قازاقستان-ۆەتنام: جاھاندىق ەكونوميكالىق ارحيتەكتۋراداعى دامۋشى ەلدەر ءۇنى
استانا. KAZINFORM - پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ شاقىرۋىمەن قازاقستانعا ۆەتنام كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى تو لام مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلەدى.
وسى ورايدا ۆەتنام پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بۋي تحان شون Kazinform اگەنتتىگىنە ەكسكليۋزيۆ سۇحبات بەرىپ، قازاقستان-ۆەتنام قارىم-قاتىناسىنىڭ جاي-كۇيى جايلى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەردى.
- قازاقستان مەن ۆەتنام قارىم-قاتىناسى ءوزارا قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن بارلىق باعىتتا كەڭەيىپ كەلە جاتىر. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ 2023-جىلى ۆەتنامعا رەسمي ساپارى اياسىنداعى كەلىسسوزدەر قورىتىندىسىندا ايتارلىقتاي جاندانا ءتۇستى. ۆەتنام كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى تو لامنىڭ قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارى قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا پاراعىن اشادى. وسى تۇرعىدا ينۆەستيتسيالىق جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق سالالارداعى قازىرگى ىنتىماقتاستىق جايىندا نە ايتۋعا بولادى؟ سەرىكتەستىگىمىزدى قاي باعىتتاردا كۇشەيتە تۇسكەن ءجون؟
- گەوگرافيالىق تۇرعىدا ءبىر-بىرىنەن شالعايدا ورنالاسقانىنا قاراماستان ۆەتنام مەن قازاقستاندى ءداستۇرلى دوستىق پەن جىلى قارىم-قاتىناس بايلانىستىرادى. سوڭعى جىلدارى ىنتىماقتاستىعىمىز، اسىرەسە ەكونوميكا، ساۋدا جانە ينۆەستيتسيا سالالارىندا بارىنشا تىعىز ءارى ناتيجەلى بولا ءتۇستى.
قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتاعى ۆەتنامنىڭ ساۋدا ءمانى جاعىنان ەكىنشى سەرىكتەسى سانالادى. 2024-جىلى ەكىجاقتى ساۋدا-ساتتىق كولەمى 800 ميلليون دوللاردان اسىپ ءتۇستى. بۇل - 2023-جىلعى كورسەتكىشتەن 2 ەسە كوپ. 2025-جىلدىڭ 1-توقسانىندا عانا تاۋار اينالىمى 146,3 ميلليون دوللارعا جەتىپ، جىلدىق ەسەپتەۋدە 18,4 پايىزعا ۇلعايدى.
ەكونوميكا، ساۋدا، عىلىمي جانە تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كوميتەت قۇرىلىپ، ونىڭ 11-وتىرىسى ءوتتى. 2023-2025-جىلدارعا ارنالعان بىرلەسكەن ءىس-قيمىل جوسپارى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر، ونى 2030-جىلعا دەيىن ۇزارتۋ كەلەشەگى مول. سونىمەن قاتار ۆەتنامنىڭ قازاقستانداعى ساۋدا وكىلدىگى مەن ۆەتنام-قازاقستان بىرلەسكەن ىسكەرلىك كەڭەسىن قۇرۋ ماسەلەسى دە ىلگەرىلەپ كەلەدى.
ينۆەستيتسيالىق جوبالار سانى كوپ بولا قويماعانىمەن، ۆەتنامدىق كومپانيالار تاراپىنان قازاقستان نارىعىنا قىزىعۋشىلىقتىڭ تۇراقتى تۇردە ارتىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. تۋريزمدەگى ىنتىماقتاستىق پەن حالىقتارىمىزدىڭ الىس- بەرىسى كەڭەيىپ كەلەدى. اپتاسىنا 21 تىكەلەي اۋە رەيسى قاتىنايدى. ال وتكەن جىلى قازاقستان تۋريستەرىنىڭ سانى 150 مىڭعا جەتتى.
