قازاققا قىمبات تاشكەنت

استانا. قازاقپارات - تاشكەنت دەسە، ەلەڭدەمەيتىن قازاق جوق. ويتكەنى بۇل قالاعا قاتىستى قانشاما تاريح، قانشاما تۇلعا ەسىمىزگە تۇسەدى. تاريحى تەرەڭ، كەربەز دە سۇلۋ قالانىڭ وزىنە تارتىپ تۇراتىن ەرەكشە ءبىر لەبى بارداي...

تاشكەنتتەگى قازاق تاريحىنىڭ ىزدەرى

تاشكەنت قالاسىن جاقسى بىلگەنىممەن، العاشقى كورۋىم 2020 -جىلدىڭ شىلدەسى بولاتىن. بۇدان كەيىن كەلۋىمىز جيىلەدى. بيىلعى جىلدىڭ 27-تامىزى كۇنى تاعى دا كەلدىك. بۇل جولعى ساپارىمىزعا سەبەپكەر بولعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى اراسىندا ارىپتەستىك نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلعان «ت م د ەلدەرى ارحيۆتەرىندەگى قازاقستاندىق جازۋشىلاردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى» جوباسى بولدى.

تاشكەنتكە كەلگەن ءار ساپارىمىز جادىمىزدا جاقسى ەستەلىكتەرمەن ساقتالىپ قالعانى - شىندىق. العاشقى ساپاردا، انىقتاپ ايتساق، ءتورت جىل بۇرىن شىلدەدە قالانىڭ تاريحي ورىندارىمەن تانىسىپ، تولە بي بابامىزدىڭ - قارلىعاش اۋليەنىڭ باسىنا زيارات ەتكەن ەدىك. ەلدىك تاريحىمىزدا ەرەكشە ورنى بار بي بابامىزدى وزبەك اعايىندار «قارلىعاش اۋليە» دەپ ارداقتايدى. قالانىڭ سىرت جاعىنا قاراي ورنالاسقان تاعى ءبىر ەرەكشە ورىن - تۇركى جۇرتىنا ورتاق زەڭگى بابا مەن ءانۋار انانىڭ ماڭگىلىك جايى. جان-جاقتان كەلگەن قالا قوناقتارى مەن جەرگىلىكتى حالىق اعىلىپ كەلىپ جاتقان بۇل كيەلى ورىندى «زاڭگى اتا» دەپ اتاپ، زيارات ەتكەن كورشى اعايىننىڭ ەرەكشە قۇرمەت- ىقىلاسىنا ءتانتى بولعانبىز. كەلەسى ساپارلارىمىزدا بۇل ەكى كيەلى ورىنعا مىندەتتى تۇردە كەلىپ، زيارات ەتىپ جۇرەتىن بولدىق.

تاريحقا كوز جىبەرسەك، تاشكەنت قالاسى ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا تۇركى حالىقتارى، اسىرەسە قازاق زيالىلارىنىڭ شوعىرلانعان ورتالىعى بولعانى بەلگىلى. قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە، ساياسي ومىرىنە بەلسەنە ارالاسىپ، ەلدىك جولىندا ءىرى ىستەر اتقارعان قازاق زيالىلارىنىڭ ءبارى دە تاشكەنت قالاسىنا تابان تىرەدى. مۇستافا شوقاي، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، ماعجان جۇماباي ۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، قوشكە كەمەڭگەر ۇلى، تۇرار رىسقۇلوۆ سياقتى تاريحي تۇلعالاردىڭ تاشكەنتتەگى عۇمىرى ۇلت تاريحى مەن ادەبيەتىندە التىن ارىپتەرمەن جازىلدى دەسەك تە بولادى.

ەلدىك مۇراتتى تۇتىنعان الاش زيالىلارى تاشكەنتتە شوعىرلانىپ، بۇل قالانى ساياسي- مادەني ورتالىققا اينالدىرۋعا كۇش سالعان. مۇنىڭ ءبارى وتكەن تاريح بولعانمەن ءبىز ءۇشىن ۇمىتىلماۋى ءتيىس.

1870 -جىلى تاشكەنت قالاسىنان «تۇركىستان ءۋالاياتى» گازەتى جارىق كورە باستاعان. بۇل گازەت قازاق باسپا ءسوزى تاريحىندا تۇڭعىش بۇقارالىق اقپارات قۇرالى رەتىندە قالدى. ول جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارىنا كەڭىنەن تارالدى.

تۇركىستان ولكەسىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك ورتالىعىنا اينالعان تاشكەنت قالاسىندا وزبەك، قازاق سياقتى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىنان وزىق ويلى، كوزى اشىق، ەۋروپالىق مادەنيەتتى مەڭگەرگەن، قوعامدىق- ساياسي بەلسەندىلىگى جوعارى زيالى قاۋىم ورتاسى قالىپتاستى.

