قازاق ايەلىنىڭ تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن
ⅩⅩ عاسىرداعى قازاق تاريحىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى - ايەل قۇقىعى ماسەلەسى ەدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگى»، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «باقىتسىز جامالى»، بەيىمبەت ءمايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى»، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپانى»، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى» - مىنە، وسى سەكىلدى شىعارمالار سول كەز بەن سول شاقتىڭ ايناسىنداي بولعان قۇندى ەڭبەكتەر. نەگىزىنەن قوعامدا قالىپتاسقان تاريحي جاد بويىنشا قاساڭ قاعيدالار ءبىزدى «قازاق ايەلى وقىماعان» دەگەن سەكىلدى قاڭقۋ سوزگە كوبىرەك سەندىردى. ارينە، بۇل ساندىق تۇرعىدان سەنۋگە بولاتىن شىندىق بولسا دا، ساپالىق تۇرعىدان مۇلدەم ولاي ەمەس ەدى. قازاق ازاماتتارىنىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، بىلىمگە، عىلىمعا، ونەر مەن مادەنيەتكە جان-تانىمەن قۇلاش سەرمەگەن قىزدار دا بولدى. سولاردىڭ ءبىرى - بوكەي وردالىق الما ورازبايەۆا.
الما ورازبايەۆا كىم؟
الما ورازبايەۆا - 1898 -جىلى بوكەي ورداسىندا دۇنيەگە كەلگەن قوعام قايراتكەرى، ۇستاز، ايەل تەڭدىگىنىڭ ناسيحاتشىسى. ارينە، قازىرگى ۋاقىتتا ونىڭ ساياسي ۇستانىمىنا قاتىستى داۋلى ماسەلە كوپ. بالكىم، سوندىقتان دا شىعار، ونىڭ قازاق باسپا سوزىندە ەسىم-سويى ءجيى اتالمايدى. سەبەبى ول بولشەۆيكتەردىڭ قۇرامىندا بولعان. لەنين باستاعان كومپارتيا قاتارىنا كىرگەن.
جالپى تۇلعانىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى الەۋمەتتىك- ساياسي توڭكەرىس كەزەڭىنە تاپ كەلدى. ساياسي باعىت اق پەن قىزىل بولىپ تۇرعان شاقتا، الما ورازبايەۆا 17 جاستا ەدى. ءسويتىپ، جۇمىسشى وتباسىندا تۋىپ، كەدەي بولىپ عۇمىر كەشكەن قايراتكەر «قاراپايىم ەڭبەك ادامىنىڭ جوعىن جوقتايمىز!» دەگەن بولشيەۆيكتىك ۇرانعا سەنىپ، سول جولدى تاڭداعان. ءبىراق سوۆەتتىك بيلىك تۇسىندا ساياسي قىزمەتتە ءجۇرىپ، قازاق ايەلىنىڭ، انا مەن بالا ماسەلەسىن ⅩⅩ عاسىر دەڭگەيىنە كوتەرگەنىن، قازاق قىزدارىنىڭ وقۋىنا جاردەمدەسكەنىن دە ايتا كەتكەن ءجون.
بەلگىلى ولكەتانۋشى ساتىبالدى داۋموۆتىڭ «تاۋقىمەتتى تاعدىر» دەپ اتالاتىن كىتابىندا ونى: «سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەسكى ءداستۇر، امەڭگەرلىك سالت، قىزدى قالىڭمالعا ساتۋ سەكىلدى ماسەلەلەرگە قارسى شىعىپ، باسپا سوزدە جازدى»، - دەيدى. ءتىپتى كىتاپتا كوپ جىل الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن نۇرجامال ساناليەۆانىڭ مىناداي ەستەلىگى بار. مۇندا ول:
«مەنى ادام ەتىپ، قاتارعا قوسقان الما عوي. اكەم سەيسەنعالي ءسىڭىرى شىققان كەدەي ەدى. تۇرمىس تاۋقىمەتى قاجىتقان بايعۇس اكە ازىن- اۋلاق قالىڭ مالعا قىزىعىپ، بەس جاسار كەزىمدە مەنى سارىباي دەگەن بايدىڭ ەسالاڭداۋ بالاسىنا اتاستىرىپ قويسا كەرەك. سول سارىباي كۇش كورسەتىپ، مەنى تارتىپ اكەتپەك بولعاندا، الما اراشا ءتۇسىپ الىپ قالدى. ول مەنىڭ ون ءتورت جاسقا جاڭا عانا اياق باسقان كەزىم بولاتىن. ساۋات اشۋ مەكتەبىنە دە قولىمنان جەتەكتەپ اپارىپ ءوزى ورنالاستىردى»، - دەيدى.
