قازاق دالاسىنان كەن ىزدەگەن قانىش ساتبايەۆقا اڭشىلار قالاي كومەكتەستى
پاۆلودار. قازاقپارات - 1959 -جىلى قانىش ساتبايەۆ باياناۋىلداعى تۋعان اۋىلىنا كەلىپ، اتا- اناسىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، اس بەرەدى. بۇل عۇلامانىڭ تۋعان ەلىنە دەگەن ساعىنىشىن باسقان سوڭعى ساپارى ەكەن.
سول ساپارىندا كىندىك قانى تامعان ايرىقپەن قيماي قوشتاسقان قاناعاڭ جاناق اقىننىڭ «بايانتاۋ» داستانىن كەڭ دالانى جاڭعىرىقتىرا جاتقا ايتىپ، كوزى شاراسىنا تولىپ، قاتتى تولقىپتى.
اشىسۋ وزەنىنىڭ جاعاسىندا، يمانتاي ءساتباي ۇلىنىڭ وتباسىندا ماڭدايى جارقىراپ دۇنيەگە كەلگەن اسىل پەرزەنتتىڭ الەمگە ايگىلى عۇلاماعا اينالارىن سول زاماننىڭ اقىلماندارى بوزبالا شاعىنان- اق بولجاپ بىلگەندەي. سوزىمىزگە دالەل بولسىن، 1989 -جىلى جارىق كورگەن «قانىش اعا» كىتابىندا اكادەميك الكەي مارعۇلان جازعان مىناداي وقيعا بار:
«1925 -جىلى جاز كۇنى مۇحتارمەن (اۋەزوۆ) بىرگە اباي اۋىلىندا بولعاندا ۋاقىتىمىز سول جەردەگى شەشەن كاريالاردىڭ ءسوزىن تىڭداۋمەن ءوتتى… مۇحتار دا قويدان قوڭىر، كىشىپەيىل كىسىنىڭ ءبىرى ەدى، ءوزىنىڭ اسقارلى تالانتىن، بىلگىش- جۇيرىكتىگىن جۇرتقا كورسەتكىسى كەلمەيتىن. ويعا باتقان تۇڭعيىق قارا كوزىن قاسىندا وتىرعان تۇراشقا (تۇراعۇل اباي ۇلى) تاستاپ:
— ءسىز قىرداعى جاڭا داۋىرلەپ كەلە جاتقان جاستار اراسىندا كىمدى وزىق تالانت دەپ تۇسىنەسىز؟ — دەدى.
تۇراش قاسقايا قاراپ:
— بۇل قىر ايماعىندا وزىق تالانت يمانتايدىڭ ەكى بالاسى. بۇگىندە ولاردان وزىق جاس بار دەپ ءوزىم تۇسىنبەيمىن. ول ەكەۋىنىڭ قابىلەتى بۇتىندەي باسقا. جاراتىلىس ءبىلىمدى دە، اقىل مەن ويدى دا ولارعا ەرەكشە بەرگەن. ولارداي ساڭلاق كىسى بۇگىنگى جاستار اراسىندا وتە سيرەك كەزدەسەدى، - دەدى» .
بۇل دەرەك اباي اۋىلىندا يمانتايدىڭ قوس ۇلى - عازيز بەن قانىشتىڭ اتتارى تانىمال، قادىرمەندى بولعانىن اڭعارتادى.
جۋىقتا قانىش اعا تۋعان مۇسا شورمان اۋىلىنا ارنايى بارىپ، اكادەميكتىڭ تۋعان ەلىمەن بايلانىستى ءبىراز جايتتارىنا قانىق بولدىق. مۇسا شورمان اۋىلىندا الدىمىزدان شىعىپ قارسى العان قايريدەن مۇزافاروۆ اڭگىمەشىل، ەسكىدەن قالعان ەستى سوزدەر كوكىرەگىندە سايراپ جاتقان اقساقال ەكەن.
