قازاق مۋزىكاسىنىڭ رەفورماتورى سىدىق مۇحامەدجانوۆ تۋرالى نە بىلەمىز؟

استانا. قازاقپارات - سىدىق مۇحامەدجانوۆ - قازاق كاسىبي مۋزىكا ونەرىندەگى ەلەۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.

ونىڭ شىعارماشىلىعى سيمفونيالىق، ۆوكالدىق، اسپاپتىق جانە وپەرالىق جانرلاردىڭ قالىپتاسۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. كەڭ اۋقىمدى مۋزىكالىق ءتىل مەن جانرلىق الۋاندىلىقتى قامتىعان كومپوزيتور تۋىندىلارى قازاق مۋزىكاسىنىڭ ۇلتتىق باعىتىن ساقتاي وتىرىپ، جاڭا كاسىبي باعىتتارمەن ۇشتاستى.

سىدىق مۇحامەدجانوۆ 1924 -جىلى قاراعاندى وبلىسى شەت اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول مۋزىكامەن ەرتە جاستان اينالىستى.

تۋعان وڭىرىندەگى تاتتىمبەت، اقان سەرى، ەستاي مۇرالارى، حالىق اندەرى مەن كۇيلەرى ونىڭ مۋزىكالىق قابىلداۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتتى. اناسى ءوز داۋىرىندەگى بەلگىلى انشىلەردىڭ ءبىرى بولعان. مۇنىڭ بارلىعى بولاشاق كومپوزيتورعا اسەر ەتكەنى انىق. ول ورتا ءبىلىمدى قازاق جانە ورىس مەكتەپتەرىندە الدى. 1947 -جىلى كينواكتەرلار مەكتەبىن اياقتاعاننان كەيىن، مۋزىكا ۋچيليشەسىنە وقۋعا ءتۇسىپ، كەيىنىرەك الماتى كونسەرۆاتورياسىندا پروفەسسور ە. برۋسيلوۆسكيدىڭ كلاسىندا ءبىلىم الدى.

1950 -جىلداردان باستاپ سىدىق مۇحامەدجانوۆ كاسىبي كومپوزيتور رەتىندە قالىپتاسا باستادى. ول دومبىرا، قوبىز، فورتەپيانوعا ارنالعان پەسالار، رومانستار، حور شىعارمالارىن، وركەسترگە ارنالعان تۋىندىلار جازدى. بۇل كەزەڭدەگى ەلەۋلى ەڭبەكتەرىنىڭ قاتارىندا «قازاق كۇيى» سيمفونيالىق سيۋيتاسى (1955 -جىل)، «دومبىرا تۋرالى باللادا» پوەماسى (1955 -جىل)، «شاتتىق وتانى» سيمفونيالىق پوەماسى (1952 -جىل) بار.

«شاتتىق وتانى» شىعارماسى 1953 -جىلى بۋحارەستتە وتكەن بۇكىلالەمدىك جاستار فەستيۆالىندە ورىندالىپ، قازاق ك س ر-ىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولدى. وسى تۋىندى كومپوزيتور ەسىمىن مۋزىكالىق ورتاعا كەڭىنەن تانىتتى.

وسى جىلدارداعى شىعارماشىلىعى تۋرالى ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءۇ. جۇماقوۆا: «كونسەرۆاتوريادا وقىپ جۇرگەن كەزەڭدە-اق ونىڭ شىعارمالارىنان ۇلتتىق اۋەن مەن اۋەزدىڭ، فورمالىق تۇتاستىقتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى بايقالدى»، - دەپ جازادى.

1960 -جىلداردان باستاپ سىدىق مۇحامەدجانوۆ سيمفونيا، كانتاتا، پوەما سياقتى ءىرى جانرلارعا كوبىرەك بەت بۇرا باستادى. ونىڭ شىعارماشىلىعىندا ليريكالىق جانە باتىرلىق- ەپيكالىق باعىتتاعى تۋىندىلار قاتار دامىدى. 1964 -جىلى «ايسۇلۋ» اتتى قازاقستانداعى العاشقى ليريكالىق وپەراسىن جازدى. بۇل وپەرا قازاق ساحنالىق ونەرىندەگى جاڭا بەلەس بولدى.