قانداي قىزمەتتەر اتقاردى؟
شىعىس ايەلدەرى اراسىنان تۇڭعىش حالىقارالىق ساياسات ارەناسىنا شىققان الما ورازبايەۆا - قازاق ريەۆكومىنىڭ ءبولىم باستىعى، ر ك(ب) پ ورىنبور گۋبكومى قازاق سەكسياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، بوكەي گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتى ايەلدەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، وبلىستىق جانە قازاقستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ايەلدەر اراسىنداعى جۇمىس جونىندەگى ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءارى بيۋرو مۇشەسى، قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى، قازاق ا ك س ر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ كوللەگيا مۇشەسى، ساياسي-اعارتۋ باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى. بۇل ونىڭ 1919-1928 -جىلدار ارالىعىنداعى باستى-باستى قىزمەتتەرى. سونداي-اق 1925 -جىلدىڭ قاراشاسىندا ا. ورازبايەۆانىڭ قازاق ا ك س ر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارعاندىعى بار. (بۇل مالىمەتتى سول كەزدە ول قول قويعان ءماجىلىس حاتتامالارى ايقىندايدى)
مۇنىڭ سىرتىندا قوعامدىق جۇمىستار مەن پارتيانىڭ XII ،XIII ،ⅩⅣ سەزدەرىنە، بۇكىلوداقتىق جانە قازاقستاندىق كەڭەستەر كونفەرەنتسيالارى مەن سەزدەرىنە دەلەگاتتىعى تاعى بار. وسى جيىندارعا جاي قول كوتەرىپ قاتىسىپ قويماي، ماسەلەلەر كوتەرىپ، باتىل پىكىر ايتقان. ۇلتتىق كادر دايارلاۋ، ولاردى جۇمىسقا قوسۋ، كەدەيشىلىكپەن كۇرەس جۇرگىزۋ، ايەل تاعدىرى ماسەلەلەرىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرىپ، ۇكىمەت نازارىن اۋدارتقان ەڭبەكتەرىن، ءومىر جولدارىن ونىڭ كوزكورگەن، ۇزەڭگى جولداستارى دا، جازۋشى، جۋرناليستەر دە، زەرتتەۋشىلەر دە كەزىندە ءبىرشاما جازدى. ءبىراق بۇل جازىلعانداردىڭ دەنى كەڭەستىك داۋىردەگى باسىلىمداردا جاريالانعان بولاتىن. سونىڭ ىشىندە ا. ورازبايەۆا تۋرالى دەرەكتەردى مۇراعاتتار مەن مۋزەي قورلارىنان تەرەڭىرەك ىزدەنىپ، باسپا ءسوز بەتتەرىنە، كەيىننەن تولىقتىرۋلارىمەن كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارعان جۋرناليست، جازۋشى، اقىن س. داۋموۆتىڭ زەرتتەۋ- ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى زور.
وتباسى، شىققان تەگى
المانىڭ اكەسى - دىنمۇحامەد. رۋى - تولەڭگىت. دىنمۇحامەد ەكى اعايىندى. ءوزى جانە اعاسى بيمۇحامەد. دىنمۇحامەد شارۋا ىستەگەنىمەن، ىشىمدىكتى جەك كورمەگەن. ونىڭ جۇبايى بالدوك (كەيبىر دەرەكتە بانتوك، نەگىزگى اتى ءسانزيرا دەپ كەلتىرىلەدى) باي-ماناپتاردىڭ ءۇيىنىڭ وتىن جاعىپ، كىر-قوڭىن جۋىپ جۇرسە دە، وقۋدى، وقىعاندى قالاعان.
تۇرمىس اۋىرتپاشىلىعىنان قىسىمشىلىق كورسە دە، ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە بالالارىنىڭ (اۋىلدىڭ ۇل- قىزىنىڭ) ءبىلىم الۋىن قوشتاپ، ۇگىتتەگەن. ولاردان عاتاۋوللا، حانيفا، الما، ءمادينا جانە عاريفوللا ەسىمدى بالالار وربىگەن. دىنمۇحامەد بالالارىنىڭ ءبارى دە حان ستاۆكاسىنداعى مەكتەپتەردە وقىعان. الما دا مۇنداعى ورىس-قازاق قىزدار مەكتەبىنەن ساۋاتىن اشادى. مەكتەپتە وقي ءجۇرىپ، اۋقاتتىلاردىڭ بالاسىن باعىپ، تيىن-تەبەن تابۋدا ەڭبەككە ەرتە ارالاسادى. وقۋعا العىرلىعى ونى ءوز قۇربىلارىنان دارالاپ، ساباق بەرگەن مۇعالىمدەرىنىڭ كومەگىمەن سيمبيرسكىدە، كەيىن حان ستاۆكاسىنداعى قىزدار ۋچيليشەسى مەن 4 كلاستىق قالالىق ۋچيليشە جانىنداعى 3 جىلدىق مۇعالىمدەر كۋرسىندا وقۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ۇستازدىق جولى
العاشقى ۇستازدىق جولى جاڭاقالاداعى ءبىر كلاستىق قىزدار مەكتەبىندە باستالعاندا، ونداعى 10-16 جاس ارالىعىنداعى 43 وقۋشىنىڭ كەيبىرى المانىڭ وزىمەن جاستى بولادى. مۇندا ورىس ءتىلى، انا ءتىلى، اريفمەتيكا، كوركەم جازۋ (چيستوپيسانيە)، سۋرەت سالۋ، قولونەرىنەن (كەستە تىگۋ) ساباق بەرىپ، ءان جانە گيمناستيكا ورنىنا سىرتقا شىعارىپ، قيمىلدى ويىندار، ءبي، ءان سالۋدى ۇيرەتكەن. تاربيەلەنۋشىلەرىنە وقىعان كىتاپتارىنىڭ مازمۇنىن ايتىپ، كومپاستى پايدالانۋ، ەستەتيكالىق مىنەز-قۇلىققا، قوعامدا، وتباسىندا ءوزىن مادەني ۇستاۋعا تاربيەلەيدى.