تاشكەنت قالاسىندا 1916 -جىلعى 1-قاراشادا «الاش» گازەتىنىڭ تۇڭعىش سانى جارىق كوردى. بۇل گازەتتى ۇيىمداستىرۋشى كولباي توگىسوۆ ەدى. «الاش» گازەتى قازاق قوعامىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن كوتەردى. 1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن كولباي توگىسوۆ قازاقتار ناعىز ەركىندىككە جەتۋ ءۇشىن بىرىگۋ كەرەك دەگەن يدەيانى وسى گازەت بەتىندە باتىل كوتەردى.

تاريحي ماڭىزى بار تاعى ءبىر ماڭىزدى ۇيىم - «كەڭەس» استىرتىن ۇيىرمەسى بولدى. بۇل ۇيىرمەنى تاشكەنت قالاسىنداعى قازاق زيالىلارى قۇردى. ءتوراعاسى گەنەرال سەيىتجاپار اسفەندياروۆ، ونىڭ ورىنباسارلارى مۇستافا شوقاي مەن س. وتەگەنوۆ بولدى. ۇيىرمەنىڭ مۇشەلەرى دە، تىلەكتەستەرى دە كوپ ەدى. ۇيىرمەنىڭ بيۋرو مۇشەلەرى قاتارىندا

ق. قوجىقوۆ، س. اسفەندياروۆ، س. اقايەۆ، م. قاسىموۆ، ءا. كوتىباروۆ، ت. ب. قازاقتار بولدى. ۇيىرمەنىڭ حاتشىلىق جۇمىسىن ز. سەيدالين اتقاردى. تۇركىستان ولكەسىن قامتىعان بۇل «كەڭەس» ۇيىرمەسى قازاق زيالىلارىنىڭ ساياسي كۇرەستەگى العاشقى قادامى بولدى.

تاشكەنت قالاسىندا قازاق تىلىندە جارىق كورگەن «الاش»، «بىرلىك تۋى» گازەتتەرى جابىلعاننان كەيىن قازاق زيالىلارى ۇلتتىق باسىلىم شىعارۋ ءۇشىن بەلسەندى جۇمىستار جۇرگىزدى. سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە تاشكەنت قالاسىندا كوپتەگەن قازاق باسىلىمىنىڭ جارىق كورۋىن ايتۋعا بولادى. كەڭەستىك بيلىك كەزىندە اشىلعان «اق جول» گازەتى، «شولپان»، «جاس قايرات»، «سانا» جۋرنالدارى ۇلتتىق زيالى قاۋىمنىڭ قالىپتاسۋىندا ەرەكشە ءرول اتقاردى. الاش پارتياسىنا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى رەسمي تۇردە تىيىم سالعاندا، ونىڭ مۇشەلەرى ساياساتتان شەتتەتىلگەنى بەلگىلى. سول سەبەپتى ولار 1919-1920 -جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت قالاسىنا توپتاستى. بۇل قالادا ولارعا الاش يدەياسىن ودان ءارى جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بولدى.

1918 -جىلى 20-قاراشادا تاشكەنت قالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان قازاق پەداگوگيكالىق كۋرسىنىڭ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ماقساتىندا ارنايى «پەداگوگيكالىق كوللەگيا» قۇرىلادى. كوللەگيا قۇرامىنا ح. بولعانبايەۆ، س. قوجانوۆ، ق. قوجىقوۆ، ف. قۇلتاسوۆ جانە ە. تابىنبايەۆ كىرگەن، كۋرستىڭ مەڭگەرۋشىسى ي. توقتىبايەۆ بولادى. 1919 -جىلدىڭ مامىر ايىندا وسى پەداگوگيكالىق كۋرستاردى 145 ادام ءبىتىرىپ، بارلىعى دا قازاق مەكتەپتەرىندە مۇعالىم بولىپ قىزمەت اتقاراتىندىقتارى جونىندە قولحات بەرەدى. بۇل مالىمەتتەر ت. تىلەۋقۇلوۆ پەن گ. تىلەۋقۇلوۆانىڭ اۆتورلىعىمەن 2005 -جىلى جارىق كورگەن «تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاريحىنان» اتتى كىتابىندا كەلتىرىلگەن.

قازاق پەداگوگيكالىق كۋرسى 1919 -جىلدىڭ 1-ماۋسىمىندا دەربەس پەداگوگيكالىق ۋچيليشە بولىپ بولىنەدى دە، 1920 -جىلى قازاق وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتى القاسىنىڭ شەشىمىمەن قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى بولىپ قۇرىلادى. ينستيتۋتقا وقىتۋشىلار ورىنبوردان جانە سىرداريا وبلىسىنان شاقىرتىلدى. قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى ماعجان جۇماباي ۇلىنىڭ تاشكەنتكە كەلۋى وسى ۋاقىت.

«ونىڭ «باتىر بايان» پوەماسى دا وسىندا جازىلدى. الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى دا وسىنداي شاقىرتۋمەن كەلگەن. تاشكەنت قالاسىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قالىپتاسۋى جونىندە ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ي. شامسييەۆا «تاشكەنت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتا ازياداعى جوعارى ءبىلىم تاريحىنداعى ءرولى (1920-1960 -جىلدار)» اتتى ەڭبەگىندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قالىپتاسۋىنداعى ن. تورەقۇلوۆتىڭ، ت. رىسقۇلوۆتىڭ، ت. جۇرگەنوۆتەردىڭ قىزمەتتەرىنە جان-جاقتى توقتالادى.

