قازاقستان مەن ا ق ش قارىم-قاتىناسى الداعى ۋاقىتتا قالاي وربىمەك

استانا. KAZINFORM - بيىل ا ق ش- تىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى 2019-2025-جىلدارعا ارنالعان ستراتەگياسى اياقتالعالى تۇر. ەندى دونالد ترامپ باسقاراتىن اكىمشىلىك قازاقستانعا قاتىستى قانداي جاڭا ساياسات ۇستانادى؟ Kazinform اگەنتتىگىنىڭ اناليتيكالىق شولۋشىسى وسى تاقىرىپ جونىندە تولعانىپ كوردى.

جاڭا ستراتەگيانىڭ جوباسى

2025-جىلى سوڭىنا جەتكەن امەريكانىڭ ورتالىق ازياعا بايلانىستى ستراتەگياسى دونالد ترامپتىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمى كەزىندە، ياعني، 2019-جىلى قابىلدانعان بولاتىن. ەندى ونىڭ اكىمشىلىگى تاعى دا ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قاتىستى سىرتقى ساياسي باعىتىن ايقىنداماق.

«Second Floor Strategies» كونسالتينگتىك كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۋايلدەر الەحاندرو سانچەس جاڭا ستراتەگيا قالاي وزگەرۋى مۇمكىن ەكەنى جونىندە ويىن ايتقان.

- مەنىڭشە، ا ق ش- تىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى جالپى ستراتەگياسى تۇبەگەيلى وزگەرمەيدى. جاڭا ستراتەگياداعى نەگىزگى وزگەرىستەر بولجام بويىنشا، تەك بۇرىن ەرەكشە نازار اۋدارىلعان اۋعانستانعا قاتىستى بولۋى مۇمكىن. بۇكىل الەمدە تالىپتەردى بيلىكتەن شەتتەتۋ ءۇشىن جاڭا اسكەري وپەراتسيا جۇرگىزۋگە قىزىعۋشىلىق جوق. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى وزگە قاقتىعىستارعا بايلانىستى ا ق ش استاناسى اۋعانستانعا ءجىتى كوڭىل ءبولىپ تۇرعان جوق، - دەيدى ۋايلدەر الەحاندرو سانچەس.

ساراپشى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇرات نۇرتىلەۋدىڭ جۋىردا ۆاشينگتونعا جاساعان ساپارىنىڭ ماڭىزدىلىعىن دا اتاپ ءوتتى. ا ق ش مەملەكەتتىك حاتشىسى ماركو رۋبيومەن كەزدەسۋ قورىتىندىسى بويىنشا، قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ، «س5+1» ديپلوماتيالىق پلاتفورماسى ارقىلى وڭىرلىك ينتەگراتسياعا جاردەمدەسۋدىڭ جانە ءوزارا ءتيىمدى كوممەرتسيالىق مۇمكىندىكتەردى، اسىرەسە، تەحنولوگيالار مەن ماڭىزدى پايدالى قازبالار سالاسىن زەردەلەۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارىن اتاپ وتكەن.

ءبىر قىزىعى، ترامپ اكىمشىلىگى ازىرگە ا ق ش- تىڭ بولاشاق ساياساتى، ماقساتتارى مەن جاھاندىق ماسەلەلەرگە كوزقاراسى تۋرالى تۇسىنىك بەرەتىن ماڭىزدى بىردە-ءبىر ستراتەگيالىق قۇجات جاريالاماعان ەكەن.

- ازىرگە ۆاشينگتوننىڭ ورتالىق ازياعا، باسقا وڭىرلەر مەن جاھاندىق ماسەلەلەرگە قالاي قارايتىنى بەلگىسىز. سىرتقى ساياساتقا قاتىستى نەگىزگى قۇجاتتار مەن ستراتەگيالاردىڭ جاريالانۋىن كۇتتىك. مەملەكەتتىك دەپارتامەنت اۋقىمدى تۇردە قايتا قۇرىلىمدالىپ جاتقانىن دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. ول اياقتالعان سوڭ، ا ق ش اكىمشىلىگىنىڭ ورتالىق ازيانى قالاي قابىلدايتىنى تۋرالى تۇسىنىگىمىز ايقىنىراق بولادى، - دەپ تۇيىندەدى ۋايلدەر الەحاندرو سانچەس.