ا. ورازبايەۆانىڭ ارناۋلى مەكتەپ بولماعاندىقتان، جەرگىلىكتى كۋلاكتان جالعا العان شاعىن بولمەدە ءۇش-ۇشتەن وتىرعان وقۋشىلار جايىن، ارنايى وقۋ ءۇيى، وعان جاتاقحانا، ساز ساباعىنا مۋزىكالىق ينسترۋمەنتتەر: فيزگورمونيا نەمەسە سكريپكا، سونداي-اق، قابىرعا ساعاتى، تەرمومەتر، ماگنيت، كومپاس سىندى قۇرالدار قاجەتتىگىن ايتىپ جازعان 1916 -جىلدىڭ 19-جەلتوقسانىنداعى ەسەبى ق ر مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتاۋلى.
وسى ەسەپكە سايكەس ىشكى قىرعىز حالىق ۋچيليشەسىنىڭ ينسپەكتورى قامقورلاۋشى قازان وقۋ وكرۋگىنە: «...جاتاقحاناداعى وقۋشى-تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مەملەكەتتىك قازىنادان بولىنەتىن 10-15 تيىن (كۇنىنە) تاماعىمەن كۇنەلتەتىنىن. بالالار اشىعىپ جاتىر، نان باعاسى 15 تيىن تۇرادى» دەگەن حابارلاماسىنا، بيلىكتەگىلەر «قازىنالىق قارجى سوعىسقا (I دۇنيەجۇزىلىك) جۇمسالىپ وتىر» دەپ، جاتاقحانانى دا، مەكتەپتى دە جاۋىپ تاستايدى.
مۇنان كەيىنگى ۇستازدىق قىزمەتى كازتالوۆكاداعى ەكىكلاستىق قىزدار مەكتەبىندە جالعاسقان الما تالاي جاستىڭ بويىنا وقىسام، بىلسەم دەگەن ۇشقىن جاعادى. ولاردىڭ اتا- انالارىنا دا پەداگوگيكالىق ناسيحات عانا ەمەس، تۇرمىس مادەنيەتىن مەڭگەرتۋگە تىرىسادى. وقۋشىلاردى جاقسى كورەدى. «مەندە قازاق قىزدارى از. ولاردى مەكتەپكە تارتۋ وتە قيىن»، - دەپ وزىمەن بىرگە وقىعان ارىپتەس قۇربىسى انتونينا دوتسەنكوعا جازعان حاتىندا قازاق قىزدارىنا الاڭدايتىنىن بايقاتادى. الما تاربيەلەنۋشىلەرىنىڭ، اسىرەسە كەدەي، جوقشىلىقتى تۇرمىستاعى وتباسىنىڭ قىزدارى وقۋدى تاستاماسىن دەپ، اۋا رايىنىڭ بوراندى، جاۋىن-شاشىندى كۇندەرى ولاردى ءوزى ءجۇرىپ جيناپ، ءوزى تاراتادى. جاعدايى اۋىرلارى قىس بويى وزىمەن بىرگە تۇرىپ شىعادى. ول كەزدە المانىڭ ءوزى دە قارجىدان، تۇرمىستان قىسىمشىلىقتا جۇرگەن ەدى.
الما ورازبايەۆا قالاي العاشقى قازاق فەمينيسى اتاندى؟
ا. ورازبايەۆانىڭ ەرەكشە باستاماسىنىڭ ءبىرى - ايەلدەر باسپا ءسوزىنىڭ نەگىزىن قالاۋى.
1919 -جىلى وردادا شىققان «دۇرىستىق جولى» گازەتىنە «اۋەلى ءتۇسىنۋ كەرەك» دەپ ماسەلە كوتەرگەن ول، 1923 -جىلدىڭ 9-ماۋسىمىندا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە «ايەل بوستاندىعى» اتتى ماقالا جازادى. ماقالادا: «...قازاقستان حالقىنىڭ جارتىسى ايەل. سول ءبىر ەلدىڭ جارتى دەنەسى سياقتى - ايەل حالقى ساۋلەسىز، ويسىز، ونەرسىز، نادان بولسا، قازاقستان ءبۇتىن، تولىق سانالى ەل بولماق ەمەس. مۇنى قازاقتىڭ ايەلى دە، ەركەگى دە ەسىنەن شىعارماۋعا ءتيىس. ايەل بولاشاق ەر ازاماتتىڭ اناسى، اسىراۋشىسى دا، تاربيەشىسى دە. ايەل - قازاقتىڭ شارۋاسىنىڭ تۇتقاسى. قازاق ايەلى، ءقادىرىڭدى ءوزىڭ ءبىلىپ، ادام بولىپ ونەرگە، بىلىمگە ۇمتىلۋىڭ كەرەك»، - دەيدى.
وسىلايشا ول قازىرگى قازاق باسپا سوزىندە «العاشقى قازاق فەمينيسى» اتاندى.