ساياسي جۇيە اۋىسىپ، اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ باستالعاندا، قازاق زيالىلارى تاشكەنتكە تابان تىرەپ، وزدەرىنىڭ ەلدىك جولىنداعى كۇرەستەرىن جالعاستىرا بەردى. قازاق ەلىن، قالا بەردى كۇللى تۇركىتەكتەس حالىقتاردى ازاتتىققا ۇندەگەن ۇراندارى ءسوز جۇزىندە قالماي، ساياسي- قوعامدىق، مادەني-اعارتۋشىلىق، ادەبي قىزمەتتە كورىندى. مىنە، تاشكەنت قالاسىنىڭ ءبىز ءۇشىن ماڭىزى وسىنداي... تاريحىمىزدى تۇگەندەي ءتۇسۋ ءۇشىن تاشكەنت ارحيۆتەرىندە، مۋزەيلەر مەن كىتاپحانالارىندا ءالى دە ىزدەنىس جۇرگىزۋ كەرەك-اق. اسىرەسە، تاشكەنت وبلىستىق ارحيۆىندە قوزعالماي جاتقان قانشا دۇنيە بار ەكەن دەسەڭىزشى...

ءار ساپاردىڭ كوڭىلگە شۋاق سىيلار قۋانىشىن عانا ەمەس، كەيدە «اتتەگەن-اي» دەگەن وكىنіشىن دە ەستە تۇتىپ قالارىمىز شىندىق. وسى ءتورت جىل بۇرىنعى ساپاردا جۇزدەسۋىمىز ءتيىس بولىپ جۇزدەسە الماعان مەھمەن (مەھمانقۇل يسلامقۇلوۆ) اعانى كەيىنگى ساپارىمدا ارنايى كورمەك بولىپ ىزدەگەن ەدىم، بولمادى. مارقۇم بولىپ كەتىپتى. ءتورت جىل بۇرىنعى ساپاردا مەنىڭ تاشكەنتتە جۇرگەنىمدى ەستىگەن ەسەنعالي اعا ارنايى حابارلاسىپ: «مەھمەن اكاڭ ماعان ارزۋ جانرىنا قاتىستى كىتاپتار بەرىپ جىبەرەدى، سونى الا كەلسەڭ»، - دەپ ءوتىنىش ايتقان ەدى. توقتاعان ءقوناقۇيدىڭ مەكەنجايىن الىپ، مەھمەن اعاعا جولداعانىن ايتتى. مەن زەڭگى باباعا زيارات ەتۋگە كەتكەن كەزدە مەھمەن اكا كەلىپ، مەن جوق بولعان سوڭ كىتاپتاردى كەزەكشىگە قالدىرىپتى. ارينە، ول كىتاپتاردى مەن استاناعا كەلگەن سوڭ الماتىعا ارنايى جىبەرىپ، ەسەنعالي اعانىڭ قولىنا تيگىزدىم. ارادا جىل وتپەي ەسەنعالي اعا باقيلىق بولدى. مەھمەنقۇل اكا دا بۇ دۇنيەنىڭ جۇزىنەن اۋىپ كەتتى. وزبەكتىڭ بۇل قالامگەرىمەن ديدارلاسۋ وسىلايشا مۇمكىن بولمادى...

«قاتاعون قۋربونلارى حوتيرا مۋزەي»(«قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» مۋزەيى).

قازاق ايەلى فاريدا

وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» مەملەكەتتىك مۋزەيىندە قازاق تاريحىنا قاتىستى مالىمەت- دەرەكتەر وتە كوپ. قازاق تاريحىنداعى بەلگىلى تۇلعالار، ءىرى قايراتكەرلەر ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. جۇماباي ۇلى، ج. ايماۋىت ۇلى، ت. رىسقۇلوۆ، س. قوجانوۆ ەسىمدەرى مەن ءومىرباياندارى مۋزەي ەكسپوزيتسياسى قاتارىنان ورىن العان. سونىمەن قاتار قۋعىن- سۇرگىن قۇربانى بولعان قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تۋرالى دا مالىمەتتەر جەتەرلىك. سولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ نازارى-

مىزدى ەرەكشە اۋدارعان فاريدا جانتۋعانوۆا ەسىمدى قازاق ايەلىنىڭ تاعدىرى. قازاقتىڭ قانشاما ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعانى جۇرەگىمىزدەگى جازىلماس جارا. ازاماتتارمەن بىرگە نازىك جاندى ايەل ادامدار دا ازاپتى تاعدىر كەشتى. كوبىنىڭ اتى-ءجونى بىزگە بەلگىسىز بولىپ قالدى. سولاردىڭ ءبىرى - فاريدا جانتۋعانوۆا. الاش تانۋشى عالىمداردىڭ نازارىنا ۇسىنارلىق تىڭ مالىمەت وسى بولار. نيزامي اتىنداعى تاشكەنت مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەرگەش ابدۋۆاحيدوۆ ارىپتەستەرىمەن بىرگە بۇل مۋزەيدەگى قازاقتارعا قاتىستى مالىمەتتەردى انا تىلىمىزدە دايىنداعان ەكەن. ارىپتەستەرىم ۇسىنعان مۋزەيدەگى ەكسپونات دەرەكتەرىنەن فاريدا ەسىمى ەرىكسىز نازار اۋدارتتى.

