قازاقستان بەيبىت يادرولىق رەاكتوردى قالاي پايدالانىپ جاتىر - فوتورەپورتاج
الماتى. KAZINFORM - يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى 1957 -جىلى الماتى قالاسىندا قۇرىلعان. بۇل - بەيبىت ماقساتتا اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ سالاسىنداعى عىلىمي- زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستاردىڭ تولىق سيكلىن ورىندايتىن قازاقستانداعى جالعىز عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىمى.
kazinform تىلشىلەرى ينستيتۋتتا اتومدى رەاكتور قالاي پايدالاناتىنىن كورىپ قايتتى.
ينستيتۋت 11 نەگىزگى ەكسپەريمەنتتىك قوندىرعىعا يە. 23 عىلىمي-زەرتتەۋ زەرتحاناسى، زاماناۋي اناليتيكالىق جانە سىناق جابدىقتارى بار 3 عىلىمي- تەحنيكالىق ورتالىقتان تۇرادى. ستراتەگيالىق نىسان الماتىدان 20 شاقىرىم جەردە الاتاۋ اۋىلىندا ورنالاسقان. وعان كىرۋ دە وڭاي ەمەس. ارنايى رۇقسات قاجەت. اۋماققا اسكەري كۇزەت قويىلعان.
كىرە بەرىستەگى بىرنەشە تەكسەرىستەن وتكەنەن كەيىن kazinform تىلشىلەرى ماماندارمەن بىرگە يادرولىق رەاكتور ورنالاسقان عيماراتقا بەتتەدى.
يادرولىق رەاكتور دەگەنىمىز نە؟
«سۋ- سۋلى رەاكتور قازاقستان» دەگەن اتاۋى بار رەاكتور وسى. ءبىر قاراعاندا بولمەنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان ءجاي عانا ۇلكەن قۇرىلعى. الايدا، وندا ادامزاتقا قاجەتتى ءارى ماڭىزدى پروتسەستەر جۇرگىزىلەدى.
رەاكتوردىڭ بازاسىندا نەگىزگى يادرولىق- فيزيكالىق جانە ماتەريالتانۋ زەرتتەۋلەرى مەن ىشكىرەاكتورلىق سىناقتاردان باسقا، مەديتسينالىق راديويزوتوپتار، ونەركاسىپكە ارنالعان گامما- كوزدەر ءوندىرىلىپ، نەيتروندى-اكتيۆاتسيالىق تالداۋ جاسالادى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى بەيبىت اتومدى پايدالانۋ سالاسىنداعى تەحنولوگيالاردى بەلسەندى ەنگىزىپ، قولدانادى. زەرتتەۋ رەاكتورى -سۋ-سۋلى رەاكتور قازاقستان جانە Cyclone-30 سيكلوتروندارىندا ونەركاسىپتىك جانە مەديتسينالىق ماقساتتاعى راديواكتيۆتى يزوتوپتاردى ءوندىرۋدىڭ تولىق سيكلى. بۇل - ونكولوگيالىق اۋرۋلاردى دياگنوستيكالاۋ جانە ەمدەۋگە ارنالعان.
رەاكتوردان شىققان ونىمدەر «ىستىق كامەرا» ارقىلى ارنايى قۇرىلعىمەن ءتۇسىرىلىپ، ساۋلەلەندىرىلەدى. جۇمىستىڭ ءبارى مامان كومەگىمەن مانيپۋلياتورمەن اتقارىلادى.
ءتورت كامەرانىڭ ءوز قىزمەتى بار: ءبىرى رەاكتورعا جەتكىزسە، ەندى ءبىرى كەسەدى، ەندىگىسى دانەكەرلەيدى. سونداي-اق يزوتوپتار وندىرەدى.
«يزوتوپتار ونەركاسىپتىك جانە مەديتسينالىق دەپ بولىنەدى. مەديتسيناعا ارنالعانىنىڭ ءۇش ءتۇرى بار. ءبىرى فارماتسيالىق ونىمدەردى زارارسىزداندىرۋعا باعىتتالسا، ال ەكەۋى قاتەرلى ىسىكتى ەرتە انىقتاۋ جانە ەمدەۋ ماقساتىندا قولدانىلادى. ودان بولەك رەاكتور باعالى تاستاردى بوياۋ كەزىندە قولدانىلادى. ءتۇسسىز توپاز اتوم رەاكتورىنا تۇسكەننەن كەيىن نەيتروندى ساۋلەلەندىرۋ ارقىلى كوك تۇسكە بويالادى»، - دەيدى ينجەنەر نۇرلان سۇگىرجانوۆ.
ينستيتۋت تۇراقتى تۇردە ەلدەگى بارلىق راديوفارمپرەپاراتتاردىڭ u ىن ءوندىرىپ ونى مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە جولدايدى.