— قاناعاڭنىڭ ەسىمىن تۋعان ەلى ايرىقشا قۇرمەتتەيدى. ونىڭ رۋحى ءالى كۇنگە تۋعان ولكەسىن جەبەپ تۇرعانداي. مۇسا شورمان اۋىلى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا تەڭدىك اتالعان. وسى تەڭدىكتەن ءارى جەتى- سەگىز شاقىرىم جەردە «ايرىق» دەپ اتالاتىن مەكەن بار. ەسكى ايرىق - ەجەلدەن ساتبايەۆتار اۋلەتىنىڭ قونىسى بولعان. يمانتاي شاڭىراق كوتەرگەندە ءساتباي اتامىز ايرىقتان ارىرەك ءۇش- ءتورت شاقىرىم جەردەن جەكە وتاۋ تىگىپ بەرەدى. ول جەر ءالى كۇنگە «يمانتاي مەكەنى» اتالادى. سول اۋماقتا قانىشتىڭ كىندىگى كەسىلگەن. كەيىن اكادەميك التىنبەك نۇح ۇلى باستاپ، الگى جەرگە بەلگىتاس قويىلدى. جارىقتىق ساتبايەۆتار اۋلەتى زامانىنىن وزىپ تۋعان اسىل ەرلەر ەدى. ءساتبايدان ءتورت ۇل: يمانتاي، ءامىن، ءجامىن، زەيىن تۋادى. ولاردان تاراعان ۇرپاقتاردىڭ قاي- قايسىسى بولماسىن ەلدىڭ بەتكەۇستارلارى، ءسوز ايتا بىلەتىن، حالىقتى قاراتا بىلەتىن ازاماتتار بولعانىن كونەكوز قاريالار ايتىپ وتىراتىن. قانىشتىڭ اكەسى يمانتاي اقكەلىن بولىسىندا حالىق سۋدياسى بولسا، ابىكەي زەيىن ۇلى الاش ىسىنە ارالاسقان ەل قايراتكەرى، تالاي ۇلىلاردىڭ ۇستازى اتاندى. ال ەل بوكەش اتاپ كەتكەن قانىشتىڭ اعاسى عابدۋلعازيز وتە ءبىلىمدى ادام بولعان. ومبىدا كولحوز باسقارىپ جۇرگەن جەرىندە 1937 -جىلى ۇستالىپ، اتىلىپ كەتتى. سول بوكەشتىڭ ارقاسىندا ساتبايەۆتاردىڭ جىلقىسىن باققان زايىر دەگەن ادام ومبىدا ءتونىپ كەلگەن اجالدان امان قۇتىلىپتى. الگى زايىردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە ايرىقتا ءتۇتىن تۇتەتىپ، شارۋاشىلىق ۇستاپ وتىر. تاعى ءبىرى - ءجامىن ۇلى ابدىكارىم. ابدىكارىم جانى مۋزىكانى سۇيگەن ونەرلى، ءبىلىمدى ادام بولعان. ساكەن سەيفۋللين ونىمەن باياناۋىلدا قالاي كەزدەسكەنى تۋرالى «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا باياندايدى. ول دا 1937 -جىلى قىزىلداردىڭ قولىنان قازا تاپتى. جالپى ساتبايەۆ اۋىلىنىڭ جاستارى ورىسشا وقۋعا وزگە قازاق جاستارىنان ەرتە بەت بۇرعانى بايقالادى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن قايريدەن اقساقال.