ول تەك ماقالا جازىپ قانا قويماي، باسپا ءسوز ىسىمەن تۇراقتى اينالىستى. 1923 -جىلدىڭ باسىندا جارىق كورگەن «جاس قازاق» جۋرنالىنىڭ العاشقى باس رەداكتورى دا ا. ورازبايەۆا ەدى. وسى جۋرنالعا المانىڭ ەكى ماقالاسى («جاستار وداعىنىڭ قازاق قىزدارىن ۇيىمداستىرۋداعى جانە تاربيەلەۋدەگى مىندەتتەرى» جانە «گۇلسىم» اتتى وچەركى) جاريالانادى.
جۋرنالدىڭ شىعۋىنا قۋانعان الما س. سەيفۋلليننەن ءسۇيىنشى سۇراپ، جۋرنالدىڭ كەلەسى سانىنا ماقالا جازۋدى وتىنگەن ەكەن. سوندا س. سەيفۋللين «جاس قازاق» اتتى كولەمدى ارناۋ ولەڭ جازعان. ا. ورازبايەۆا كوتەرگەن ايەلدەر ماسەلەسىن قوشتاپ، س. مەڭدەشەۆ، ن. نۇرماقوۆ، ح. قۇلىمبەتوۆ ماقالالار، س. مۇقانوۆ، م. اۋەزوۆ، س. دونەنتايەۆ، ب. مايلين، ق. اينابەك ۇلى سىندى اقىن-جازۋشىلار ولەڭ، اڭگىمەلەر جازىپ، باسپا سوزگە جاريالايدى. ياعني ايەلدەر ماسەلەسىنىڭ باسپا سوزدە العاش كوتەرىلۋىنە، ءتىپتى ونىڭ ونەر ارقىلى ناسيحاتتالۋىنا سەبەپكەر بولعان ادامنىڭ ءبىرى - الما ورازبايەۆا بولدى.
قازاق قىزى 20-عاسىردا ايەلدەرگە ارناپ قانداي باسپا ءسوزدىڭ شىعۋىنا مۇرىندىق بولدى؟
ايەلدەرگە ارنالعان ادەبيەت شىعارۋ ىسىنە كوڭىل بولگەن الما 1924 -جىلى قازاق تىلىندە جارىق كورگەن كىتاپشاعا العى ءسوز جازادى. ورىس، قازاق تىلدەرىنە جەتىك ا. ورازبايەۆانىڭ «جيزن ترۋدياشيحسيا جەنشين كيرگيزي. ۆرەدنىي ۋكلون» (21.10.1923 ج)، «قازاق ايەلى داڭعىل جول ۇستىندە» اتتى ورىنبورداعى ايماقتىق ايەلدەر مەكتەبىنىڭ جۇمىسىن بايانداعان (29.10.1923. «ەڭبەكشى قازاق»)، «جالپى رەسەيلىك ەڭبەكشى ايەلدەردىڭ ءبىرىنشى سەزى» (30.10.1923. «ەڭبەكشى قازاق») اتتى ماقالالار جاريالايدى. وسىدان باستاپ، اقتوبەدە «ايەل بوستاندىعى»، ورىنبوردا «ترۋجەنيتسا» گازەتتەرى، 1925 -جىلى سارا ەسوۆا رەداكتورلىق ەتكەن «تەڭدىك» گازەتى، كەيىننەن «ايەل تەڭدىگى» دەگەن اتپەن جۋرنالعا اينالادى.
وسى «ايەل تەڭدىگى» (قازىرگى «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالى) العاشىندا ورىنبورداعى «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان» ) گازەتىنە قوسىمشا بولىپ شىعىپ جۇرەدى. 1926 -جىلدان قازاقستان استاناسى قىزىلورداعا كوشكەندە ول ايىنا ءبىر شىعاتىن «ايەل تەڭدىگى» اتتى كولەمدى جۋرنالعا اينالدى. مۇنان باسقا دا «ازات ايەل»، «جەتىسۋ ايەلدەرى» (كەيىننەن جۋرنالعا اينالدى)، «نوۆايا جەنشينا» گازەتتەرى شىعىپ، قازانداعى «ستەپنايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ورتاسىنا ايەلدەرگە ارنالعان «سترانيچكا» شىعارۋ مىندەتىن اۋەلى المانىڭ ءوزى العان.
«قازاق ايەلدەرى تەڭدىك العان مەرەكە»
قازاق ايەلدەرىنىڭ تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەستى ماقساتىنا اينالدىرعان الما دىنمۇحامەد قىزى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىنا ۇسىنىس تۇسىرە ءجۇرىپ، 1924 -جىلى 6-جەلتوقسان قازاق ايەلدەرىنىڭ تەڭدىك العان كۇنى، ياعني مەرەكە دەپ جاريالانۋىنا قول جەتكىزەدى. كەيىننەن بۇل كۇن 1-قاڭتارعا كوشىرىلىپ، رەۆوليۋتسيالىق مەيرامداردىڭ ءبىرى رەتىندە 30 -جىلدارعا دەيىن بۇكىل قازاقستان بويىنشا جىلما-جىل اتالىپ وتكەن.