فاريدا جانتۋعانوۆا 1898 -جىلى قازاقستاننىڭ سەمەي وبلىسى زايسان اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ءزارىپ كارىمبايەۆ تۋمىسىنان زاعيپ، زايسانداعى مەشىتتىڭ قارياسى بولعان. 1907-1915 -جىلدار ارالىعىندا فاريدا مەن ونىڭ اكەسى جىلجىمالى دۇكەندە ۇساق-تۇيەك زاتتاردى ساتۋ ارقىلى بەس ادامنان تۇراتىن وتباسىن اسىراۋعا كومەكتەسكەن. فاريدا بوس ۋاقىتىندا اكەسىنەن ساۋات اشىپ، كەيىننەن زايسانداعى ورىس-تۇزەم مەكتەبىندە ءبىلىم الىپتى. 1915 -جىلى ءزارىپ اتاسى دۇنيە سالعاندا، فاريدا 500 سۋم قالىڭ مالعا سۇلەيمەن مەرگەنبايەۆ دەگەن قارت كوپەسكە تۇرمىسقا ۇزاتىلادى. ونىمەن ءۇش جىل تۇرعان سوڭ، مەرگەنبايەۆ قايتىس بولىپ، «الاش وردا» پارتياسىنىڭ بەلسەندىسى مۇقىش بوشتايەۆپەن وتباسىن قۇرعان. 1918 -جىلى مامىردا بوشتايەۆپەن بىرگە سەمەيگە كەلىپ، «الاش وردانىڭ» 1-سەزىنە قاتىسادى.

«الاش وردا» جاستار قاناتى «جاس جۇرەك» قۇرامىندا جەرگىلىكتى ايەلدەردى ساياسي قىزمەتكە شاقىرۋ، قىزداردى ەرتە كۇيەۋگە بەرۋ، كوپ ايەل الۋ، قالىڭ مال سىندى كەلەڭسىزدىكتەرگە توسقاۋىل قويۋ تۋرالى دارىستەر وقيدى. الاششىلار شۋرا ۇكىمەتى ساربازدارى تاراپىنان قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعاننان كەيىن ەرى مۇقىش بوشتايەۆ شەتەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. فاريدا اۋىلىنا كەلىپ، مۇعالىم بولىپ ساباق بەرە باستاعان. تاعدىرى ەندى «الاش» بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى ىسقاق جانتۋعانوۆپەن توعىسادى.

فاريدا جانتۋعانوۆا 1930 -جىلى تاشكەنتكە كوشىپ كەلىپ، 1930-31 -جىلدارى ورتا ازيالىق ەكونوميكالىق ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسشى فاكۋلتەتىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەدى. 1932 -جىلى وزبەك مەملەكەتتىك باسپاسىندا (ۋزبەكيستون داۆلات ناشريەتي) رەداكتور، 1934 -جىلدان باسپانىڭ قازاق ادەبيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولادى. 1936 -جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ ەكى بالاسىمەن ورتا ازيالىق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەڭبەك فاكۋلتەتىنىڭ جاتاقحاناسىندا تۇرىپ، فاكۋلتەتتىڭ قازاق ستۋدەنتتەرىنە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن.

فاريدا جانتۋعانوۆا 1937 -جىلى 29-ماۋسىمدا «الاش وردا» يدەيالارىن تاراتقانى ءۇشىن تۇرمەگە جابىلعان. 1937 -جىلى 21-قاراشادا اتىشۋلى «ۇشتىك» فاريدا جانتۋعانوۆانى 8 جىلعا ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە جىبەرۋ جازاسىنا كەسكەن. 1945 -جىلى شىلدەدە ارحانگەلسك وبلىسى كوتلاس قالاسىنداعى تۇرمەدەن بوستاندىققا شىققان. 1955 -جىلى قازاقستانداعى سەمەي قالاسىنىڭ اۋرۋحاناسىندا قايتىس بولعان.

فاريدا تۋرالى مۋزەي قابىرعاسىنداعى بار مالىمەت- اقپارات وسى. قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاق ايەلدەرىنىڭ ازاپتى تاعدىرىن ءبىلۋ ۇرپاق ءۇشىن كەرەك. فاريدا دا ەل تاريحىندا اتالۋى، زەرتتەلۋى ءتيىس تۇلعالاردىڭ ءبىرى.