قول جەتكىزىلگەن جەتىستىكتەرگە قاراماستان، ىنتىماقتاستىق الەۋەتى ءالى دە جوعارى. كولىك بايلانىسىن، اسىرەسە تەمىر جول قاتىناسىن دامىتۋعا باسا ءمان بەرگەن ءجون. ەكى ەلدىڭ ەكسپورتتىق تاۋارلارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەستىگى وتە تومەن. بۇل قازاقستانعا جانە ول ارقىلى شىعىس- باتىس، سولتۇستىك-وڭتۇستىك ترانسۇلتتىق دالىزدەر ارقىلى وزگە ەلدەرگە ۆەتنام ەكسپورتىن ارتتىرۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر اشادى.
مۇنان بولەك، ەلدەرىمىز قارجى، ەنەرگەتيكا، مۇناي مەن گاز، تاۋ-كەن ءوندىرۋ، ءبىلىم، عىلىم جانە تەحنولوگيالار سالالارىندا، سونداي-اق سيفرلىق تەحنولوگيالار، «جاسىل» ەنەرگەتيكا، الدىڭعى قاتارلى ماتەريالدار مەن جاساندى ينتەللەكت سىندى كەلەشەگى زور باعىتتاردا ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ ءۇشىن زور الەۋەتكە يە.
باس حاتشى تو لامنىڭ قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارى ەلدەرىمىز اراسىنداعى ءداستۇرلى دوستىقتى ودان ارى نىعايتىپ، جان-جاقتى ىنتىماقتاستىق ءۇشىن جاڭا ستراتەگيالىق مۇمكىندىكتەر اشاتىندىعىنا سەنىمىم مول.
- ۆەتنام مەن قازاقستان الدىندا تۇراقتى دامۋدى ىلگەرىلەتۋ مەن كليماتتىڭ وزگەرۋى تۇسىندا قانداي مۇمكىندىكتەر مەن سىن-تەگەۋرىن بار؟
- تۇراقتى دامۋ جانە كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەس سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ۆەتنام مەن قازاقستان قارىم-قاتىناسىنداعى جاڭا، ءبىراق وتە پەرسپەكتيۆالى باعىت سانالادى. بۇل تاقىرىپ الداعى ساپار بارىسىندا ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك ورناتۋ تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسياعا العاش رەت ەنگىزىلدى.
كليماتتىڭ وزگەرۋىن قوسا العاندا، كوبەيىپ جاتقان سىن-تەگەۋرىندەر جاعدايىندا ەلدەرىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋ ماقساتىندا كەلەشەكتەگى ءوزارا ءىس- قيمىلدىڭ جان-جاقتى جانە مازمۇندى نەگىزىن پىسىقتاۋعا مۇمكىندىك بار.
بىزدە مىقتى ساياسي نەگىز جانە جاھاندىق ماقساتتارعا، ونىڭ ىشىندە پاريج كەلىسىمىنە قاتىستى ورتاق مىندەتتەمەلەر دە بار. ۆەتنامنىڭ تابيعي اپاتتى جويۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن تۇراقتى دامىتۋ، ال قازاقستاننىڭ سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى دامىتۋ سالاسىندا تاجىريبەسى مول.
دەگەنمەن، تابيعي جاعدايلارداعى، قارجىلىق جانە تەحنولوگيالىق دايىندىق دەڭگەيلەرىندەگى، ينستيتۋتسيونالدىق بازاداعى جانە قورشاعان ورتانى باسقارۋداعى ايىرماشىلىقتار بەلگىلى ءبىر قيىندىقتاردى تۋدىرادى. ساياسي ەرىك-جىگەردى ناقتى باعدارلامالار مەن جوبالارعا اينالدىرۋ قاجەت.