ونىڭ ۇلتقا قىزمەت ەتۋى وزگە جولمەن جۇزەگە استى. ول 1926-1927 -جىلدارى ساياسي- اعارتۋ باسقارماسىنىڭ ءتورايىمى بولعان كەزدە كىتاپحانالار ورىس ايەلدەرى اراسىندا جۇمىس ىستەگەندىكتەن، ولاردىڭ سانىن قىسقارتىپ، ونىڭ ورنىنا قازاق ايەلدەرى اراسىندا جۇمىس ىستەيتىن 63 قىزىل وتاۋ اشقىزادى. ونىڭ ادامگەرشىلىگىن جوعارى باعالاعاندار: «المانىڭ قاراپايىمدىلىعى سونداي - بالا تاماقتاندىرۋعا بولىنگەن ۋاقىتتا ۇدايى جاياۋ باراتىن. نەگە كولىكپەن بارمايسىز - دەگەندەرگە؛ كولىك ماعان بالاعا بارۋ ءۇشىن ەمەس، قىزمەت ءۇشىن بەرىلگەن» دەپ قىزمەت بابىن جەكە باسىنا پايدالانبايتىنىن ايتادى. قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ ماسەلەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويعان ا. ورازبايەۆانىڭ جەكە باسىنىڭ تاعدىرى اۋىر بولدى.
كۇيەۋى ورىس ۇلتىنان بولدى
1929 -جىلى الما دىنمۇحامەد قىزى كومينتەرننىڭ تاپسىرماسىمەن موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنا بارادى. «ا. ورازبايەۆا موڭعوليادان قاجىپ كەلدى. بۇل قۇپيا ءىسساپار بولۋى كەرەك. ول جونىندە كومينتەرننىڭ ارحيۆى جابىق بولدى»، - دەپ بولجايدى زەرتتەۋشىلەر. ەلگە كەلگەندە الما شايقالعان وتباسىن كورەدى.
ەلگە كەلگەندە الما شايقالعان وتباسىن كورەدى. بۇل ماسەلە جونىندە بىرەۋ: «المانىڭ 2 جاسار بالاسىن باقتىرىپ كەتكەن حانيفا اپاسىنىڭ قىزى ساقىپجامالعا جۇبايى د. ي. كاشيرين ۇيلەنىپ الادى. بالاسى سول كىسىنى انا دەپ ءجۇرىپتى» دەسە، ەندى ءبىرى «الما ەمحانالاردا ۇزاق جاتىپ ەمدەلەتىن بولعاسىن كاشيرين، بالاما انا كەرەك دەپ ۇيلەنىپتى»، - دەيدى.
وسى ۋاقىتتان باستاپ المانىڭ جۇيكەسى سىر بەرىپ، ول كرەمل اۋرۋحاناسىندا، كەيىن تامبوۆتا ەمدەلەدى. 1930 -جىلدان باستاپ ا. ورازبايەۆانىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قىزمەتى اياقتالىپ، وعان مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى دەربەس زەينەتاقى تاعايىندالادى.
كۇتىمىنە قارجىلاي قولداۋ كورسەتكەن وكىمەت جەڭىلدىكتەرىن العان تۋىستارى - اعاسى عاتاۋوللا، ءسىڭىلىسى مادينا ونى الماتىعا، ەلگە ورداعا، جانىبەككە، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇلكىباس اۋدانى، جامبىل وبلىسى وڭىرىنە اكەلىپ سەيىلدەتىپ، ءۇي جاعدايىندا كۇتىمگە العانمەن جالىندى قايراتكەر قايتا ساپقا تۇرا المايدى. جۇبايى بولعان يۆان دميتريەۆيچ كاشيرين 1937 -جىلعى زۇلماتتىڭ قۇربانى بولىپ كەتەدى. ءسىڭىلىسى ساقىپجامال دا حالىق جاۋىنىڭ ايەلى رەتىندە تۇتقىنعا الىنىپ، ون جىل ايداۋدا بولادى. اناسىنان ءتورت، اكەسىنەن ون جاسىندا جەتىم قالعان بالاسى الماريەۆ يۆانوۆيچ كاشيرين بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ ەر جەتەدى.
ونىڭ ءومىر دەرەگىن زەرتتەۋشىدەن ەستەلىك
المانىڭ ءومىرىن زەرتتەۋشى ح. سەيتقازيەۆا 1979 -جىلى موسكۆاعا الماريەۆتى ارنايى ىزدەپ بارىپ، تىلدەسكەنىن جازادى.
وندا: «ەكى قىزى، ايەلى ەكى بولمەلى پاتەردە تۇرادى. ءوزى زاۋىتتا جۇمىسشى-سلەسار. اناسى جادىندا قالماپتى. الما دىنمۇحامەد قىزىنىڭ سۋرەتتەرىن جانە ول كىسى تۋرالى جازىلعان ماقالالار شىققان كىتاپتاردى بەرگەنىمدە، ەكى كوزىنەن جاس سورعالاپ وتىرىپ، قازاقستاندىقتارعا ۇلكەن العىس ايتتى.
«انام ءتىرىلىپ كەلگەندەي بولىپ قۋانىپ وتىرمىن. مىنا ەكى نەمەرەسىنە اجەلەرىن ماقتان ەتىپ، شامامىز كەلگەنشە سول كىسىگە ۇقساتىپ تاربيەلەپ باعامىز» دەگەن ەكەن.