وسى جىلدان باستاپ ينستيتۋت اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ كەلىسىمى اياسىندا كورشى قىرعىزستان ەلىن موليبدەن-99/تەحنەتسي-99 گەنەراتورىمەن قامتاماسىز ەتۋدى قولعا الدى. ولار قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىن دياگنوستيكالاۋ جانە ەمدەۋ ءۇشىن قولدانىلادى. بۇدان بولەك، راديواكتيۆتى يزوتوپ كوبالت-57-رەسەيگە، گەرمانياعا، ا ق ش- قا جانە فرانسياعا ەكسپورتتايدى. الداعى ۋاقىتتا تۇركياعا جەتكىزۋ جوسپاردا.
سونداي- اق، بيىل ەل تاريحىندا العاش رەت ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى شىعارعان «فتوردەزوكسيگليۋكوزا-18F» راديوفارمپرەپاراتىن شىمكەنت قالاسىنداعى يادرولىق مەديتسينا ورتالىعىنا اۆياتسيا ارقىلى تاسىمالدادى. بۇعان دەيىن راديوفارمپرەپاراتتار قازاقستان بويىنشا تەك اۆتوكولىكپەن جەتكىزىلەتىن.
رەاكتوردى پايدالانۋ جانە جۇمىس جاساۋ جونىندەگى ءبولىم باستىعىنىڭ ورىنباسارى جاقسىلىق تەزەكبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، اتوم رەاكتورى 1967 -جىلى ىسكە قوسىلعان. رەاكتور 21 كۇن ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەيدى. عىلىمي- زەرتتەۋ رەاكتورى بولعاندىقتان ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرمەيدى.
«جۇمىس باسقارۋ پۋلتى ارقىلى تاۋلىك بويى باقىلانادى. ماماندار ءتورت اۋىسىممەن جۇمىس ىستەيدى. رەاكتور ۇزدىكسىز باقىلاۋدا. رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك پەن زياندى قالدىقتار نازاردان تىس قالمايدى. رادياتسيانىڭ رۇقسات ەتىلگەن شەگى بەلگىلەنەدى، جۇمىس تەك گيگيەنالىق نورماتيۆتەرگە سايكەس جۇرگىزىلەدى. رەاكتوردا رادياتسيا مولشەرى ءتيىستى دەڭگەيدەن ارتقان كەزدە دابىل اۆتوماتتى تۇردە ىسكە قوسىلادى. رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى قالدىقتاردىڭ جانە راديواكتيۆتى لاستانۋدىڭ بولماۋىن قامتاماسىز ەتەدى. وسىندا جۇمىس ىستەپ جاتقانىما 17 جىل بولدى. قۇداي ساقتاسىن، وسى ۋاقىت ىشىندە ەشقانداي اپاتتى جاعداي بولعان جوق»، - دەيدى ول.
راديواكتيۆتى قالدىقتار قالاي جويىلادى؟
يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى باس ينجەنەرىنىڭ ورىنباسارى اسحات بەكبايەۆتىڭ سوزىنشە، راديواكتيۆتى ماتەريالدارمەن جاناسقان قالدىقتار ارنايى ىدىسقا سالىنىپ، كومىلەدى.
«2022 -جىلى پايدالانۋعا بەرىلگەن قويما ونەركاسىپتىك جانە مەديتسينالىق ماقساتتاعى امپۋلالىق يونداۋشى ساۋلەلەنۋ كوزدەرىن ولاردىڭ قىزمەت ەتۋ مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن قاۋىپسىز ورنالاستىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. ونىڭ جوبالىق قىزمەت ەتۋ مەرزىمى 50 جىل. ايتا كەتەيىن، قولدانىلعان زاتتارعا ارنالعان قويما قازاقستان جانە اقش ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى مەن كانادا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اراسىنداعى كەلىسىم اياسىندا قۇرىلدى»، - دەيدى ول.
يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى اتوم سالاسى ءۇشىن كادرلاردى دايارلاۋ بويىنشا ۇلكەن تاجىريبەگە يە. ونىڭ بازاسىندا اەس ماماندارىن وقىتۋعا قاجەتتى بارلىق ينفراقۇرىلىم بار، اتاپ ايتقاندا، زەرتتەۋ ستاتسيونارلىق رەاكتورى، كريتيكالىق ستەند، ءارتۇرلى تيپتەگى ۇدەتكىشتەر.
ينستيتۋت بازاسىندا اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ (ماگاتە) قولداۋىمەن ءۇش وقۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى:
رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك وقۋ ورتالىعى (2000 -جىلدان باستاپ)؛
بۇلدىرمەيتىن باقىلاۋ ءادىسى بويىنشا وقۋ ورتالىعى (2003 -جىلدان باستاپ)؛
يادرولىق قاۋىپسىزدىك وقۋ ورتالىعى (2017 -جىلدان باستاپ).
