۇزارتقان ءجون.
− قازاقستاندىقتار تۇركيا تۋريزمىن، ونىڭ ىشىندە تەڭىز جاعالاۋلارىن، اسحاناسى مەن قىزمەت كورسەتۋ ادەبىن ەرەكشە باعالايدى. ال تۇركيالىق اعايىنداردىڭ اتاجۇرتىنا كوپتەپ كەلۋى بايقالا ما؟ ستاتيستيكا نە دەيدى؟
− 2023 -جىلى شامامەن 850 مىڭ قازاق باۋىرىمىز تۇركياعا ساپارلاعان. ال قازاقستانعا شامامەن 190 مىڭ تۇرىك ازاماتى كەلدى. ارينە تۇركيا تانىمال تۋريستىك باعىت بولعاندىقتان، اراداعى بۇل ساندىق كورسەتكىشتەر اسا ماڭىز بەرەدى دەپ ويلامايمىن. سەبەبى مۇنىڭ بىرنەشە فاكتورى بولۋى مۇمكىن.
ءبىرىنشىسى - اۋە جولدارى، سوڭعى ۋاقىتتا Air Astana رەيستەرى وتە جيىلەدى، Pegasus تە كوپتەگەن قالاعا تىكەلەي رەيستەر اشتى، Turkish Airlines, اjet، Fly Arystan انكاراعا، ىستانبۇلعا جانە تۇركيانىڭ انتاليا سەكىلدى باسقا ايماقتارىنا دا تىكەلەي رەيستەر قوسا باستادى.
تۋريزم - ءبىزدىڭ ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناسىمىزدان بولەك حالىقتارىمىزدىڭ ءوزارا بايلانىس قۇرۋىنا، جاقىنداسۋىنا كومەكتەسىپ جاتقان ءبىر پروتسەسس. ول تەك ەكونوميكالىق، ساۋدا بايلانىسى عانا ەمەس، ەكى ەل حالقىنىڭ بىتە قايناسىپ ارالاسۋى، ءبىر- ءبىرىنىڭ تاريحى مەن مادەنيتەىن تانۋ مۇمكىندىگىن بەرىپ وتىرعان سەكتورعا اينالدى. سونداي- اق مەملەكەت تاراپىنان دا تۇركيادان قازاقستانعا، قازاقستاننان تۇركياعا اۋە رەيستەرىمەن قاتىناۋدى وڭايلاتۋ ءۇشىن قولداۋ كورسەتىلىپ جاتىر.
− جۋىردا استانادا دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنى وتەدى. وعان تۇركيا قالاي دايىندالىپ جاتىر؟ قانداي ايتۋلى سپورتشىلارىڭىز كەلەدى؟ بۇل ءىس- شارا تۇركيالىق تۋريستەردىڭ ارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن شىعار؟
− ارينە، كوشپەندىلەر ويىندارىن كورۋگە كەلەتىن تۇركيالىقتار وتە كوپ. ءبىز جۇزگە جۋىق سپورتشىمىزدىڭ قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتەمىز، كوپ مولشەردە سپورتشى قاتىساتىن مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولامىز. تۇركيانىڭ سپورت مينيسترلىگى وسى تاقىرىپقا قاتىستى ەلدەگى تۋريزم مينيسترلىگىمەن، سپورت ۇيىمدارىمەن جينالىس وتكىزدى. تۇركيا اتىنان ويىندارعا قاتىساتىنىمىزعا قۋانىشتى ەكەنىمىزدى ايتقىم كەلەدى.
قازىر تۇرىك سپورتشىلارى قىزۋ دايىندىق ۇستىندە، الداعى ۋاقىتتا ترت كانالىنان سپورتشىلارىمىزدىڭ دايىندىعى تۋرالى سيۋجەت كورسەتەمىز. كوشپەندىلەر ويىندارى - ارينە تاريحي ءبىر ميسسياعا يە جوبا. ورتاق تاريحي سپورتتارىمىز بار ەكەنىن ايتا ءوتۋ كەرەك. بۇل دا وليمپياداعا ۇقساس ۇيىمداستىرىلادى دەپ سەنەمىز. ءقازىر كىم قاتىساتىنىن ناقتى بىلمەيمىن، ءبىراق ءبىز بارلىق سپورت تۇرىنە سپورتشى دايىنداپ جاتىرمىز. ءبارى وتە ءساتتى وتەدى دەپ سەنەمىن. بىلتىر تۇركيادا كوشپەندىلەر ويىندارى جاقسى دەڭگەيدە ءوتتى دەپ ويلايمىن. بۇل شارانى قازاقستاندى تاعى ءبىر تانىتا تۇسەتىن جانە تاريحي ويىندارىمىزدى بۇكىل الەمگە تانىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن اۋقىمدى وقيعا دەۋگە بولادى.