ا ق ش- تىڭ ورتالىق ازياداعى ساياساتى نەگە باعىتتالماق؟

الدىمەن بيىل 16-قاڭتاردا ا ق ش كونگرەسىندە ماركو رۋبيونىڭ مەملەكەتتىك حاتشى لاۋازىمىنا تاعايىندالۋى ماقۇلدانعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. ول سەناتتىڭ حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى كوميتەتى مۇشەلەرىنىڭ قوس پارتيالى قولداۋىنا يە بولدى. كونگرەستەگى تىڭداۋ كەزىندە ماركو رۋبيوعا حالىقارالىق كۇن تارتىبىنە قاتىستى، سونىڭ ىشىندە دجەكسون-ۆەنيك تۇزەتۋلەرىن الىپ تاستاۋ جانە قازاقستانعا ا ق ش- پەن «تۇراقتى قالىپتى ساۋدا قاتىناستارى» مارتەبەسىن بەرۋ تۋرالى سۇراق قويىلدى.

سەناتتىڭ حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ستيۆ دەينس «وسى تۇزەتۋدى الىپ تاستاۋ باعىتىندا ىنتىماقتاسۋعا كەلىسەر مە ەدىڭىز؟» دەپ سۇراعاندا، ماركو رۋبيو وڭ كوزقاراسپەن قارايتىنىن جەتكىزدى.

ءوز كەزەگىندە ستيۆ دەينستىڭ «ورتالىق ازيادان بىزگە كوبىرەك دوستار كەرەك جانە مەن بۇل باعىتتا سىزبەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋدى اسىعا كۇتەمىن» دەگەن مالىمدەمەسىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.

نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق تاعى ءبىر ماڭىزدى جايت – 21-مامىردا ا ق ش سەناتىنىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتىڭ 2026-جىلعا ارنالعان بيۋجەتى بويىنشا وتكىزگەن تىڭداۋى. سەناتور ستيۆ دەينس ورتالىق ازيا ا ق ش ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى ءوڭىر ەكەنىن، الايدا وندا پايدالانىلماي جاتقان زور الەۋەت بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى. مىسال رەتىندە ترانسكاسپي قۇبىرى ايتىلدى. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تۇرىكمەنستان مەن ازەربايجاندى جالعاۋ قاجەت، قاشىقتىق بار بولعانى 20 ميل (32 شاقىرىم) عانا.

ستيۆ دەينس مەملەكەتتىك حاتشىدان: ء«سىزدىڭ ويىڭىزشا، ۇزىندىعى 20 ميل بولاتىن كاسپييلىك ينتەركوننەكتور قۇرىلىسىن اياقتاۋ ا ق ش پەن ءبىزدىڭ وداقتاستارىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي كەلە مە؟» - دەپ سۇرادى. ماركو رۋبيو ساۋالعا «ءيا. بۇنىڭ ءمانى بار»، - دەپ جاۋاپ قايتاردى.

سونداي-اق 4-ماۋسىمدا ۆاشينگتوندا وتكەن «ا ق ش - ورتالىق ازيا» فورۋمىندا جاريا ەتىلگەن ستيۆ دەينستىڭ مالىمدەمەسىنە نازار اۋدارماي كەتۋگە بولمايدى.

- ورتالىق ازيا - قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋعا سەپ بولاتىن ۇلكەن الەۋەتى بار ءوڭىر. ماڭىزدى پايدالى قازبالار، وڭدەۋ ونەركاسىبى، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ەنەرگەتيكا سىندى سالالاردىڭ بارلىعى ا ق ش- تىڭ قولداۋىمەن دامي الادى. ارينە، ەگەر «دجەكسون-ۆەنيك» ماسەلەسى شەشىلسە، - دەدى سەناتور.

2024-جىلعى ماۋسىمدا Kazinform اگەنتتىگى ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك دالىزىنە قاتىستى ا ق ش- تىڭ ساياساتىن ءبىلۋ ءۇشىن امەريكانىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنە رەسمي ساۋال جولداعان ەدى. دەپارتامەنت رەداكتسيانىڭ رەسمي ساۋالىنا جاۋاپ بەرىپ، «ا ق ش- تىڭ ورتالىق ازيا مەن امەريكانىڭ يگىلىگى ءۇشىن اناعۇرلىم ءقاۋىپسىز، تۇراقتى جانە وركەندەگەن ءوڭىر قالىپتاستىرۋعا مۇددەلى» ەكەنىن مالىمدەدى.

ۆاشينگتون كولىك مارشرۋتتارىن ءارتاراپتاندىرۋ قاجەت ەكەنىن راستاپ وتىر. بۇل ءۇشىن ورتا ءدالىزدى دامىتۋعا، سونداي- اق ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىم مەن ورتالىق ازيانى وڭتۇستىك ازيامەن بايلانىستىراتىن كولىك جەلىلەرىن كەڭەيتۋگە تۇراقتى ينۆەستيتسيالار قاجەت.