 عافۋر عۇلام مۋزەي-ءۇيى

الماس اپا عافۋر قىزى

تاشكەنت قالاسىندا كەزەكتى ءبىر ساپارىمىزدا، دالىرەك ايتسام، 2023 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا اراپايا كوشەسىندە ورنالاسقان عافۋر عۇلامنىڭ مۋزەي-ۇيىنە ارنايى باردىق. قازاقتىڭ كلاسسيك اقىنى ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «اسىلدىڭ سىنىعى» ەسسەسىنىڭ كەيىپكەرى، اقىننىڭ قىزى الماس (ولماس) اپانى كورىپ، تىلدەسۋ، قازاقتى قانى ءبىر تۋىسىم دەپ قۇرمەتتەگەن عافۋر عۇلامنىڭ مۋزەي-ءۇيىنىڭ تىنىسىن سەزىنۋ باستى ماقساتىمىز بولعان ەدى. الىشەر ناۋاي اتىنداعى تاشكەنت مەملەكەتتىك وزبەك ءتىلى مەن ادەبيەتى ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ارىپتەستەرىمىزبەن پىكىر- تاجىريبە الماسىپ، ءدارىس وقىپ جۇرگەن بىزدەرگە بەلگىلى تۇركىتانۋشى عالىم ساميحان اعا اشىربايەۆ ءوزىنىڭ شاكىرتى، «فولكلور تانۋ جانە ديالەكتولوگيا» كافەدراسىنىڭ جاس وقىتۋشىسى ەليوردى جولباسشى ەتىپ قوستى. الدىن الا حابارلاسىپ، قازاق مەيمانداردىڭ كەلگەنىن، وزىمەن جۇزدەسۋگە نيەتتى ەكەنىن الماس اپاعا جەتكىزدى.

مەنىڭ قولىمدا - ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «جازدىڭ جۇپار جاڭبىرى» اتتى ەسسەلەر جيناقتالعان كىتابى. كىتاپقا ەنگەن جازبالاردىڭ ىشىندە ءدال وسى الماس اپا كەيىپكەر بولعان «اسىلدىڭ سىنىعى» ەسسەسى بار. قاسىمداعى ساپارلاس ارىپتەستەرىم ساۋلەش ايتۋعانوۆا مەن گۇلناز ساعىنادينگە عافۋر عۇلام تۋرالى بىلگەندەرىمدى ايتىپ، الماس اپا تۋرالى اڭگىمەمدى باستاي بەرگەندە مۋزەي- ۇيگە كەلىپ تە قالدىق. ءبىزدى مۋزەي قىزمەتكەرى جاس قىزبەن بىرگە الماس اپا ءوزى قارسى الدى.

الماس اپا جاسى سەكسەننەن اسسا دا تىڭ، شيراق. مەيمانداردى قارسى الۋعا جاقسى دايىندالعانى كورىنىپ تۇر. اپامىزدىڭ سەرگەك ديدارى، جۇيەلى دە قىزىقتى اڭگىمەسى بىزگە ايرىقشا اسەر ەتتى. مەن «جازدىڭ جۇپار جاڭبىرى» كىتابىن سىيعا تارتىپ تۇرىپ، ءوزى تۋرالى ەسسە بار ەكەنىن ايتقانىمدا اپامىز تاڭىرقاعانداي بولدى.

«قازاق قالامگەرلەرى كوپ كەلەدى، ەسىمە تۇسىرە الماي تۇرعانىم»، - دەدى. مەھمەن اعامەن بىرگە كەلىپتى دەگەنىمدە، ەسىنە تۇسىرگەندەي بولدى.

مۋزەي- ءۇيدىڭ نەگىزى 1983 -جىلى قالانىپ، 1988-1998 -جىلدار ارالىعىندا تولىقتىرىلىپ، جاڭارتىلىپ وتىرعان ەكەن. ديرەكتورى الماس عافۋر قىزى - اقىننىڭ قىزى. وسى مۋزەي-ۇيدە عافۋر عۇلامنىڭ 1993 -جىلى 90 جىلدىق، 1998 -جىلى 95 جىلدىق مەرەيتويى اتاپ ءوتىلىپتى. مۋزەي-ءۇي ەكى بولىكتەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى - عافۋر عۇلامنىڭ تۇرعان ءۇيى دە، ەكىنشى بولىگىندە ەكسپوزيتسيالار ورنالاستىرىلعان. ەكىنشى بولىگى 2003 -جىلى عافۋر عۇلامنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا سالىنعان.

عافۋر عۇلام - وزبەك ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان قالامگەر. ول ءوزىنىڭ پوەزياسىندا شىعىستىق ءداستۇر مەن زاماناۋي ءستيلدى شەبەر توعىستىرا ءبىلدى. 1970 -جىلى، اقىن قايتىس بولعاننان كەيىن وعان سول كەزدەگى ەڭ جوعارعى ماراپات - لەنيندىك سىيلىق بەرىلگەن.

عافۋر عۇلام ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرىندا قازاق ادەبيەتى وكىلدەرىمەن وتە تىعىز بايلانىستا بولعان. ونىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى ءسابيت مۇقانوۆپەن دوستىعى، باسقا دا قالامگەرلەرمەن رۋحاني- شىعارماشىلىق بايلانىسى مۋزەي-ۇيىندەگى فوتو-سۋرەتتەردە دە ايرىقشا تاڭبالانعان.