قانىش اعا 1932 -جىلى ەل اشتىقتان قىناداي قىرىلىپ جاتقاندا ەلگە تۇندەلەتىپ كەلىپ، وزىمەن بىرگە جيەندەرى كەمەل مەن ريشاتتى الا كەتىپ، قۇتقارعانى جايلى كوپ جەردە جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا ءجۇر. سول ساپاردان سوڭ عۇلاما ەلگە ەكى رەت كەلىپ كەتكەن. 1959 -جىلعى سوڭعى ساپارىندا اكەسى يمانتاي مەن اناسى ءاليمانىڭ (ءاليما قانىشتىڭ 5 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن، يمانتايدىڭ ەكىنشى ايەلى) باسىن كوتەرىپ، تاس قويادى. سول كەزدە جانىندا ەلگە بەلگىلى ءبىراز تۇلعالار، سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيەۆ، اقىن قاينەكەي جارماعانبەتوۆ، تاعى باسقا دا ازاماتتار بولعان. سوڭىنان اقكەلىن جۇرتىنا اس بەرەدى. سول ساپارىندا قاناعاڭنىڭ شاراپاتىمەن تەڭدىكتە استىق قابىلداۋ قويماسى سالىنا باستاپتى. ەل ۇلكەندەرى قاناعاڭمەن كيىز ءۇي ىشىندە اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ: «مىناۋ زاگوتزەرنونى سالىپ جاتقانىڭ ءجون- اق، الايدا ەندى اۋىلىمىزدا ورىس قاپتايتىنى انىق» ، — دەپ الاڭداۋشىلىعىن ايتىپ قالادى. رەتى كەلگەن جەردە ءازىلى جاراسىپ جۇرەتىن قاناعاڭ: « ءاربىر ۇشقان بيدايدى تاۋىقتارىڭ جەسە دە پايدا ەمەس پە؟!» - دەپ ەلدى ءبىر كۇلدىرىپ الىپتى. كەڭەس وكىمەتى جىلدارى الگى قويماعا توڭىرەكتەگى 7-8 كولحوزدىڭ استىعى تاسىلعان. ال قويمانىڭ وزىندە 50 گە جۋىق ادام ەڭبەك ەتىپ، ءناپاقا تاپقان.
اكادەميكتىڭ ەلىنە تيگىزگەن تاعى ءبىر جاقسىلىعى - 1949 -جىلى ەكىباستۇز، مايقايىڭ جەرلەرىن ارالاپ كەلىپ، تەڭدىكتە اسىل تۇقىمدى قوي وسىرەتىن شارۋاشىلىق اشۋعا ءبىر ءوزى باستاماشى بولعانى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ مامانى ا. چۋمين جەرگىلىكتى قازاقى قويلاردى ارقار- مەرينوس قويىمەن بۋدانداستىرىپ، سولتۇستىكتىڭ قىسىنا ءتوزىمدى ءتول الادى. ءسويتىپ، قانىش اعانىڭ تۋعان جەرىندە اقتىلى قوي ءونىمى ەل ىرىسىن تاسىتقان. سول كەزدەگى تەڭدىك كولحوزىنىڭ ءتوراعاسى قالىشبەك ءسارباسوۆتى جۇرتشىلىق ارقار- مەرينوس تۇقىمىن ءوسىرۋدى ىسكە اسىرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءالى كۇنگە ەسكە الادى.
بۇل اڭگىمەنى بىزگە جەتكىزگەن قازكسر ەڭبەك سىڭىرگەن ءمۇعالىمى، ارداگەر ۇستاز، باياناۋىل اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى نەسكەن مالىكوۆا نەبارى 10 جاسىندا قانىش اعانى كورىپ، شاپاعاتىن سەزىنگەن جان.