1987 -جىلى بوكەي ورداسى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ا. حامزين الماريەۆتى موسكۆادان ىزدەپ تاۋىپ تىلدەسكەندە، ول شەشەسىن بىلمەيتىنىن ايتىپ، تىلدەسۋگە ىقىلاستى بولماپتى. ال ءسىڭىلىسى ساقىپجامال: «وڭ-سولىن تانىپ ۇلگىرمەگەن جاس قىزدى ەر اداممەن بىرگە قالدىرىپ، مەنى دە ارانداتتى، ءوزى دە ايىقپاس دەرتكە شالدىقتى» دەپ، المانىڭ ءوزىن كىنالاپتى.
ا. ورازبايەۆا تۋرالى دەرەكتەر وعان تاعايىندالعان زەينەتاقى، جاردەماقىلار جونىندەگى داۋ-داماي حاتتار، ونىڭ 1943 -جىلى قايتىس بولدى دەگەن دەرەكتى جوققا شىعارادى. ارحيۆ دەرەكتەرى جامبىل وبلىسىنىڭ لۋگوۆايا ستانتسياسىنداعى جيناق كاسساسى مەكەمەسى مادينا وماروۆانىڭ (المانىڭ ءسىڭىلىسى) اتىنا جولداعان حاتتا الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ مينيسترلىگىنىڭ قاۋلىسىمەن 1948 -جىلدىڭ 1-ساۋىرىنەن باستاپ الما ورازبايەۆانىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى زەينەتاقى تولەۋ توقتاتىلعانىن حابارلايدى. ا. ورازبايەۆانىڭ دەمى تاۋسىلعانشا سوڭعى تۇراعى - جامبىل وبلىسى لۋگوۆايا ستانسياسى.
المانىڭ تۋىستارى
المانىڭ اكەسى دىنمۇحامەدتىڭ اعاسى بيمۇحامەدتەن تاراعان قاباش قىزى ءلاميعا ورازبايەۆا (بوكەي ورداسىنىڭ سايقىن اۋىلىنىڭ تۇرعىنى بولعان) اۋداندىق «وردا جۇلدىزى» (01.05. 1991 ج.) گازەتىنە ا. ورازبايەۆا جونىندە: «...سىرقاتتانعان المانى اۋىلعا اكەلىپ دەمالتىپ ءجۇردى. الما قاعاز، قالام سۇرايدى. بالامدى ىزدەيمىن دەيدى. اكەمىز بىزگە: «- قاعاز-قالام بەرمەڭدەر. ۇكىمەتكە قارسى بىردەڭە جازىپ جىبەرەر» دەپ ەسكەرتەتىن...»، - دەپ سۇحبات بەرگەن ەكەن.
قازىرگى تاڭدا ءلاميعانىڭ ۇلى زاۋر ۋتەيەۆ سايقىن اۋىلىندا تۇرادى. ول كىسى دە: «مەن ول كەزدە بالا بولسام دا ەسىمدە. المانىڭ اعاسى عاتاۋوللا مۇرتتى قارت ەدى. قولى شەبەر، تاسقۇمان، ت. س. جاسايدى. 1952-53 -جىلدارعا دەيىن سايقىندا تۇردى. المانى دەمالتۋعا وسىندا اكەلەدى. الما ورىسشا سويلەيتىن. وتە ساۋاتتى. تەمەكى تارتاتىن. اكەممەن «جەزدە» دەپ سويلەسىپ، تەمەكى سۇرايتىن ەدى»، - دەيدى.
وزگە دە ىستەرى
المانى تۇرمىستىڭ اۋىرتپالىعى، جەتىمسىزدىك پەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جاسىتپايدى. ونىڭ بويىنداعى قايسارلىق پەن زەرەكتىك تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ باستى قازىعى بولدى. 1917 -جىلى ورداعا اۋىسقان الما، وسى جىلدىڭ مامىرىندا س. مەڭدەشەۆتىڭ باستاۋىمەن وتكەن، بۇكىل وقۋ جۇيەسىن وزگەرتۋدى تالاپ ەتكەن مۇعالىمدەر سەزىن جانە جەلتوقسان ايىندا بوكەي وبلىسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاريالانۋىن قۋانا قولدايدى. وسى تۇستا ول ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ كاسىبي ماماندىعى بويىنشا كورىنەدى.
«مۇعالىمدىك تىنىش تىرشىلىكپەن شەكتەلمەۋى كەرەك» دەپ، حالىققا پايدالى ىسكە تەرەڭدەي بويلايدى. تاپتالعان جولمەن ەمەس، جاڭا، تانىلماعان باعىتتى تاڭدايدى. بيسەن جانەكەشەۆپەن قاتارلاسىپ، وردادا قۇرىلىپ جاتقان قازاقتىڭ ءبىرىنشى ۇلگىلى اتتى اسكەر پولكىنىڭ جاساقتالۋىنا ۇلەس قوستى. ونىڭ تۇسىنىگى، ىنتا-جىگەرى جاۋىنگەرلەردىڭ ىسكەرلىگىن، ساياسي سانا-سەزىمىن كوتەرىپ، ساۋاتىن اشسا، وزىندەي وقىعان مۇعالىم قىز-كەلىنشەكتەر: م. بەگاليەۆا، ە. كنيازيەۆا، ك. پولياكوۆا، دارىگەر م. نيازوۆالارعا دا قوزعاۋ سالىپ، ولار دا اسكەري كوميسسارياتتىڭ ساياسي- اعارتۋ ءبولىمىنىڭ رەسمي ۇگىتشىلەرى بولادى.
