قازاق ەلىنىڭ جەرى ساۋداعا تۇسپەيدى، قۇداي ونى ادام بالاسىنا پايدالانۋ ءۇشىن جاراتتى - العاشقى اتا زاڭ

استانا. قازاقپارات - ءۇش جۇزگە جۋىق الاشورداشى زيالى قاۋىمنىڭ ىشىندە ءالى دە ءوز دارەجەسىندە زەرتتەلمەي كەلە جاتقان، ءالى دە تاريحشىلاردىڭ قالامىنا ىلىكپەي كەلە جاتقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى - بارلىبەك سىرتانوۆ.

دەسە دە، قۇقىقتانۋشىلار ءۇشىن ونىڭ ەسىمى بەيماعلۇم بولۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ول - قازاق مەملەكەتىنىڭ العاشقى اتا زاڭىنىڭ اۆتورى. وكىنىشتىسى، ونىڭ قالامىنان شىققان «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» ول كەزەڭدە جۇزەگە اسقان جوق.

كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەدە بۇل ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس جاعداي بولاتىن. دەگەنمەن، تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىندا، وزگە دە زاڭدارىمىزدا سىرتانوۆتىڭ يدەيالارى ءىشىنارا كورىنىس تاپقان.

بارلىبەك سىرتانوۆ جەتىسۋدىڭ قاپال ۋەزىنىڭ اراسان بولىسىنداعى قاراشوقىدا 1866 - جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ون جاسىنان باستاپ ۆەرنىي قالاسىنداعى ەر بالالار گيمنازياسىندا وقيدى، ونىڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرىنە سۇيسىنگەن گيمنازيا ديرەكتورى د. نوۆاك جاس قازاق ورەنىنىڭ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسۋىنە ىقپال جاسايدى.

ب. سىرتانوۆ وسىناۋ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن 1-دارەجەلى ديپلوممەن بىتىرەدى. 1891-1894 - جىلدارى تاشكەنت قالاسىندا قىزمەت ىستەپ، ودان سوڭ جەتىسۋ وبلىستىق باسقارماسىنىڭ ءىس جۇرگىزۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە اۋىسادى. 1903-1907 - جىلدارى جەتىسۋدىڭ قىتايمەن شەكتەسەتىن شەكاراسىن تەكسەرۋ توبىنا قاتىسىپ، ستولىپين رەفورماسى توعىتقان كەلىمسەكتەر لەگىن ازايتۋعا ارەكەت جاسايدى. ول - «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» مەن «ىنتىماق ەرەجەسىنىڭ» اۆتورى.

بارلىبەك سىرتانوۆتى «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆىن» جازۋعا يتەرمەلەگەن كۇش - تاريحتا ات قالدىرۋ، بولماسا ەرىككەن جاننىڭ ەرمەك ىزدەۋى ەمەس ەدى. ونى قالاي بولعاندا دا قازاق ەلىن رەسەي وتارشىلدارىنان ازات، ەركىن، بوستان ەل جاساۋ ارمانى تولعاندىرعانى اقيقات.

بەلگىلى زاڭگەر، مارقۇم ساكەن وزبەك ۇلىنىڭ جيناستىرعان مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش كونستيتۋسياسى 1911 - جىلدىڭ 3 - ماۋسىمىنان باستالادى. «بارلىبەك سىرتانوۆ وتە قۇپيا تۇردە ءاليحان بوكەيحانوۆپەن بىرگە اقىلداسا وتىرىپ، رەسەي استاناسىنداعى باي كىتاپحانانىڭ قورىن پايدالانۋ بارىسىندا كونستيتۋسيا جوباسىن جازىپ بىتىرگەن دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا ابدەن نەگىز بار» دەگەن پىكىر قالدىردى عالىم.

تاريحقا ۇڭىلسەك، ب. سىرتانوۆ 1914 - جىلدىڭ 26 - قاراشاسىندا ۇزاققا سوزىلعان وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولادى. دەمەك، بۇل العاشقى اتا زاڭ ونىڭ قان تۇكىرىپ، قاتتى ناۋقاستانىپ ءجۇرىپ جازعان ەڭبەگى بولىپ تابىلادى.