- ءالى ەسىمدە ەل شەتىندە تىگىلگەن كيىز ۇيگە سىيلى قوناقتار جينالىپ، ويىن بالاسى بولىپ جۇرگەن ءبىز ىستىق باۋىرساق جەپ ءماز بولىستىق. ءبىر مەزەت بالالاردى كيىز ۇيگە شاقىرىپ جاتىر دەدى. ساپقا تۇرعىزىپ، الىپ كىردى. سول مەزەت مەنىڭ كوزىم ءۇيدىڭ تورىندە باسىندا اق ءشلاپىسى، ۇستىنە اپپاق جەيدە- شالبار كيگەن، جىلى ءجۇزدى ادامعا ءتۇستى. ول ءارقايسىمىزدى كەزەگىمەن الدىنا وتىرعىزىپ، ماڭدايىمىزدان يىسكەپ، مەيىرىمىن تانىتتى. ءدال سول كۇنى ۇلكەن ادامنىڭ قانىش اتا ەكەنىن قايدان ءبىلىپپىز. ال ارادا ءبىراز جىلدار وتكەندە قاقاعان قىستا اكادەميكتىڭ ومىردەن وتكەنى تۋرالى قارالى حابار اۋىل ۇستىنە نايزاعاي تۇسىرگەندەي قىلدى- اۋ. مەكتەپتە ادەتتەگى قاتال مۇعالىمدەرىمىزدىڭ ءوزى ەگىلىپ جىلاعانى بىزگە دە اسەر ەتىپ، ءبارىمىز كوز جاسىمىزعا ەرىك بەردىك. سول ۋاقىتتا قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ الەمگە بەلگىلى عالىم بولعانىن تۇسىنگەن ەدىك. ال 1989 -جىلى اۋىلدا قانىش اعانىڭ مۇراجايىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن عالىمنان قالعان مۇرالاردى جيناپ ءجۇرىپ، الگى اق جەيدەدەن قالعان جۇرناقتى كورىپ، تاعى ءبىر تولقىعانىم بار. قازىرگى قاراعاندى وبلىسى بۇقار جىراۋ اۋدانىندا تۇرعان مارقۇم جۇماش شادەتوۆتىڭ (قانىش اعانىڭ تۋىسى) ۇيىنە اۋىل ازاماتى اسان تيەسوۆ ەكەۋىمىز بارعانبىز. مارقۇمنىڭ جۇبايى قاپسا اپا اكادەميكتىڭ پالتوسى مەن كوستيۋمىن، كويلەك، گالستۋگىن الىپ شىقتى. «مىناۋ قاناعاڭناڭ قالعان جەيدەدەن نەمەرەمە ىرىمداپ تىگىلگەن بي كويلەگى ەدى»، - دەپ الدەبىر اق كويلەكتى كورسەتە بەرگەندە كوز الدىما وسىدان 30 جىل بۇرىن ۇستىنە اق جەيدە كيگەن ابزال جاننىڭ بەينەسى ورالىپ، قاتتى تولقىدىم. الگى كويلەكتى اتتاي قالاپ سۇراپ الدىق. جادىگەر وزگە دە بۇيىمدارمەن بىرگە بۇگىندە اۋىلداعى اكادەميكتىڭ مۇراجايىندا ساقتالىپ تۇر، - دەيدى نەسكەن اپاي.
1989 -جىلى عۇلامانىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولعاندا قازكسر مينيسترلەر كەڭەسى عىلىم اكادەمياسى نەگىزىندە ق. ساتبايەۆتىڭ مەموريالدى مۋزەيىن اشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. سوعان سايكەس تۋعان جەرىندە دە مۇراجاي اشۋ ۇيعارىلعان ەدى. تۋعان ولكەسىنەن جادىگەرلەردى جيناۋ ءۇشىن ارنايى القا قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا ورتا مەكتەپ ديرەكتورى بەگەندىك الىپبايەۆ، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى نەسكەن مالىكوۆا، كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ باسشىسى قايريدەن مۇزافاروۆ، فوتوگراف اسان تيەسوۆ جانە سول كەزدەگى كەڭشار ديرەكتورى سايلاۋ ءبايدىلدين ەنەدى. كەيىن بۇل توپقا وزگە دە بەلسەندى ازاماتتار قوسىلىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەكتەپتە قاناعاڭنىڭ مۇراجايى پايدا بولعان. ال 1993 -جىلى جاڭا مەكتەپ پايدالانۋعا بەرىلگەندە ول سوندا كوشىرىلدى. مۇراجايدا كەزىندە عالىم ءوز قولىمەن ۇستاعان بۇيىمدار مەن جادىگەرلەر، تۋعان جەرىندە تۇسكەن فوتوسۋرەتتەر بارشىلىق. اكادەميكتىڭ جەرلەستەرى ولاردىڭ ءارقايسىسىن كيە تۇتىپ، قاستەرلەيتىنى بايقالادى.