ساياساتتاعى ارەكەتى
ا. ورازبايەۆانىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ كوپقىرلىلىعى سونشا، تەاتر نەمەسە باسقا دا مادەني وشاقتار جوق كەزدىڭ وزىندە تابيعي دارىنىمەن پەسالاردا ويناپ، ادەمى سازدى داۋسىمەن ءان سالىپ اۋىل جاستارىن، جەڭگەلەرىن، قىزداردى كوركەمونەرپازدار كونتسەرتتەرىنە ۇگىتتەپ قاتىستىرادى. وردانىڭ «ورمانشىلار مەكتەبىندە» مۋزىكالىق-ادەبي دراماتۋرگيالىق ۇيىرمەلەر ۇيىمداستىرىپ، «جىگەر» جاستار ۇيىمى قۇرىلعاندا ونىڭ مادەني اعارتۋشىسى، جالىندى ناسيحاتشىسى بولادى. المانى كوزىمەن كورگەن قاريالار ونىڭ حالىق اندەرىن ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندايتىنىن ايتسا، بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، عالىم ەتنوگراف ا. ۆ. زاتايەۆيچ ونىڭ ورىنداۋىندا قازاقتىڭ 10 ءانىن جازىپ العانى جونىندە مالىمەت قالدىرعان. ا. ورازبايەۆا زاماننىڭ اۋىتقىمالى شاعىندا دا حالىقتىڭ رۋحاني مۇراسىنىڭ حاتتالۋىنا قولداي ءجۇرىپ، ب. جانەكەشەۆپەن بىرىگىپ قازاقشا اسكەري پاتريوتتىق اندەر جازۋ ونەرىن وركەندەتكەن.
ونىڭ كوپشىل، ءتىلتابىسقىش، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى ماسكەۋ قالاسىنداعى ناسيحاتشىلار كۋرسىنا وقۋعا بارۋىنا، وندا جۇرگەندە حالىقارالىق كوممۋنيستىك ايەلدەر قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرىمەن (ن. ك. كرۋپسكايا، ا. م. كوللونتاي، ينەسسا ارماند، روزاليا سامويلوۆنا زەملياچكا، ت. ب. ) تانىسىپ، پىكىرلەسۋىنە سەبەپ بولدى.
باتىس ەۋروپانىڭ وزىق دامىعان وقۋ ورىندارىنان ءتالىم العان، تالاي وي-قىردان وتكەن ك. سەتكين، ا. م. كوللونتاي، ي. ارماندتاي ءبىلىم، بىلىكتىلىگى بولماسا دا، المانىڭ تۇسىنىگى، قابىلەت-قارىمى ولارمەن تەڭ ءتۇستى.
اۋىل قىزىنىڭ حالىقارالىق ايەلدەر قوزعالىسى قايراتكەرلەرى كوشىنە ىلەسىپ، ولاردىڭ ۇستانعان ايەلدەر ءومىرى ماسەلەلەرى يدەياسىنان قاناتتانىپ، ونى قازاق دالاسىندا كوتەرۋگە، تاراتۋعا باستاۋشى بولدى. وسىلايشا قايراتكەرلىك قىزمەتى باستالادى.
1920 -جىلى 4-12-قازان ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن قۇرىلتاي سەزىنە بوكەي گۋبەرنياسىنان دەلەگات بولىپ سايلانعان ا. ورازبايەۆا اسا ماڭىزدى قۇجات «قىرعىز (قازاق) ا ك س ر-سى ەڭبەكشىلەرى پراۆولارىنىڭ دەكلاراتسياسى» زاڭ جوبالارىنىڭ نەگىزىن جاساۋدا ۇلكەن ۇلەس قوسقان اۆتوردىڭ ءبىرى. ول - وسى سەزدە سايلانعان رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن تۇڭعىش قازاق ايەلى.
قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن قازاق ا ك س ر-سى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ قالىڭ مالدى جويۋعا، قۇن تولەۋ مەن قۇن الۋعا، قازاق ايەلدەرىنىڭ ار-نامىسىن قارالايتىن كوپ ايەل الۋشىلىق پەن امەڭگەرلىككە تىيىم سالۋعا باعىتتالعان 1920 -جىلى 28-جەلتوقساندا قابىلدانعان دەكرەتتى ازىرلەۋگە جانە ىسكە اسىرۋعا تىكەلەي قاتىناسادى.
سونىڭ ىشىندە، گۋبەرنيالىق سوتتاردىڭ كوشپەلى ماجىلىستەرىنىڭ اۋىلداردا وتۋىنە كوپ ءمان بەرەدى. وسىلايشا، ا. ورازبايەۆا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلىندا-اق، ايەلدەر ءبولىمى جۇمىسىن مەملەكەتتىك جۇيەمەن تىعىز بايلانىسىپ ۇلگىرەدى. وسى ايەلدەر ءبولىمى اشتىق جىلدارى (1921-1922 ج ج.) بوبەكجايلار، بالالار ءسۇت كۋحنياسىن، بالالار ۇيلەرى مەن كوممۋنالار اشىپ، ماتەريالدىق، مەديتسينالىق كومەك كورسەتەدى.