اتالعان ءدالىز ورتالىق ازياداعى كوممەرتسيالىق ءارى ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىكتەردى ارتتىرادى. اسىرەسە ماڭىزدى پايدالى قازبالاردى ءوندىرۋ جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سىندى باسىم سەكتورلاردى قامتۋى كەرەك. ويتكەنى ايماق جاھاندىق جەتكىزۋ تىزبەكتەرىمەن تىعىز بايلانىسا باستايدى.

27-ماۋسىمدا ا ق ش كونگرەسى وڭتۇستىك جانە ورتالىق ازيا جونىندەگى كىشى كوميتەتتە «وڭتۇستىك جانە ورتالىق ازياداعى لاڭكەستىك قاتەر جاعدايىن باعالاۋ جانە ىنتىماقتاستىق مۇمكىندىكتەرىن زەردەلەۋ» تاقىرىبىندا تىڭداۋ وتكىزگەن.

ا ق ش وكىلدەر پالاتاسىنىڭ مۇشەسى سيدني كەملەگەر-دوۆ امەريكا وڭتۇستىك جانە ورتالىق ازيا ءۇشىن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە ماڭىزدى ارىپتەس بولۋعا ءتيىس ەكەنىن ايتتى. ال كونگرەسسۆۋمەن دجۋليا دجونسوننىڭ پىكىرىنشە، تەرروريزممەن كۇرەس ا ق ش ءۇشىن باسىم باعىت، اسىرەسە راديكالدانۋدى ازايتۋعا باعىتتالعان «جۇمساق كۇش» تەتىكتەرىن قولدانۋ قاجەت.

ساراپشىلار نە دەيدى؟

«eW Richardson» عىلىمي قىزمەتكەرى جانە «Heritage Foundation» ۇيىمىنىڭ پرەزيدەنتى جانىنداعى اعا كەڭەسشى دجەيمس كارافانونىڭ ايتۋىنشا، ورتالىق ازيا الداعى ون جىلدا كەن ءوندىرۋ جانە قايتا وڭدەۋ سالاسىنداعى ءىرى ورتالىققا اينالۋى مۇمكىن.

- ون جىلدان كەيىن ورتالىق ازيا اۋستراليا، كونگو دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى مەن گرەنلانديا سەكىلدى ەلدەرمەن قاتار، كەن ءوندىرۋ مەن قايتا وڭدەۋدىڭ ءىرى ورتالىعىنا اينالا الادى. مەن قايتا وڭدەۋ پروتسەستەرىن شيكىزات كوزىنە جاقىنداتۋ يدەياسىن قاتتى قولدايمىن. ينفراقۇرىلىم مەن قايتا وڭدەۋ - ءبىزدى ستراتەگيالىق سەرىكتەس رەتىندە وتە جاقىن ەتەتىن فاكتورلار، - دەيدى دجەيمس كارافانو.

ونىڭ پىكىرىنشە، ۆاشينگتوننىڭ باسىم باعىتى ەنەرگەتيكا، پايدالى قازبالاردى ءوندىرۋ، لوگيستيكا مەن ينۆەستيتسيالارعا باعىتتالادى. ا ق ش ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكازدى الەمدىك ەكونوميكاعا ورتا ءدالىز جانە قارا تەڭىز ارقىلى ينتەگراتسيالاۋ ءۇشىن ءبىرتۇتاس ءوڭىر رەتىندە قاراستىرۋعا بەيىم.

بۇعان قوسا، دجەيمس كارافانو ا ق ش- تىڭ ورتا دالىزگە قاتىستى تۇجىرىمداماسىن تۇسىندىرگەن. امەريكالىق يدەيا - الەم ەلدەرىنە ءبىر- ءبىرىنىڭ نارىقتارىنا شىعاتىن مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن «ورتا ءدالىز»، IMEC (ءۇندىستان - تاياۋ شىعىس - ەۋروپا) جانە 3SI (ءۇش تەڭىز باستاماسى) سياقتى دالىزدەر ارقىلى ەركىن جانە اشىق ەكونوميكالىق ايماقتار قۇرۋ.

«Central Asia - Caucasus Institute» ينستيتۋتىنىڭ ءتوراعاسى دوكتور فرەدەريك ستارردىڭ پىكىرىنشە، ورتالىق ازيا ءوڭىرىن ا ق ش بىرنەشە باعىتتارمەن قاراستىرۋى قاجەت.