قانىشتى بالا شاعىندا يمانتايدىڭ قالاۋىمەن جۇماش مولدا وقىتقان ەكەن. ودان سوڭ اقكەلىن بولىسىندا ءسادۋاقاس شورمانوۆ اشقان ورىس- قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم العان. اقكەلىن بولىسىنىڭ ورتالىعى - قازىرگى مۇسا شورمانوۆ اۋىلىنىڭ توڭىرەگى. مەكتەپتىڭ ورنى ءالى كۇنگە بار. كەزىندە ءسادۋاقاس مۇسا ۇلى تۇرعان ءۇيىنىڭ ءبىرىن مەكتەپ ءۇشىن بوساتىپ بەرگەن. الايدا كامپەسكە كەزىندە ول بۇزىلىپ قالادى.
— بالا قانىش وسى مەكتەپكە تايىمەن كەلىپ وقىپ جۇرگەن. ال الگى جۇماش مولدانى قاناعاڭ ەرەكشە قۇرمەتتەگەنى سونداي، ەكى مارتە تۇرمەگە قامالعان جەرىنەن كىسى سالىپ بوساتتىرىپ العان. ءتىپتى 1941 -جىلى الماتىدان ءۇي دايىنداپ، ۇستازىن شاقىرعان دەگەن اڭگىمە بار. تاعى ءبىر ماڭىزدى دەرەك، اناسى ءاليما يسا قىزى ەڭ اۋەلى شورمانوۆتار اۋلەتىنىڭ قاناپيا دەگەن ازاماتىنا تۇرمىسقا شىققان. قاناپيا جاستاي قايتىس بولعان سوڭ، يمانتاي العان. كەيىن ءساتباي اۋلەتى ءاليمادان تۋعان تۇڭعىشى - عازيزانى شورمان اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى اقىشقا ۇزاتادى. ال اقىشتان كەمەل اقىشيەۆ تۋادى. وكىنىشكە قاراي، عازيزا 32 ءنىڭ اشتىعىندا ءولىپ كەتكەن. كەمەلدىڭ تەگى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەنشە ساتبايەۆ بولعانى ءمالىم، كەيىن قاناعاڭنىڭ اقىلىمەن ءوز تەگىنە قايتا وتكەن، - دەپ اڭگىمەسىن جالعاستىردى قايريدەن اقساقال.
ايرىقتاعى ساتبايەۆتار اۋلەتىنىڭ ۇلكەن زيراتىندا ءساتبايدىڭ بايبىشەسى كۇنسۇلۋ، بالاسى يمانتاي، نۇرىم بايبىشە مەن قانىشتىڭ اناسى ءاليما يسا قىزى، نەمەرەسى ءاۋتايىر زەيىن ۇلى مەن شوبەرەسى عازالي ماعاز ۇلى جاتقانى تۋرالى ەسكەرتكىش تاستا كورسەتىلگەن. وكىنىشكە قاراي، ءاليما يسا قىزىنىڭ باسىندا تۇرعان جەكە ەسكەرتكىش تاستا «ساليما ساتباي كەلىنى. 1906 -جىل» دەپ ەسىمى مەن قايتىس بولعان جىلى قاتە جازىلىپتى.
نەگىزى اناسىنىڭ دۇنيەدەن وتكەن ۋاقىتى - 1904 -جىل («ساۋلەلى اۋلەت» كىتابىنا سۇيەنسەك، ءاليما يسا قىزى 1860-1904 -جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن) . بۇعان قوسا، ۇلكەن تاستا ءاليما يسا قىزىنىڭ تۋعان جىلى (1882 -جىل دەپ تۇر) ، يمانتاي ءساتباي ۇلىنىڭ ومىردەن وتكەن جىلى (1926 -جىل دەپ كورسەتىلگەن) قاتە كورسەتىلگەن.