ارينە، ەڭبەك ونىڭ قالامىنان تۋعان دۇنيە بولعانىمەن، قازاق دالاسىنا ورتاق، الاش زيالىلارى كوكسەگەن قۇجات بولاتىن. اتتەڭى سول، بۇل زاڭعا زامان، حالىق جانە البەتتە بيلىك دايىن ەمەس ەدى...

ۋستاۆ 28 باپتان تۇرادى. ەڭ تاڭ قالارلىعى، سوناۋ 1911 - جىلى جازىلعان ۋستاۆقا بۇگىنگى زاڭگەر، قۇقىقتانۋشىلار دا قايران قاپ، تاڭداي قاعىسادى. بارلىبەك سىرتانوۆ ۋستاۆتىڭ كىرىسپە سوزىندە «قازاق ەلى كونە ۇلتتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلعان. جەكە ەل بولىپ ءومىر ءسۇردى، ەلىن، جەرىن، قورعادى. ۇرپاق جالعاستىرۋدان 7 ميلليونعا جەتتى. سانىمەن روسسيادا ءۇشىنشى ورىندا. «اقتابان شۇبىرىندى، الاكول سۇلاما» جىلداردا قالماقتاردىڭ كۇشتى ءهام كوپ اسكەرىنە اۋىزبىرلىك جوقتىعىنان قارسى تۇرا المادى. ءبىراق ءۇش جۇزدىڭ اقىلدى ۇلدارى ءبىر بايراقتىڭ استىنا جينالۋعا ۋادە بەرىپ، باس قوسىپ، قالماقتاردى كۇل-تالقان جاسادى.

ءابىلحايىر حان اسىعىستىق جاساۋمەن كىشى ءجۇزدىڭ قازاقتارىن روسسياعا باعىنىشتى ەتتى... بايعۇس قازاقتار ءوز جەرىنە يە بولۋدان ايرىلدى ءهام ايدالاعا، قۇمعا ىعىستىرىلدى... ءوز الدىنا ەل بولۋدى كوزدەۋمەن دۇنيەدە ءوزىن-ءوزى بيلەگەن ناسىلدەر سياقتى جەكە ەل بولۋ ماقساتىندا ءهام ەلدى باقىتتى، تەڭدىك، بوستاندىق ومىرىنە جەتكىزۋ ءۇشىن ۋستاۆتى كىرگىزەدى» دەپ جازادى. راسىمەن دە، ۋستاۆتىڭ ەكىنشى «ادام بالاسىنىڭ حۇقى تۋراسىندا» اتالاتىن ءبولىمى ادام تەڭدىگى ماسەلەسىن كوتەرەدى. ادام تەك قۇداي مەن «زاكوننىڭ» الدىندا عانا جاۋاپ بەرەدى. ب. سىرتانوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، قازاق ەلىندە ەر مەن ايەل تەڭ، ال قازاقي ەرەكشەلىكتەر ايەلدەردى قورلامايدى، ايەل كەلىسىمىمەن ىسكە اسادى.

سونداي-اق، «... قازاق ەلىندە ادام بالاسىنىڭ ەركىن سويلەۋگە، ۇيىم قۇرۋىنا ءهام پارتيالارعا كىرۋىنە تىيىم جوق». ب. سىرتانوۆتىڭ ۋستاۆىندا ءبىز اراعا سەكسەن جىل سالىپ كەلدى دەپ جۇرگەن دەموكراتيانىڭ نەگىزدەرى جاتىر. مۇنىڭ ءوزى ءاۋ باستا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز، دەموكراتيالىق قوعامدى اڭساعانىن ايشىقتاي تۇسپەك.

«قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە شەيىن وزەكتىلىگىن ساقتاپ كەلە جاتقان ماسەلەلەرىن قاۋزايدى. اسىرەسە، ІІІ ءبولىمنىڭ باپتارى قازاق جەرىن ساقتاپ قالۋعا نەگىزدەلگەن بولاتىن:

«19. قازاق ەلىنىڭ جەرى ساۋداعا تۇسپەيدى، قۇداي ونى ادام بالاسىنا پايدالانۋ ءۇشىن جاراتتى». وكىنىشتىسى دە سول، بۇگىنگى تاڭدا قازاق جەرى زاڭدى تۇردە ساۋدا اينالىمىنا ءتۇسىپ كەتتى.