ستراتەگيالىق كوزقاراستى ەسكەرە وتىرىپ، ۆەتنام قازاقستانمەن عىلىمي زەرتتەۋلەر، جاسىل تەحنولوگيالاردى بەرۋ، اينالمالى ەكونوميكانى دامىتۋ، ەكولوگيا جانە كليماتتىڭ وزگەرۋى سالاسىندا كادرلاردى دايارلاۋ سياقتى باعىتتاردا ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا نيەتتى. سونىمەن قاتار ءبىز حالىقارالىق فورۋمداردا باستامالاردى بىرگە ىلگەرىلەتىپ، جاھاندىق دامۋدىڭ بارىنشا ينكليۋزيۆتى ءارى تۇراقتى ساۋلەتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن دامۋشى ەلدەر ءۇنىن كۇشەيتۋگە ءۇمىت ارتامىز.
- ۆەتنام مەن قازاقستاننىڭ تاريحتا دا، مادەنيەتتە دە ورتاق تاقىرىبى كوپ. ەلدەرىمىز ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستە كوپتەگەن اۋىرتپالىق پەن قيىندىقتى باستان كەشىردى. بۇگىندە ۆەتنامنىڭ سىرتقى ساياسي باعدارىنا قانداي تاريحي ساباق نەگىز بولدى؟
- ۆەتنامنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستەگى، ۇلتتىق بىرىگۋدەگى، جاڭارۋدىڭ زاماناۋي باعىتىنداعى تاماشا جەتىستىكتەرى ونىڭ سىرتقى ساياسي قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستى. سوڭعى 80 جىل ىشىندە جيناقتالعان قۇندى ساباقتار ءالى دە وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى جانە ۇلتتىق دامۋدىڭ جاڭا داۋىرىندەگى ۆەتنام ديپلوماتياسىنىڭ جولىن ساۋلەلەندىرەدى.
ءبىرىنشى ساباق - ەڭ جوعارى ۇلتتىق مۇددەنى قامتاماسىز ەتۋ. ۆەتنام ديپلوماتياسى ءارقاشاندا پرەزيدەنت حو شي ءميننىڭ: «ءارقاشان ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەت» دەگەن وسيەتىن ۇستانادى. بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق مۇددەلەر تەڭدىك، ىنتىماقتاستىق، ءوزارا تيىمدىلىك جانە ب ۇ ۇ جارعىسى مەن حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىن ساقتاۋ قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن سىرتقى ساياساتتىڭ نەگىزگى باعدارى مەن نەگىزى بولىپ قالا بەرەدى.
ەكىنشى ساباق - ىشكى رەسۋرستاردى ۋاقىت مۇمكىندىكتەرىمەن ۇشتاستىرۋ. قازىرگى جاعدايدا ديپلوماتيا سىرتقى رەسۋرستاردى جۇمىلدىرۋدا جەتەكشى ءرول اتقارادى: الەمدىك ۇردىستەر، ىنتىماقتاستىق پەن دامۋ، ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋتسيا جەتىستىكتەرى، سيفرلىق ترانسفورماتسيا، «جاسىل» كوشۋ جانە ەلدىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن باسقا دا فاكتورلار.
ءۇشىنشى ساباق - سىرتقى ساياسات پەن قورعانىس، قاۋىپسىزدىك جانە ساياساتتى ازىرلەۋدە دە، جۇزەگە اسىرۋدا دا وزگە سەكتورلارمەن اراسىنداعى تىعىز ۇيلەسىمدىلىك. بۇگىندە سىرتقى ساياسات، قورعانىس، قاۋىپسىزدىك جانە باسقا دا سالالار تاۋەلسىزدىكتى، ەگەمەندىك پەن اۋماقتىق تۇتاستىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ، سونداي-اق بەيبىت، تۇراقتى جانە قولايلى حالىقارالىق جاعداي جاساۋدىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراستىرىلادى.
ءتورتىنشى ساباق - سىرتقى الەممەن بەلسەندى ينتەگراتسيا. بۇل بۇكىل ساياسي جۇيە مەن حالىقتىڭ دامۋ قوزعالتقىشى مەن ورتاق مىندەتىنە اينالاتىن جان- جاقتى، كەڭ جانە ءتيىمدى حالىقارالىق ينتەگراتسيانى بىلدىرەدى.