الماس (ولماس) اپا اكە مۇراسى بولعان ءاربىر ەكسپوناتقا، ءاربىر سۋرەتكە قاتىستى شەجىرە شەرتەدى. اكەسىنىڭ قازاقتارعا ەرەكشە قۇرمەتىن مايىن تامىزا اڭگىمەلەيدى. قازاقتىڭ كلاسسيك اقىنى ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ ەسسەسىنەن دە بۇل انىق بايقالادى.

عافۋر عۇلامنىڭ الماس اپادان باسقا دا پەرزەنتتەرى بار، ولاردىڭ وزدەرى دە، ۇرپاقتارى دا ۇلكەن قىزمەتتەردە، عىلىم سالاسىندا جەتىستىككە جەتكەن ايتۋلى تۇلعالار ەكەن. «ەر توستىگىم ءبىر توبە» دەگەندەي الماس اپا سول پەرزەنتتەرىنىڭ ىشىندە اكە مۇراسىن ساقتاپ، ناسيحاتتاۋعا بار ءومىرىن ارناپ كەلە جاتىر. اكەنىڭ ءاربىر شىعارماسىنىڭ جازىلۋ، جاريالانۋ تاريحىن جەتە بىلەدى، كەلۋشىلەرگە كەڭىنەن اڭگىمەلەيدى.

الماس اپامەن قوشتاسىپ كەتپەك بولعانىمىزدا: «شاي ىشەسىزدەر، ءدام تاتاسىزدار، مەيمانداردى ونسىز جىبەرە المايمىن»، - دەپ داستارقان جايدى. شاي داستارقانىن شيراق قيمىلمەن ءوزى دايىندادى. كومەكتەسپەك بولىپ ەدىك، رۇقسات ەتپەدى. شاي ۇستىندە دە اكەسىنىڭ قازاق اقىن- جازۋشىلارىمەن دوستىعىن تامسانا ايتۋمەن بولدى.

ءبىز الماس اپامەن قوشتاسىپ، ساۋلىق تىلەدىك.

بيىل دا مۋزەيگە ارنايى ات باسىن بۇردىم. الماس اپامەن جۇزدەسە المادىم. «اۋىرىپ قالدى، بۇگىن كەلە المادى»، - دەدى سونداعى قىزمەتكەر قىز. «جاسى ۇلكەن ادام عوي»، - دەگەندى قوسىپ قويدى. «مۋزەيگە جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەلى جاتىرمىز. ەكسپوناتتار زاماناۋي تالاپتارعا ساي جاڭارتىلادى، تولىقتىرىلادى»، - دەدى تاعى. مەن الماس اپا وزىمىزگە كورسەتكەن فوتو- البومداعى سۋرەتتەردى قايتا ءبىر پاراقتاپ كورۋدى ويلاعان ەدىم...

الماس اپامىزدىڭ ساۋلىعىن تىلەدىم. ول كىسى بەرەر تاعىلىم، اتقارار شارۋا ءالى دە كوپ.

مۋزەي- ۇيدەن شىعىپ بارا جاتىپ ەسەنعالي اعانىڭ «اسىلدىڭ سىنىعى» ەسسەسىندەگى سوڭعى جولداردى ەسىمە الدىم.

«تاشكەندە قازاق حالقىن ءوز حالقىنداي ولە سۇيگەن ۇلكەن كىسىنىڭ مۋزەي ءۇيى بار. جاقسى جەرلەرگە زيارات قىپ، دۇعا ەتۋ سۇندەت. مۇنى مەنسىز دە بىلەسىزدەر. ءبىراق مەن، وسى شاعىن جولجازبادا بارىنەن بۇرىن، نەگە ءدۇر، الماس حانىم عافۋر قىزىن ءوزىمنىڭ تۋعان اپايىمداي كورىپ كەتكەنىمدى ايتقىم كەلدى»، - دەپ اياقتايدى الماس اپا تۋرالى ەسسەسىن ەسەنعالي اعا. مەن دە ءدال وسىنداي سەزىمدە بولدىم. ەكى ساپارىمدا دا...

تۇركى تانۋشى عالىم

ساميحان اعا اشىربايەۆ

تاشكەنت شاھارى دەگەندە ەسىمىزگە تۇسەتىن ەرەكشە تاريحپەن بىرگە ەرەكشە ادامدار بار. سولاردىڭ ءبىرى الماس اپا تۋرالى ايتىپ وتتىك. تاعى ءبىر كوزى ءتىرى تۇلعا تۋرالى ايتپاۋ ءادى-

لەتسىزدىك بولار. ول - ءومىر جولى مەن عىلىمي- ۇستازدىق ەڭبەگى وزىنەن كەيىنگى بۋىنعا ونەگەگە اينالعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ساميحان اعا اشيربايەۆ. ساميحان اعا - ءتىل بىلىمىنە سالماقتى ۇلەس قوسقان بەلگىلى ءتىلتانۋشى، تۇركىتانۋشى عالىم.