بۇگىندە ەندى-ەندى عانا قوزعاۋ الىپ جاتقان، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قازاق ءتىلىن مىندەتتى ەركىن ءبىلۋى دە ب. سىرتانوۆتىڭ ۋستاۆىندا كورىنىس تاپقان ەدى. «سۋديالار قازاق ءتىلىن ءبىلۋى شارت. باسقا ناسىلدەردىڭ سوتتا ءوز تىلدەرىندە سويلەۋ حۇقى بار» دەيدى ب. سىرتانوۆ. العاشقى اتا زاڭدا سوت بيلىگىندەگى ادىلەتسىزدىكتەردى بولدىرماۋدىڭ دا وزىندىك جۇيەسى جاسالعان.

سىرتانوۆ زاڭدى بۇزعان سۋديالارعا بۇگىنگىدەي كەشىرىممەن قاراۋ ەمەس، ولاردى قىزمەتىنەن الۋ قاجەت دەپ سانايدى. ەسەسىنە، «قازاق ەلىندەگى بار سۋديالار ۇلت ماجىلىسىنە ءومىر بويى سايلانادى». اتاپ وتەر جايت، سىرتانوۆتىڭ ۋستاۆى بويىنشا ەلدە ءۇش بيلىك بولماق: زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت بيلىگى. ءۇش بيلىك بىر-بىرىنە باعىنبايدى، باسسىزدىققا جول بەرمەۋدىڭ بەلگىسى بولىپ تۇرادى. پارلامەنتتىك ەل باسقارۋ ۇلگىسىن ۇسىنعان ۋستاۆ قازاق ەلىن ازاتتىققا باستايتىن ەدى. راس، ساكەن وزبەكوۆتىڭ پىكىرىنشە، بۇل ۋستاۆ تا قازاق دالاسى ءۇشىن «يدەال» زاڭ جوباسى بولماس ەدى.

«ويتكەنى، - دەگەن زاڭگەر، - ب. سىرتانوۆ بۇل قۇجاتتا رەسەيدەن قالاي ازاتتىق الۋدىڭ جولدارىن كورسەتكەن جوق. دەگەنمەن، قۇجاتتىڭ قاي ۋاقىتتا، قانداي جاعدايدا جازىلعانىن ەسكەرىپ، ونىڭ سول كەزدەگى ءهام بۇگىنگى كونەرمەگەن ەرەكشەلىكتەرىن نەگىزگە الساق، «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆىن» تۇڭعىش اتا زاڭىمىز دەپ ماقتانۋىمىزعا تۇرارلىق دۇنيە». ءجون پىكىر. الايدا، بۇل قۇجات جايى كوپشىلىككە ءالى بەيمالىم، تاريحتىڭ اشىلماعان كونە پاراعى سياقتى قالىپ قويىپ وتىر.

بارلىبەك سىرتانوۆ ازىرلەگەن تاعى ءبىر قۇجات بار. بۇل - بار بولعانى 15 باپتان تۇراتىن «ىنتىماق ەرەجەسى». تالدىقورعان قالاسىنداعى ءىلياس جانسۇگىروۆ مۇراجايىنىڭ قولجازبالارىنداعى قۇجات «بۇقاباي بالالارىنىڭ «ىنتىماق ەرەجەس» (بارلىبەك سىرتان ۇلى 50 ءۇي اراسىندا مىناداي ۇيىم اشادى) دەپ اتالادى. وتستاۆكاعا كەتكەننەن كەيىن ەل باسقارۋ ىسىمەن اينالىسقان سىرتانوۆتىڭ بۇل ەرەجەنى ناقتى قاي ۋاقىتتا جازعانى بەلگىسىز، مۇنداي مالىمەتتەر ساقتالماعان. دەگەنمەن، ەرەجە باپتارى اۋىل باسقارۋ ءىسىنىڭ ءتيىمدى جولدارىن كورسەتەدى.

ماسەلەن، 50 ءۇي اراسىنداعى بىرلىكتى ءبىرتۇتاس ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن يسلامدىق ۇستانىمداردى العا تارتادى. ايتالىق، ەرەجەنىڭ العاشقى بابىندا بەرىلەتىن زەكەت، قايىر-ساداقانى ءۇي اراسىنداعى ەڭ كەدەيىنە نە مەدرەسەگە بەرۋدى ۇسىنسا، كەيىنگى 4 باپتا قاتىنى ولگەن ەرگە ۇيىم بولىپ قاتىن اپەرۋگە، اۋرۋدى ۇيىم بولىپ دارىگەرگە قاراتۋعا، اقىمال تارتقاننىڭ اقىسىن ۇيىم بولىپ وتەۋگە، مالى ولگەنگە ۇيىم بولىپ مال اپەرۋگە ناسيحات ەتەدى، سوعان شەشىم شىعارادى.