عازيزا يمانتاي قىزى 1892 -جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن ەسكەرسەك، اناسىنىڭ تۋعان جىلى قاتە ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى. اتالعان كەمشىلىكتى تاريحشىلار انىقتاپ، جونگە كەلتىرەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
اڭگىمە بارىسىندا قايريدەن اقساقالدان مىناداي ءبىر قىزىق دەرەك ەستىدىم:
اكادەميك قانىش ساتبايەۆ قازاق دالاسىنىڭ جەر استىندا شوگىپ جاتقان كەنىن بارلاپ جۇرگەندە ۇنەمى اڭشىلاردىڭ كومەگىنە جۇگىنىپتى. سۋ ايدىندارىنىڭ ماڭايىنان قۇس قاعىپ جۇرگەندەردەن ۇيرەكتىڭ بوتەگەسىن جيناپ بەرۋدى سۇرايدى ەكەن. سويتسە، ۇيرەك كول ماڭايىنداعى ۇساق تاستاردى قىلعىتىپ جۇتىپ قوياتىن كورىنەدى. ساياتشىلار بوتەگەلەردى ءتىزىپ، قايسىنىڭ قاي كولدەن الىنعانىن بەلگىلەپ وتىرعان. ءسويتىپ عالىمعا جونەلتەدى ەكەن. عۇلاما ءوز سەرىكتەرىمەن وسى تاستاردىڭ قۇرامىن زەرتتەپ، قانشاما كەن ورىندارىن قازاقستاننىڭ مەتاللوگەنيالىق كارتاسىنا تۇسىرگەن. قاراپايىم عانا ءادىس زەرتتەۋشىلەر مەن كەن بارلاۋشىلاردىڭ جۇمىسىن اجەپتاۋىر جەڭىلدەتكەنگە ۇقسايدى.
دالا سىرىن جاستايىنان تانىپ- بىلگەن اكادەميكتىڭ عىلىمدا پايدالانعان، ءبىراق كەيىنگىگە بەلگىسىز بولىپ قالعان مۇنداي قۇپيالارى ءالى دە تانىلا بەرەتىنى انىق.
اتاپ وتەرلىگى، جۋىقتا قانىش تۋعان اۋىلدا «باياناۋىل ءبىرتۋارلارى» دەپ اتالاتىن زاماناۋي لايتبوكستار اشىلدى. وندا باياناۋىل جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ، ەسىمى ەلگە تانىلعان پەرزەنتتەر بەينەلەنگەن. ەل ۇلكەندەرىنىڭ سوزىنشە، بۇل - اۋىلدى تاريحي تۇرعىدان دامىتۋ ماقساتىندا جاسالعان العىشارتتاردىڭ ءبىرى. كەلەشەكتە ەلدى مەكەندە قانىش يمانتاي ۇلىنا ارنالعان مەموريالدىق كەشەن تۇرعىزىلادى دەگەن جوسپار بار. بۇعان قوسا، سەنات دەپۋتاتى، «ق. ي. ساتبايەۆ حالىقارالىق قورى» قق قامقورشىلىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى التىنبەك نۇح ۇلىنىڭ باستاماسى بويىنشا مۇسا شورمان - يمانتاي قىستاۋى - ايرىق - ءاۋجاننىڭ كەرەگەتاسى (كەمەل اقىشيەۆ تۋعان جەر) - بۇقار جىراۋ كەسەنەسى باعىتىندا اسفالت جول سالىنادى. جالپى ۇزىندىعى 30 شاقىرىم بولاتىن جاڭا تۋريستىك باعىت باياناۋىلدىڭ تۋريستىك الەۋەتىن ارتتىرا تۇسەتىن مۇمكىندىكتەردىڭ ءبىرى بولماق.
بۇعان دەيىن باياناۋىلدان اكادەميك قانىش ساتبايەۆ پايدالانعان جازۋ ماشينكاسى تابىلعانىن جازعان ەدىك.