ءبىز الىشەر ناۋاي اتىنداعى تاشكەنت مەملەكەتتىك وزبەك ءتىلى مەن ادەبيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنە العاش بارعانىمىزدا وزبەك ارىپتەستەرىمىز «قازاقتار كەلدى، ساميحان اكامەن جۇزدەستىرەيىك»، - دەستى. وقۋ ءىسى جونىندەگى پرورەكتوردىڭ كابينەتىندە وتىرعانىمىزدا، كەلىپ كىرگەن ساليقالى قارتتى «مىنە، ساميحان اكا، تۋىستارىڭىز كەلدى»، - دەپ قارسى الدى باسشىلىق. بىزبەن وتە جىلى شىرايمەن امانداسىپ، تانىستىقتان سوڭ «مىنا ءوز-اعالارىڭ مەنى «قازاق» دەيدى. تۋىستارىڭ كەلدى دەگەسىن تەزدەتىپ جەتتىم»، - دەدى قازاقشا جىلى ازىلمەن جىميىپ. سودان بەرى ساميحان اعامەن جاقىن تۋىس جاندارداي بولىپ كەتتىك.

اعامىز تۋرالى تارقاتىپ ايتار بولساق، ساميحان اشيربايەۆ 1946 -جىلدىڭ 18-ساۋىرىندە قازىرگى تۇركىستان وبلىسى تۇركىستان اۋدانى قوريز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەتىنى، قازاقتارعا دەگەن ەرەكشە ىقىلاسى وسى قازاق توپىراعىندا تۋىپ-وسكەنىمەن بايلانىستى بولار.

1964-1968 -جىلدار ارالىعىندا نيزامي اتىنداعى ت م پ ي-نىڭ تاريح- فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، سول جىلى «كونە وزبەك جازۋى» كافەدراسىنا وقىتۋشىلىق قىزمەتكە قابىلدانادى.

1975 -جىلى جيىرما توعىز جاسىندا «وزبەك ءتىلى گرامماتيكالىق قۇرىلىمىن ۇيرەنۋ تاريحى» (1875-1917 -جىلدار ارالىعىنداعى ورىس تۇركولوگتارىنىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە) اتتى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنان-اق ءوزىنىڭ كەڭ قۇلاشتى، وزىق ويلى ىزدەنىمپازدىق قاسيەتىن تانىتىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ساميحان اشيربايەۆتىڭ بۇل عىلىمي جۇمىسى سول كەزدەگى عىلىمي ورتاعا ۇلكەن سىلكىنىس جاسادى.

ساميحان اكا وزبەك ءتىلى گرامماتيكاسىنداعى كەيبىر دەرەكتەردى عىلىمي تۇردە ناقتىلاپ، باتىل ويلار ايتتى. سول كەزدەگى وزبەك ءتىل ءبىلىمىنىڭ مارعاسقالارى جاس زەرتتەۋشىنىڭ بۇل باتىل ىزدەنىستەرىن قۇپتاپ، ۇستازدىق اقىل-كەڭەستەرىن بەرىپ، باعىت-باعدار سىلتەدى.

ءتىل ءبىلىمى عىلىمىندا ءوز باعىت-باعدارىن انىقتاعان عالىم 1990 -جىلى وزبەك ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى الىشەر ناۋايدىڭ پروزالىق تۋىندىلارىن زەرتتەۋگە دەن قويدى. ناتيجەسىندە، «الىشەر ناۋايدىڭ پروزالىق تۋىندىلارىنداعى جاي سويلەم قۇرىلىمى مەن مازمۇن ەرەكشەلىكتەرى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، كونە وزبەك ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىن، ونىڭ ۇلتتىق سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن تەرەڭ اشىپ بەردى.

1970 -جىلداردان باستاپ وقۋ پروتسەسىنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا، اۋەلى دەكان ورىنباسارى، سىرتتاي وقۋ ءبولىمىنىڭ دەكانى، پرورەكتور جانە جوعارى جانە ورتا ارناۋلى ءبىلىم مينيسترلىگىندە ادىستەمەلىك كەڭەستىڭ حاتشىسى قىزمەتتەرىن قاتار اتقارعان. تۇركيا جانە اۋعانستاندا كوپتەگەن شاكىرتكە عىلىمي جەتەكشى بولعان.

1997 -جىلى ساميحان اشيربايەۆتىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى وقۋ وزبەك تىلىندە جۇرگىزىلەتىن مەكتەپتەر ءۇشىن «وزبەك ءتىلى» (5-9-سىنىپتار) وقۋلىقتارى جارىق كوردى. بۇگىندە بۇل وقۋلىقتار مەكتەپ وقۋشىلارىنا تاپتىرماس قۇرالعا اينالدى. زەردەلى عالىم، شەبەر ادىسكەردىڭ تەرەڭ ىزدەنىسكە تولى بۇل ەڭبەگى دە ءوز كەزىندە ۇلكەن جاڭالىق بولدى.

ساميحان اشيربايەۆ كوپتەگەن شەتەلدە حالىقارالاق كونگرەسس، كونفەرەنسيا، جيىنعا قاتىسىپ، باياندامالار جاسادى، عىلىمي ماقالا، ەڭبەكتەر جاريالادى. عىلىمداعى كوپ جىل تابىستى ەڭبەكتەرى ءۇشىن ابىروي، اتاققا بولەنىپ، حالىقارالىق TURKSOY ۇيىمىنىڭ «احمەت بايتۇرسىنوۆ» مەدالىمەن (2022)، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن «دوستىق» وردەنى (2024) جانە بىرنەشە قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالدى.