وسىناۋ تەڭدەسسىز ساباقتار وزگەرمەلى حالىقارالىق ءمان-ماتىنگە بەيىمدەلۋگە مۇمكىندىك بەرىپ، ەلدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن نىعايتىپ، ۆەتنامنىڭ سىرتقى ساياسي ستراتەگياسىن قالىپتاستىرۋىن جالعاستىرىپ كەلەدى.
- ا ق ش پەن قىتاي اراسىنداعى ۇزاققا سوزىلعان شيەلەنىس ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىققا قاۋىپ ءتوندىرۋى ىقتيمال. وسىنىڭ اياسىندا ۆەتنام ءالى دە بولسا ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ماڭىزدى ويىنشى رەتىندە قاراستىرىلادى. ساياساتتاعى قانداي پرينتسيپتەر مەن تۇزەتۋلەر ۆەتنامعا وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا كۇش ورتالىقتارى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى؟
- ۆەتنامنىڭ دايەكتى جانە جان-جاقتى سىرتقى ساياسي باعدارى تاۋەلسىزدىك، ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتۋ، ءارتاراپتاندىرۋ جانە سىرتقى بايلانىستاردىڭ كوپ ۆەكتورلىعى قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن. ۆەتنام حالىقارالىق ىقپالداستىق پروتسەسىنە بەلسەندى جانە باستاماشىل تۇردە قاتىسا وتىرىپ، حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ دوسى، سەنىمدى سەرىكتەسى جانە جاۋاپتى مۇشەسى بولۋعا ۇمتىلادى.
ۆەتنام ديپلوماتياسىنىڭ باستى قاعيداسى – ب ۇ ۇ جارعىسى مەن حالىقارالىق قۇقىق نەگىزىندە ەڭ جوعارى ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋ، تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك، بىرلىك پەن اۋماقتىق تۇتاستىقتى تاباندىلىقپەن قورعاۋ، سونىمەن قاتار بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا «پرينتسيپتەردە بەرىكتىك، ءىس-ارەكەتتەردە يكەمدىلىك» قاعيداتىن ۇستانۋ.
مۇنان بولەك، ۆەتنام «ءتورت جوق» قورعانىس ساياساتىن ۇستانادى: اسكەري وداقتار جوق. ءبىر ەلمەن باسقا ەلگە قارسى وداقتاستىق جوق. ۆەتنام جەرىندە شەتەلدىك اسكەري بازالارعا جانە ونى ءۇشىنشى ەلدەرگە قارسى پايدالانۋعا جول جوق. حالىقارالىق قاتىناستاردا كۇش قولدانۋعا نەمەسە ونى قولدانامىن دەپ قورقىتۋعا جول جوق.
وسىنىڭ نەگىزىندە حالىقارالىق جانە ايماقتىق اۋىتقۋلارعا قاراماستان، ۆەتنام اشىق جانە تەڭگەرىمدى سىرتقى ساياسات قالىپتاستىرىپ وتىر. ەل 194 مەملەكەتپەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتتى جانە 70 تەن استام حالىقارالىق ۇيىم مەن فورۋمداردىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى سانالادى. 34، ونىڭ ىشىندە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى جانە تۇراقتى ەمەس بارلىق مۇشەسىمەن ستراتەگيالىق جانە جان- جاقتى سەرىكتەستىگى بار. سونداي-اق، ۆەتنام جاھاندىق جانە وڭىرلىك پروبلەمالاردى شەشۋگە دە بەلسەندى ۇلەس قوسىپ، وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك ساۋلەتىندە ا س ە ا ن- نىڭ نەگىزگى ءرولىن ىلگەرىلەتىپ كەلەدى.
كەيىنگى 30 جىلدان استام ۋاقىتتا ەكى ەل بايلانىسى قالاي نىعايدى؟ Kazinform اناليتيكالىق شولۋشىسى وسى تاقىرىپتى تالداپ كورگەن ەدى.
اۆتور مارلان جيەمباي