بارلىبەك سىرتانوۆ ەرەجەسى تەك قۇقىقتىق ماسەلەلەرمەن عانا شەكتەلمەيدى. كەشەگىنىڭ دە، بۇگىنگى قوعامنىڭ دا ادەبي-ەستەتيكالىق ماسەلەلەرىن مەڭزەپ، كوكسەيدى. «ىنتىماق ەرەجەسىنىڭ» 10، 14-باپتارىندا بىلاي دەلىنەدى:

«...10. ۇرلىق، وتىرىك، بوقتاۋ، ويناس ءتىپتى بولماسىن. بولسا، اباقتىدان باسقا كوپكە ات-شاپان بولسىن؛

...14. قارتا، باسقا قۇمار ويناماسقا». وركەنيەتتى ەلدەردى بىلاي قويعاندا، دامىعان، دامۋشى ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە قاعاز جۇزىندەگى مۇنداي مورالدىق ەرەجە جوق. بۇل كوبىنە ادامنىڭ جەكە باس ادەبى رەتىندە ەسكەرىلەدى دە زاڭ، ەرەجە تالاپتارىنان قاعىس قالادى.

بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ كورەگەندىگى وسىدان كورىنەدى، ول 50 ءۇي اراسىنداعى ىنتىماقتى ۇستاۋدىڭ ءبىر جولى ازدىرعىش ارەكەتتەردەن ادا بولۋ ەكەنىن ءاۋ باستا-اق ءتۇسىنىپ، وعان قاعاز، زاڭ جۇزىندە تىيىم سالۋدى ءجون سانايدى. سىرتانوۆ اۋىل باسقارۋ ىسىندە داۋ شەشۋ بيلىگىن اقساقالعا جۇكتەيدى. ارينە، اقساقال تاۋەلسىز سايلاۋ جولىمەن تاعايىندالادى. «...ءبىر ستارشىن ەلدە جۇمىسى بولسا، سايلاعان سەگىز اقساقال ءبىتىرىپ تۇرادى» دەيدى ب. سىرتانوۆ. بۇل رەتتە ونىڭ بۇل بيلىكتى حالىق ءداستۇرى بويىنشا بيلەرگە بەرمەي، اقساقالدارعا ۇستاتۋىن زاڭگەر ساكەن وزبەكوۆ بىلايشا تۇجىرىمداعان:

«1867-68 - جىلدارى قازاق دالاسىنا ەنگىزىلگەن «ۋاقىتشا ەرەجەدەن» كەيىن بيلەردىڭ سايلاۋ ارقىلى «حالىق سوتىنا» يە بولۋ مارتەبەسىنىڭ ناتيجەسىندە ادىلەتسىزدىككە، پاراقورلىققا كەڭىنەن جول اشىلۋىنىڭ سالدارىنان بيلەر بەدەلىن مۇلدەم ءتۇسىرىپ الدى.

سەبەبى، حالىق سوتىن سايلاۋ ورىس ۇلىقتارىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن بولىپ، ولاردىڭ ۇسىنىسىمەن بولاتىن ىسكە اينالعان ەدى. وسىنى بايقاعان بارلىبەك سىرتانوۆ داۋلاردى شەشۋ مەن ەل باسقارۋ ءىسىن بەدەلدى، ەل تانىعان، شەشەندىكتى مەڭگەرگەن اقساقالدارعا جۇكتەيدى».

جالپى، «ىنتىماق ەرەجەسى» ەكى مادەنيەتتىڭ جەمىسى (ءبىرى - كوشپەلى قازاق قوعامىنىڭ سالت-ءداستۇرى، قوعامدىق ينستيتۋتى بولسا، ەكىنشىسى - يسلام شاريعاتى) رەتىندە سيپات بەرسە، وسى ەكەۋىنىڭ قوسىندىسى بوپ، ءبىر ۇلى ماقساتتى كوزدەيدى، ول - قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى، ەركىن ەلدىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى بولاتىن.

نۇربولات امانجول، جۋرناليست.

skifnews.kz