سىدىق مۇحامەدجانوۆ بىرنەشە ۇلكەن مۋزىكالىق شىعارما جازدى. مىسالى، م. اۋەزوۆتىڭ ماتىنىنە جازىلعان «بەكەت» اتتى وپەراسىن باستاعانىمەن، ونى اياقتاي المادى. ءبىراق قازاق مۋزىكا ونەرىندە جاڭا جول اشقان «ايسۇلۋ» اتتى شىعارماسى حالىققا كەڭ تانىلدى. بۇل تۋىندى العاش رەت 1964 -جىلى جازىلىپ، كەيىن 1972 -جىلى قايتا وڭدەلدى.

ءۇشىنشى ۇلكەن شىعارماسى - «جۇمباق قىز». ول ساكەن سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى نەگىزىندە جازىلعان. مۇندا ابىلاي حان تۇتقىنداعان قالماق قىزىنىڭ ايتىستا جەڭىپ، بوستاندىققا شىعۋى تۋرالى تاريحي وقيعا سۋرەتتەلەدى.

سونداي-اق كومپوزيتور «اقان سەرى - اقتوقتى» اتتى ەڭبەگىندە قازاقتىڭ اتاقتى اقىنىنىڭ ءومىرىن جانە شىعارماشىلىعىن ارقاۋ ەتىپ الدى. كەيىنىرەك ول «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» تۋرالى تۋىندىنى جازۋدى قولعا الادى، ءبىراق بۇل جۇمىسىن اياقتاپ ۇلگەرمەيدى.

پروفەسسور ءۇ. جۇماقوۆانىڭ جازۋىنشا، سىدىق مۇحامەدجانوۆتىڭ بارلىق شىعارمالارىندا وزىندىك نازىكتىك پەن سەزىم بايقالادى. ونىڭ جازعان اندەرىندە شىنايىلىق پەن تەرەڭ وي جاتىر. دەگەنمەن كەيبىر تۇستاردا وقيعا جەلىسىنىڭ السىزدىگى كورىنىپ تۇرادى. بۇل سول ۋاقىتتاعى قازاق مۋزىكاسىنىڭ ورتاق ەرەكشەلىگى ەدى. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءساتتى شىققانى - «ايسۇلۋ». بۇل شىعارما سول كەزدەگى ءومىردى شىنايى سۋرەتتەپ، كۇلكىلى دە، ويلى مازمۇنمەن كورەرمەننىڭ جۇرەگىنەن ورىن تاپتى.

بۇل تۋىندى اباي اتىنداعى تەاتردا قويىلىپ، كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. كومپوزيتور ۇلكەن تانىمالدىققا يە بولدى. شىعارمانىڭ كەيبىر اندەرى جەكە كونسەرتتەردە دە ورىندالىپ ءجۇردى. مىسالى، سەركەنىڭ كاۆاتيناسى.

1960-1970 -جىلدارى سىدىق مۇحامەدجانوۆ ۆوكالدىق-سيمفونيالىق جانە اسپاپتىق جانرلاردا ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. «لەنين تۋرالى» كانتاتاسى، «عاسىرلار ءۇنى»، «زاريا ۆەكا» شىعارمالارى مەن «حالىق ارمانى»، «داڭق»، «قوس باسار» سياقتى سيمفونيالىق پوەمالارى ونىڭ كاسىبي دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. بۇل تۋىندىلار رەۆوليۋتسيالىق تاقىرىپتارعا ارنالسا دا، ۇلتتىق ناقىش پەن اۋەندىك قۇرىلىم ساقتالعان.

سونىمەن قاتار كومپوزيتور قازاق حالىق اسپاپتارىنا ارناپ «دالا تاڭى»، «مەرەكە»، «كۇلاگەر» سەكىلدى تابيعات پەن دالانى سۋرەتتەيتىن شىعارمالار جازدى. ولاردىڭ كەيبىرى كلاسسيكالىق سيمفونيالىق وركەسترگە دە بەيىمدەلىپ ورىندالدى.