جالپى، يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا 700 گە جۋىق ادام جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ 70 كە جۋىعى -دوكتور مەن عىلىم كانديداتتارى. بۇدان بولەك، اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىگىنىڭ 9 ساراپشىسى قىزمەت ەتەدى.
يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى باس ديرەكتوردىڭ ءوندىرىس جونىندەگى ورىنباسارى ەۆگەني ەرماكوۆتىڭ پىكىرىنشە، اتوم ەنەرگەتيكاسى ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتەدى. سوندىقتان اەس سالۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
«قازىردىڭ وزىندە ەل اۋماعىندا ەلەكتر ەنەرگياسىنا سۇرانىس ارتىپ، جەتىسپەۋشىلىك بايقالا باستادى. ماسەلەن، بۇگىندە قازاقستاندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعى 1 گۆت- تان اسىپ كەتتى. بۇل تۋرالى وسى سالا ماماندارى دابىل قاعىپ جاتىر. ارينە، تۇرعىنداردىڭ ءوز راديوفوبياسى بار. بۇل ەڭ الدىمەن اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋدان جانە يادرولىق جارىلىستاردان قورقۋى سالانى جەتىك بىلمەۋىمەن بايلانىستى. سونداي- اق سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى دا اسەر ەتىپ جاتىر. مۇندا مىناعان ءمان بەرگەن ءجون. ول كەزدە اتومدى اسكەري ماقساتتا سىناقتان وتكىزدى. ال، مىنا ا ە س بەيبىت ماقساتتا سالىنادى»، - دەيدى ول.
ايتۋىنشا، ەگەر اەس سالىناتىن بولسا، ول الەمدە ەڭ قاۋىپسىز ستانتسيالاردىڭ ءبىرى بولماق.
«قازىر الەمدە 400 اتوم ەلەكتر رەاكتورلى ستانتسياسى بار. ونىڭ جارتىسى سۋ رەاكتور ستانساسى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشقايسىسىندا توتەنشە جاعداي بولعان جوق»، - دەيدى مامان.
ەۆگەني ەرماكوۆ اەس سالاسىنا قاتىستى بىلىكتى كادرلاردى دايارلاۋ ماسەلەسىنە دە توقتالىپ ءوتتى.
«كوپشىلىك اتوم ەلەكتر ستانتسياسى سالىنعان جاعدايدا كادر تاپشىلىعىنا ۇرىنامىز دەپ ويلايدى. نەگىزى ولاي ەمەس. يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى رادياتسيامەن جۇمىس ىستەۋدى بىلەدى. بىزدە سۋ سۋدى زەرتتەۋ رەاكتورى بار. بۇل - بولاشاقتا قازاقستاندا سالۋدى جوسپارلاپ وتىرعان اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ پروتوتيپى. ماگاتە ءۇشىن زەرتتەۋ رەاكتورى مەن اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنا قوياتىن تالاپتار بىردەي. دەمەك، ءبىزدىڭ ماماندار اتالعان ا ە س- تە جۇمىس ىستەي الادى. ارينە، ول جەرگە جوعارى ءبىلىمدى ماماندار قاجەت. الدىن الا جاسالعان بولجامدارعا سۇيەنەر بولساق، 400 دەن استام مامان قاجەت. بىزدە وسى سالانى تەوريالىق تۇرعىدا ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى جەتەدى. ءبىراق، پراكتيكا كەرەك. قازىر قازاقستاندىق ءتورت جوو مەماراندۋمعا قول قويدىق، ياعني مامانداردى وزىمىزدە دايىنداۋعا مۇمكىندىك بار»، - دەپ اتتاپ ءوتتى ول.
ءسوز سوڭىندا سپيكەر ا ە س سالىناتىن بولسا، مۇناي مەن گازعا دەگەن تاۋەلدىلىكتى ازايادى. وعان قوسا جارىقتى تاسىمالداۋدان قۇتقارىپ، تاپشىلىقتىڭ الدىن الادى. سونىمەن قاتار، ەلىمىز بويىنشا قۋات كوزىمەن قامتۋ دەڭگەيىن ارتتىرادى.
وسىعان دەيىن مەملەكەت باسشىسى ا ە س جونىندەگى رەفەرەندۋم كۇزدە وتەتىنى تۋرالى ايتقان بولاتىن.
قاراعاندى قالاسىندا قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن (ا ە س) سالۋ جونىندەگى جوسپارلاردى جاريا تالقىلاۋ ءوتتى.
اۆتور
الما مۇقانوۆا