− تۇركيادا سوڭعى جىلدارى دومبىراعا قىزىعۋشىلىق ارتقان كورىنەدى. ءتىپتى انتاليادا جاعالاۋدا دومبىراعا ەسكەرتكىش ورناتىلۋى مۇنى ايعاقتاي تۇسەدى. بۇعان ەكى ەل اراسىنداعى مادەني بايلانىستار ىقپال ەتتى مە؟
− ءيا، سولاي دەۋگە بولادى. دومبىرا - قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپابى. بىزدە دە سوعان ۇقسايتىن ساز اسپابى بار. ءبىراق دومبىرانى تارتۋ وعان قاراعاندا قيىن ەكەنىن بىلەمىن. بەس- التى ىشەگى بار اسپاپتاردان شىعاتىن داۋىستى دومبىراداعى ەكى ىشەكتەن شىعارۋ وتە قيىن دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دومبىرا شەرتە الاتىن ونەرپازداردى وتە تالانتتى دەپ ايتۋعا بولادى. انتاليادا دومبىراعا ەسكەرتكىش ورناتىلۋى ماڭىزدى دەپ ويلايمىن، سەبەبى انتاليا - قازاقتار ەڭ كوپ كەلەتىن قالالاردىڭ ءبىرى. ەكى ەلگە ءبىر- ءبىرىنىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىن كورسەتۋ ماڭىزدى، وسىلايشا ءبىزدىڭ ورتاق مادەني بايلانىسىمىز بار ەكەنىن كورە الامىز.
وتكەن جىلى وسىندا اتاتۇرىك ساياباعىندا يۋنۋس ەمرە ەسكەرتكىشىن اشتىق، بىرنەشە كوشەگە اتاۋ بەرىلدى. تۇركيادا دا بىرنەشە ساياباققا قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ، قازاقتىڭ مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ اتىن بەردىك. وسى ارقىلى ءبىز جاستارعا، جاڭا بۋىنعا ەكى ەل اراسىنداعى قارىم- قاتىناستى مادەني جانە تاريحي ورتاق قۇندىلىقتارىمىز بار ەكەنىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى. دومبىرانى كورگەن ءبىر ادام بۇل نە، كىمنىڭ اسپابى دەپ قىزىعۋشىلىق تانىتادى. سايكەسىنشە قازاقستاندا دا يۋنۋس ەمرە جاي عانا ءمۇسىن ەمەس، ەكى ەلگە ورتاق ماڭىزدى تۇلعا ەكەنىن بىلدىرگىم كەلەدى. كوشەلەرگە بەرىلگەن اتاۋلار دا جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، ولاردى جاڭا اقپارات بىلۋگە ىنتالاندىرادى. سوندىقتان مۇنى تەك قانا سيمۆول رەتىندە كورۋ جەتكىلىكسىز. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناستى ودان سايىن نىعايتا تۇسەدى دەپ سەنەمىز.
− ءسىزدىڭ قازاقستانعا ەلشى بولىپ كەلگەنىڭىزگە جىلدان استى. بۇعان دەيىن تاجىكستان، يتاليا، برازيليا، تۇرىكمەنستاندا ەلشىلىك قىزمەت اتقارعانىڭىزدى بىلەمىز. قازاقستاننىڭ ءبىراز قالاسىن ارالاپ ۇلگەرگەن ەكەنسىز. قانداي اسەر الدىڭىز؟
− ازىرگە الماتى، اقتاۋ، شىمكەنت، تۇركىستان مەن تاراز قالالارىنا بارۋعا مۇمكىندىگىم بولدى. الداعى ۋاقىتتا دا ءبىراز شىعىس پەن سولتۇستىك وڭىرلەرگە بارۋعا نيەتتىمىن. مۇمكىندىك تۋعان بويدا وسكەمەنگە، سەمەيگە، پاۆلودارعا بارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. شىنىمدى ايتسام، مۇندا العاش كەلگەنىمدە ەش جاتىرقامادىم. استاناعا دا بىردەن ۇيرەنىپ كەتتىم، العاشقى كۇننەن-اق ءوز ۇيىمدە جۇرگەندەي سەزىندىم. كوشەگە شىققاندا قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ بىزگە قامقورلىقپەن، ماحابباتپەن قارايتىنىن سەزىندىك.
اسىرەسە، تۇركىلەردىڭ رۋحاني استاناسى تۇركىستاندا احمەت ياساۋي، ارىستان باب كەسەنەلەرىنە بارعاندا بۇل سەزىمدەرىمىزدىڭ تەرەڭدەي تۇسكەنىن بايقادىق. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، قوجا احمەت ياساۋي - انادولىداعى يسلامنىڭ سيمۆولى، ال تۇركى الەمىندەگى مۇسىلماندىق احمەت ياساۋي ارقىلى تاراعانىن بىلەمىز. ياساۋي ارقىلى تاراعان ءداستۇر ءبىزدىڭ ەلدەگى مۇسىلماندىققا وتە جاقىن. الماتى تۋرالى دا ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى. مادەنيەت جاعىنان الماتى وتە ەرەكشە ءبىر قالا دەپ ايتۋعا بولادى، ساۋدا اينالىمى دا ايتارلىقتاي دامىعان دەۋگە بولادى.
بىلتىر استانانىڭ ەلوردا اتانۋىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويىن تويلادىق. استانانىڭ وسىنداي تەز دامىپ كەتۋى، مەنىڭشە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جەتىستىگىنىڭ ءبىرى سانالادى. استاناعا وسى ۋاقىتتا ءتۇرلى ايماقتان ادامدار كوشىپ كەلىپ ورنالاسقان. وسى ارقىلى استانا ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ ءبىر جەردە توعىسقان نۇكتەسىنە اينالدى. گاسترونوميالىق جاعىنان دا وتە ماڭىزدى ىقپال بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.
قىسقاشا مىنانى ايتقىم كەلەدى: قازاقستانداعى قالالاردى ارالاۋىمىزدا تۇركياداعى قالادان باسقا قالاعا كەتكەندەي سەزىم بولعان جوق. كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە قيىندىققا تاپ بولمادىق، رەسمي قىزمەتىمدە سوڭعى 1,5 جىلدا ەش ماسەلە تۋىندامادى. قازاق باۋىرلارىمىزدان، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن ۇنەمى دوستىق، باۋىرمالدىق كورەمىز. بىزبەن شىنايى قارىم-قاتىناستا جانە ۇنەمى قۇشاقتارى اشىق. وسى ءۇشىن دە العىس ايتقىم كەلەدى.
− قازاقستاننىڭ گاسترونومدىق ەرەكشەلىكتەرى جونىندە تولىعىراق ايتىپ بەرە الاسىز با؟
− مەن ءوزىم جالپى كوپ ەت جەيتىن ادام ەمەسپىن، دەگەنمەن جىلقى ەتىنىڭ ءدامىن كوردىم. قوناققا شاقىرعاندا بىزگە قىمىز ۇسىنىلادى، ول ءتىپتى ءوز ۇيىمىزدە دە بار. ءوزىڭىز بىلەسىز، قىمىز - تۇركيادا ءجيى ىشىلەتىن سۋسىن ەمەس. ءبىراق قازاقستاندا بولعاندا ءوز توڭازىتقىشىما الىپ قويۋعا تىرىسامىن. سەبەبى كەلگەن قوناقتارعا قىمىز ۇسىنىپ، باۋىرلاس ەلدىڭ مادەنيەتىنە قۇرمەت كورسەتۋگە تىرىسامىن.
ارينە بۇل جەردە ەت اسۋ وتە تانىمال. بۇل ەندى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامى، ۇلتتىق تاعامعا قۇرمەت رەتىندە ەت جەمەيتىن ادام بولسام دا ءدامىن كورەمىن. ال باۋىرساق - ەڭ جاقسى كورەتىن تاعامىمنىڭ ءبىرى. تۇركيادا «پيشي» دەگەن ءتۇرى بار، ءبىراق بىزگە قازاقستانداعى باۋىرساق دامدىرەك بولىپ كورىندى. قالاي جاسالاتىنىن دا بىلەمىز. سىرتتا تاماق ىشكەندە ۇلكەن ءمانتىنى جاقسى كورەمىز. تۇركيادا ءمانتىنىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە بار. ءبىراق قازاقستانداعى ۇلكەن ءمانتى دامدىرەك. مەن نەگىزى تاماقتانۋعا قاتتى ءمان بەرەمىن، وتە كوپ كالوريا الماۋعا تىرىسامىن، ءبىراق ايتىلعان تاعامداردىڭ ءدامىن كورمەي وتىرا المايمىن (كۇلىپ).
قازاقستان گاسترونومياسى سونداي باي، ءتۇرلى تاعام مادەنيەتىنىڭ توعىسقان جەرى دەۋگە بولادى. سىرتتان تاماقتانعاندا ەۋروپالىق رەستورانعا قاراعاندا قازاقى مەيرامحانالارعا بارۋدى قۇپ كورەمىن. ايتا كەتسەم، تۇركىستان ايماعى كوپ ەت جەيتىن ايماققا سانالادى ەكەن، مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىمەن دە بايلانىستى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بۇل جاقتاعى ەتتەن جاسالاتىن تاعامدار وتە ءدامدى بولىپ شىعادى.
اۆتور
ايجان سەرىكجان قىزى