1980 -جىلدارى مۇحامەدجانوۆ سيمفونيالىق جانرعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، تەرەڭ مازمۇنداعى ءۇش ءىرى سيمفونيا جازدى.

«بۇل شىعارمالارىندا ۇلتتىق ينتوناتسيا مەن زاماناۋي فورمالاردى ۇيلەستىرە وتىرىپ، مۋزىكالىق ويدى جيناقتاۋ، كوركەم بەينە جاساۋ شەبەرلىگىن ايقىن كورسەتتى»، - دەپ جازادى ءۇ. جۇماقوۆ. كومپوزيتور سيمفونيا سالاسىندا قازاق مۋزىكاسىنىڭ جاڭا بيىكتەرگە كوتەرىلۋىنە زور ۇلەس قوستى.

ارينە، كومپوزيتور ءوز زامانىندا تانىمال بولعان ءان جانرلارىن دا جازعان.

«قازاقتىڭ مۋزىكالىق ادەبيەتى» (استانا، 2005) وقۋلىعىندا كەلەسىدەي دەرەك وقي الامىز: «كومپوزيتوردىڭ شىعارماشىلىعىندا دۋەتكە ارنالعان اندەرى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇل اندەر اتاقتى ورىنداۋشىلارعا ارنالىپ جازىلعان. 60-جىلدارى اعايىندى ابدۋلليندەرگە ارنايى جازعان دۋەتتەرى حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراعان. اعايىندى ابدۋلليندەر سىدىق مۇحامەدجانوۆتىڭ ەڭ كورنەكتى دۋەتتەرىنىڭ ورىنداۋشىلارى بولدى. بۇعان - «جارقىرايدى تەمىرتاۋدىڭ وتتارى»، «تەربەلەدى تىڭ دالا» جانە ت. ب. جاتادى».

قورىتا ايتقاندا، سىدىق مۇحامەدجانوۆ قازاق مۋزىكا ونەرىنە تەرەڭ ءارى جۇيەلى وزگەرىس ەنگىزگەن ناعىز رەفورماتور. ول ۇلتتىق مۋزىكانىڭ تەك مازمۇنىن عانا ەمەس، قۇرىلىمىن، ورىندالۋ تاسىلدەرىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرە ءبىلدى. اكادەميالىق جانرلار سيمفونيا، وپەرا، كانتاتا، وراتوريا سياقتى قازاق مۋزىكاسىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ولشەمدەر مەن تاسىلدەر ارقىلى ەنىپ، ۇلتتىق ستيلمەن تابيعي ۇيلەستى.

س. مۇحامەدجانوۆ سيمفونيزمدى حالىقتىق اۋەزبەن توعىستىرىپ، قازاق تىڭدارمانىنا كۇردەلى فورمالاردى تۇسىنىكتى، ءارى كاسىبي دەڭگەيدە تارتىمدى ەتىپ جەتكىزدى. ول قازاق وپەراسىنا جاڭا مازمۇن اكەلىپ، كۇلدىرگى وپەرا سياقتى تىڭ باعىتتى قالىپتاستىردى. اسپاپتىق مۋزىكادا دا جاڭاشىلدىق تانىتىپ، ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترىنە ارنالعان جاڭا رەپەرتۋار جازدى. وسىنداي اۋقىمدى وزگەرىستەرگە قاراماستان، ول تۋرالى كوپ ايتىلا بەرمەيدى، ەسىمى كاسىبي ورتادان تىس سيرەك اتالادى. ءبىراق ونىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وتاندىق كاسىبي مۋزىكانى دامىتىپ، بۇگىنگى بيىگىن قالىپتاستىرعان شىنايى رەفورما. سول سەبەپتى ءبىز ونى سەنىمدى تۇردە «قازاق مۋزىكاسىنىڭ ءۇنسىز رەفورماتورى» دەپ اتايمىز.

رۇستەم نۇركەنوۆ، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى