قازاق جازۋى 3500 جىل بۇرىن پايدا بولعان
قازاق جازۋى كەمى 3500 جىل بۇرىن پايدا بولعان. بۇعان دالەل بار. عالىمدار تاستاعى جازۋلاردى وقىپ، ونىڭ مازمۇنىن ايقىنداعان.
ماماندار ەستە جوق ەسكى زاماننان جەتكەن دۇنيەلەر جازۋ- سىزۋ ونەرىنىڭ ۇلى دالادان باستالعانىنا شەك كەلتىرمەيدى. 1900 -جىلى اعىلشىن ارحەولوگى ارتۋر ەۆانس كريت جانە كيپر ارادارىنداعى كونە قالانىڭ ورنىن قازىپ، جازۋى بار قىش تاقتايشالار تابادى.
بۇل جازۋلاردى كەيىن 1953 -جىلدارى اعىلشىن ارحيتەكتورى مايكل ۆەنتريس وقىپ، «كيپردى مەكەندەپ، كەيىن ءىز- ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن حالىقتان قالعان مۇرا» دەپ باعا بەرگەن. بۇدان ءارى، ياعني 2000 -جىلداردىڭ باسىندا عالىم امانتاي ايزاحمەتوۆ وسى قىش تاقتايشاداعى جازۋدى زەرتتەپ، بۇل قازاق جازۋىنىڭ العاشقى نۇسقاسى ەكەنىن دالەلدەيدى. ءبىراق ءوزى كوپ ۇزاماي قايتىس بولعان.
قويشىعارا سالعارا ۇلى، جازۋشى- تاريحشى:
- مىنانى مەن اشتىم دەپ ايتا المايمىن. انانىڭ ارۋاعىنىڭ الدىندا دا ءوزىمنىڭ ارىمنىڭ الدىندا دا. اشقان امانتاي. وقىعان امانتاي.
قىش تاقتايشاداعى جازۋ عالىمداردىڭ زەرتتەپ انىقتاۋى بويىنشا 3500 جىل. ءسوزى مىناۋ. «اناما تور يۋمى ەس ايىم، قۇل ايلاس، انا ءار ءىسى تون وسسە، ءار اتا پانا قاس وق وسسە، كەرەك ەر ەت ۇل وسسە، انا تاق قۋ».
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى ءسوزدىڭ تۇپكى اۋدارماسى «اتا كورگەن وق جونار، انا كورگەن تون پىشەر». بۇل كوزى تىرىسىندە امانتاي ايزاحمەتوۆتىڭ انىقتاعانى. بۇل ءبىر عانا جازۋ. ال تابىلعانى ون مىڭنان استام قىش تاقتايشا. ءبىراق ولار تولىق وقىلىپ، زەرتتەلمەگەن.
مارلەن ءادىلوۆ، تۇركولوگ:
- نەگىزى تۇركولوگياداعى رەسمي دەرەك بويىنشا قازاق جازۋىنىڭ تاريحى جەتىنشى عاسىرعا اپارىپ تىرەيدى. 683-مويىن-شور ەسكەرتكىشى ەڭ العاشقى جازىلعان ەسكەرتكىش. ياعني تايعا تاڭبا باسقان قىلىپ جىلى كورسەتىلگەن ەسكەرتكىش رەتىندە تىركەلگەن. تۇركولوگتىڭ ايۋىنشا قازاق جازۋىنىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر. ول بۇل ورايدا شۋمەر ءتىلىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءسوزىن العا تارتادى.
مارلەن ءادىلوۆ، تۇركولوگ:
- تۇركى حالىقتارىنان شۋمەر تىلىنە سوزدەر جەتكەن. ياعني جەر دەگەن «تير» دەپ جازىلعان. ەسىك دەگەن «گيشك» دەپ جازىلعانداي وسىنداي 200 ءسوز كەلتىرىلگەن. وسىنى نەگىزگە الا وتىرساق، وندا ءبىزدىڭ جازۋ تاريحىمىز، سوزدىك قور بايلىعىمىز سوناۋ شۋمەر داۋىرىنە دەيىن بارادى.
قويشىعارا سالعارا ۇلى، جازۋشى- تاريحشى:
- ءسوز - تاريح. ءسوز - تاريحي دەرەك. ءسوز - ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قازاق ءتىلى، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ شەجىرەسى. بۇكىل تاريح سوزدە تۇر. ءسوزدى قۇداي جاراتقان جوق، ءسوزدى ادام جاراتتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءسوزدى جاراتىپ كەلە جاتىرمىز. قازاقتىڭ ءسوزى، جازۋ تاريحى تىم ارىدە جاتقانمەن زەرتتەۋى كەمشىن. قازىر قولدا تام-تۇمداپ جەتكەن دەرەكتەر عانا بار. بۇعان كەڭەستىك يدەولوگيا مەن مۇراعاتتاردىڭ جابىق بولۋى جانە كوپتەگەن كىتاپتاردىڭ قاساقانا جويىلىپ كەتۋى سەبەپ. ال تاۋەلسىزدىگىنە كەيىندە عانا قول جەتكىزگەن قازاق شەتەلدىڭ مۇراعاتتارىنان ەندى عانا سىر تارتىپ جاتىر. مۇنىڭ سىرتىندا كونەدەن جەتكەن تاستاعى جازۋلاردى وقيتىن بىلگىر مامان دا جوقتىڭ قاسى.
اسانتەمىر قارشىعا ۇلى، ەربول دايىروۆ، عالىمجان ءابدىلاحات