الما ورىنبورداعى كوممۋنانى قامقورلىققا الادى. ءبىر جىلدان سوڭ كوممۋنا رەسپۋبليكاعا ۇلگىلى بولادى. الما دىنمۇحامەد قىزىنىڭ 1923 -جىلى 26-قاراشاسىندا بالالارىن قورعاۋعا مۇمكىندىگى جوق كۋلكينانىڭ 3 بالاسىن ورىنبور بالالار ۇيىنە الۋعا، ال رابفاكتا وقيتىن قىزدىڭ كۇنكورىسى جوق شەشەسىن جۇمىسقا ورنالاستىرۋ سىندى اتقارعان ىستەرى - ءوز الدىنا ءبىر توبە.
ا. ورازبايەۆا بوكەي ورداسىنداعى ايەلدەر قوزعالىسىن باسقارعان كەزدە، ونىڭ جۇمىس تاجىريبەسىن بۇكىل ولكەلىك ايەلدەر ءماسليحاتى ماقۇلدايدى. وسى كەزدە قوستانايدا، سەمەيدە ءبىر-بىرىنە جەدەلدەس بىرەر ايدىڭ ىشىندە ايەلدەر بولىمدەرى قۇرىلادى. الما 20 كۇننىڭ ىشىندە ايەلدەر اراسىنداعى جۇمىستىڭ ءمانى تۋرالى 14 سيركۋليار تاراتىپ، 4 نۇسقاۋ جازىپ، گازەت بەتىندا «ايەلدەر بەتىن» اشىپ ۇلگەرەدى. ونىڭ اۋىلدار مەن قىستاقتارداعى انتيسانيتارلىق جاعدايلارمەن كۇرەسۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن دەنساۋلىق ساقتاۋ حالكومى قىزۋ قولدايدى.
قازاق ايەلدەرىن قولداۋ
1922 -جىلى قىرعىز (قازاق) وبلىستىق پارتيا كوميتەتى جانىنان ايەلدەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالعاننان قازاق ايەلدەرىنىڭ ساۋاتسىزدىعىن جويۋ، ولاردى ۇكىمەتتىڭ، كەڭەستەر مەن مادەني قۇرىلىس جۇمىستارىنا تارتۋدا ورازبايەۆانىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان.
«بىتىراڭقى وتىرعان ەل اراسىندا ايەلدەر ۇيىرمەلەرىن جاساۋ قيىنعا سوعادى. سوندىقتان تۇراقتى، جىلجىمالى « قىزىل وتاۋلار» ۇيىمداستىرۋ يدەياسى دا المانىكى ەدى. ولكەلىك كەڭەس- پارتيا مەكتەپتەرىندە ايەلدەر اراسىندا جۇمىس ىستەيتىن باسقارۋشى قىزمەتكەرلەر دايارلايتىن ءبولىم اشۋعا، ول ءۇشىن وكىمەت اتىنا ارنايى ۇسىنىس جاساپ 12 مىڭ سوم قارجى بولگىزدىرتەدى. سونىڭ نەگىزىندە قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ايەلدەر بولىمىنە قاراستى ايماقتىق ايەلدەر كۋرسى اشىلدى»، - دەپ كورسەتىلەدى مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا.
ونىڭ قۇلشىنىسى، سارقىلمايتىن كۇش-جىگەرى، ادامگەرشىلىك قارىم-قاتىناسى ەڭبەكشىلەرگە ەرەكشە اسەر ەتەدى. كوپتەگەن قىزداردى ءوزى شاقىرىپ الىپ، نەمەسە ءىس-ساپارلارعا الا كەتىپ ورىنبورداعى ساۋات اشۋ، ۇلگى-تاجىريبە مەكتەپتەرىنە، ولكەلىك كەڭەس-پارتيا مەكتەپتەرىنە تاربيەشىلەر دايارلايتىن كۋرسقا كىرگىزىپ، ولاردىڭ ءتارتىبىن، ساباعىن سىرتتاي باقىلاپ، وقۋىن ءبىتىرىپ شىعۋىن قاداعالايدى. ءوزىنىڭ ەڭبەك اقىسىن ايەلدەر كۋرسىنا قاتىسۋشىلارعا ءبولىپ بەرەدى.
نەگە ولاي ەتتىڭىز دەگەندەرگە: «ءبىزدىڭ تويىپ ءىشىپ، ءساندى كيىنگەنىمىزدەن نە پايدا؟ ودان دا قاراپايىم ءومىر ءسۇرىپ، قاجەتتىلىكتەردى ارتىق پايدالانباعانىمىز دۇرىس ەمەس پە؟ جاس ۇرپاقتىڭ ءوز حالقىنىڭ اعارتۋ ءۇشىن ءبىلىم الۋىنا كومەكتەسەيىك» دەيدى ەكەن.
- S. الما ورازبايەۆا جونىندەگى اتالمىش ماقالا باتىس قازاقستان وبلىستىق حان ورداسى تاريحي- مادەني، ارحيتەكتۋرالىق-ەتنوگرافيالىق مۋزەي-قورىعىنىڭ قور ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى گۇلجيان ساپارعاليەۆامەن تىلدەسۋ بارىسىندا جازىلىپ، ازىرلەندى.
aikyn.kz