ءبىرىنشىسى، وڭتۇستىك كاۆكاز ەلدەرىمەن - ازەربايجان، ارمەنيا جانە گرۋزيا ارقىلى. ويتكەنى بۇل ەلدەر ورتا ءدالىزدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرى بولىپ تۇر.

ەكىنشىسى، وڭتۇستىك ازيا مەملەكەتتەرى ارقىلى. سەبەبى اۋعانستان مەن پاكىستان ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا دەيىن تەمىرجول سالۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلىپ جاتىر. سونىمەن قاتار «TAPى» گاز قۇبىرى مەن «CASA-1000» ەلەكتر جەلىسىنىڭ جوبالارى جۇزەگە اسىرىلۋدا.

- ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بىرىگۋى ەكىجاقتى قارىم- قاتىناسقا قاراعاندا الدەقايدا ءتيىمدى ناتيجە بەرەدى. مۇنى «ورتالىق ازيا - ەۋروپالىق وداق» ءسامميتى دە دالەلدەدى. سول سەبەپتى ا ق ش تا ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن بايلانىستا وڭىرلىك ءتاسىلدى قۇپ كورەدى دەگەن بولجام بار، - دەدى ساراپشى.

قازىر ا ق ش پەن ءوڭىر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ودان دا اۋقىمدى ءتاسىلى رەتىندە ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكازدا، سونىڭ ىشىندە ورتا دالىزدە ءىرى جوبالاردى قولداۋ جانە دامىتۋ ماقساتىندا «ترانسكاسپي دامۋ بانكى» اتتى تاۋەلسىز قارجى ينستيتۋتىن قۇرۋ ۇسىنىلۋدا.

باستاما اۆتورلارى ۇسىنىلىپ وتىرعان ترانسكاسپيي دامۋ بانكى تابىسقا جەتۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيالاردى باعىتتاي الاتىن، قاۋىپتى ازايتىپ، وڭىرلىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدى ۇيلەستىرە الاتىن سەنىمدى ءارى تاۋەلسىز ينستيتۋت بولۋى كەرەگىن ناقتىلاعان. ال بانكتىڭ قۇرىلتايشى ەلدەرى رەتىندە قازاقستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، ازەربايجان، گرۋزيا جانە تۇركيا ەلى اتالعان. بۇل ەلدەر ورتا ءدالىزدىڭ نەگىزگى ساۋدا جولدارىن بىرلەسىپ باقىلايدى.

بۇعان قوسا، بانككە قىتاي، ەۋرووداق، رەسەي جانە ا ق ش سياقتى ءىرى دەرجاۆالار مەن جاپونيا، ساۋد ارابياسى جانە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى سەكىلدى ينۆەستيتسيالىق سەرىكتەستەر قاتىسا الۋى كەرەك. بۇل ينۆەستورلار بانكتى باسقارمايدى، تەك قارجىلاي ۇلەس قوسىپ، شەشىم قابىلداۋ ىسىندە بەيتاراپ پوزيتسيانى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

وسىلايشا، ا ق ش- تىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ جاڭا ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى - ورتا ءدالىزدى دامىتۋ ماقساتىندا ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكاز وڭىرلەرىن بىرىكتىرۋ.

سونداي-اق ا ق ش- تىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى ستراتەگياسىنداعى اۋعانستانعا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر ەنگىزۋدى كوزدەيتىن قاۋىپسىزدىك جانە حالىقارالىق تەرروريزمگە قارسى كۇرەس سالاسىنداعى ساياسات تا ساقتالارى داۋسىز.

ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ ساۋدا كەلىسىمدەرىنە باسىمدىق بەرەتىنىن ەسكەرسەك، ا ق ش پەن قازاقستان اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى جاقسارتۋ كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە رەتىندە قالا بەرمەك. بۇل تۇستا «دجەكسون- ۆەنيك» تۇزەتۋىن الىپ تاستاۋ جانە قازاقستانعا ا ق ش- پەن «تۇراقتى ساۋدا قاتىناستارى» مارتەبەسىن بەرۋ تاقىرىبىن قوسا اتاي الامىز.

بۇعان دەيىن حابارلانعانداي، دونالد ترامپ Truth Social جەلىسىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆقا 1 تامىزدان باستاپ % كەدەندىك باج ەنگىزىلەتىنى تۋرالى حات جولداعان بولاتىن.

ءوز كەزەگىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆ ا ق ش- تىڭ قازاقستاندىق تاۋارلارعا كەدەندىك باج ەنگىزۋىنە قاتىستى دونالد ترامپقا جاۋاپ رەتىندە حات جىبەردى.