ساميحان اشيربايەۆ ونعا تارتا كانديدات پەن التى عىلىم دوكتورىنا عىلىمي جەتەكشى، ون دوكتورلىق، وتىز كانديداتتىق ديسسەرتاتسياعا رەسمي وپپونەنت بولعان ەكەن. ءوزىنىڭ ماعىنالى عۇمىرىندا تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ، وزبەك ءتىلىنىڭ دامۋىنا، عىلىمنىڭ جاس كۇشتەرىنىڭ قالىپتاسىپ، نىعايۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلەدى.

ساميحان اعايدىڭ وزبەك ءتىلى تاريحى مەن تۇركىتانۋعا قاتىستى ەكى جۇزگە تارتا ەڭبەگى بار. سولاردىڭ ىشىندە «كونە تۇركى ءتىلى»، «وزبەك ءتىلىنىڭ تاريحي گرامماتيكاسى»، «وزبەك ادەبي ءتىلى تاريحى»، «ەسكى وزبەك ءتىلى جانە جازۋى»، «وزبەك ديالەكتولوگياسى»، «تۇركى تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى- تاريحي گرامماتيكاسى»، «ارەال لينگۆيستيكا» تاعى باسقا ەڭبەكتەرى جاس مامانداردىڭ يگىلىگىنە اينالىپ كەلەدى.

ساميحان اعا: «التاي سارسەن ۇلى امانجولوۆ - ءبىزدىڭ ۇستازىمىز»، - دەپ، ەرەكشە ىقىلاس- قۇرمەتپەن ايتقان ەدى بىزگە. عىلىمي ىزدەنىسىنە باعا بەرىپ، تىلەكتەستىك بىلدىرگەن التاي امانجولوۆ تۋرالى ەستەلىگىن تىڭداي وتىرىپ، عىلىمعا، عالىمعا، ۇستازعا دەگەن قۇرمەتتىڭ رياسىز ۇلگىسىن ساميحان اعادان كورۋگە بولادى دەپ تۇيگەن ەدىك.

كورنەكتى تۇركولوگ عالىم جانە وزبەك ءتىل ءبىلىمىنىڭ، تۇركىتانۋدىڭ بىلگىر زەرتتەۋشىسى ساميحان اشيربايەۆ بۇگىندە تىنىمسىز عىلىمي ىزدەنىسىن جالعاستىرۋدا. عالىمنىڭ ءالى دە تۇركىتانۋعا قوسارى مول دەپ ويلايمىز.

بيىلعى ساپارىمىزدا ارنايى سالەم بەرمەك بولعانىمدا، ارىپتەستەر اعانىڭ مەملەكەتتىك ناگرادامەن ماراپاتتالىپ جاتقانىن جەتكىزدى. وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ساميحان اعانىڭ عىلىمداعى، قوعامداعى ەڭبەگىن جوعارى باعالاپ «دوستىق» وردەنىمەن ماراپاتتاپتى. لايىقتى ماراپات. ەرتەسىنە ساميحان اعا باسقارىپ وتىرعان «فولكلور تانۋ مەن ديالەكتولوگيا» كافەدراسىنا ارنايى قۇتتىقتاپ بارعانىمدا، ۇلكەن عالىمنىڭ مارقايىپ وتىرعان ءساتىن كوردىم. الدىڭعى كەلگەنىمىزدە دە قازاق ارىپتەستەرىممەن بىرگە ۇيىنە ارنايى شاقىرىپ، كەڭ داستارقانىنان ءدام تاتىپ، ءتۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتارمەن تانىسىپ، ماعىنالى سۇحبات قۇرعان ەدىك. بۇل جولى دا «كەشكە ۇيگە قوناق بول، بالالارىم جينالىپ، اس (پالاۋ) پىسىرەدى»، - دەدى.

ەرتەڭ جول جۇرەتىن بولعاندىقتان راحمەتىمدى ايتتىم. بالالار دەمەكشى، ساميحان اعانىڭ ءۇش ۇلى ۇلگىلى وتباسى، جاقسى مامان، جوعارى قىزمەتتەگى جاندار. نەمەرەلەرى دە ەسەيگەن، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋدا، الدى قىزمەتتە.

تۇركى تانۋ عىلىمىندا وزىندىك ورنى بار، وزبەك ءتىل عىلىمىنىڭ دامۋىندا ەرەسەن ەڭبەك ەتكەن عالىم، بىرنەشە بۋىن شاكىرت تاربيەلەگەن ۇستاز، قازاقتى قانىم ءبىر تۋىسىم دەپ ەرەكشە قادىرلەيتىن ابزال ادام ساميحان اعا ورتامىزدا امان-ساۋ ءجۇرسىن دەگەن تىلەكتەمىز.

جانات اسكەربەك قىزى، اقىن

«تۇركىستان» گازەتى