قازاننان تابىلعان قازىنا: جاياۋ مۇسانىڭ جاڭا ولەڭدەرى

بۇگىنگى كۇنى عالامتوردا ءانشى مەن كۇيشى جايلى اقپارات كوپ بولسا دا، دەنى تەك ءبىر ابزاتستىق ءومىربايانىنان اسپايدى.

بۇگىنگى تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان جاياۋ مۇسا جايلى دەرەك تە سول. ءبىرلى- جارىم زەرتتەۋ ماقالا دەمەسەڭىز، سول باياعى «اقسيسا» ءانىنىڭ اۆتورى دەپ قىسقاشا عانا قايىرادى. ءوز زامانىندا شورمان اۋلەتىنەن قيانات كورسە دە، مۇسا بايجان ۇلىنىڭ كورگەنى مەن بىلگەنى كوپ ەدى. سوندىقتان وقىرمانعا جاياۋ مۇسا جايلى ءبىر ماقالانى تولىق ۇسىنساق دەيمىز. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بۇل ماقالا قاراپايىم وقىرمان مەن ءان- كۇيدى زەرتتەۋشى قاۋىمعا اسا قىزىقتى بولادى. ويتكەنى ونەرپاز جايلى كوپ ايتىلمايتىن، از جازىلاتىن ءومىرىنىڭ تۇستارى جايلى دەرەكتەر بار.

ماقالا اۆتورلارى - ءتىل ماماندارى جۇمات دوسقارايەۆ (1887-1972) پەن شورا سارىبايەۆ (1925-2018). «قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ («حابارشى» №9) جۋرنالىندا جاريالانعان» دەپ كورسەتىلگەن. 1955 -جىلى جازىلعان. ءبىز بۇل ماقالانى «سارىبايەۆ ش. قازاق ءتىل ءبىلىمى ماسەلەلەرى. - الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2000» جيناعىنان الدىق. جيناقتا پروفەسسور ش. سارىبايەۆتىڭ ءار جىلداردا جازىلعان عىلىمي ەڭبەكتەرى ەنگىزىلگەن.

جاياۋ مۇسانىڭ جاڭادان تابىلعان ولەڭدەرى

جاياۋ مۇسا - حالىق اراسىنا كوپ تاراعان قازاقتىڭ بەلگىلى ولەڭشى، ءانشى. ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن ونىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرى تولىق جينالىپ، زەرتتەلمەي كەلەدى. جاياۋ مۇسانىڭ ولەڭ، اندەرى كور. ولاردىڭ ءبىر بولىگى قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى. (مىسالى، «ون ەكى جىل ايدىڭ توبىل جاققا»، «مەن نە قىلدىم؟»، «باياناۋىل باسىنان بۇلت كەتپەس»، «ۇيىمنەن الا جازداي شاي تاتپادىم» تاعى باسقا ولەڭدەرى).

جاياۋ مۇسانىڭ ەندى ءبىرقاتار ولەڭىن جۋىردا قازانعا بارعاندا ۆ. ي. لەنين اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبا قورىنان كەزدەستىردىك. بۇل - كولەمى 50 بەتتىك جاياۋ مۇسانىڭ ءوز قولىمەن جازعان قولجازبا داپتەرى.

بۇعان ونىڭ ءىرىلى-ۇساقتى بىرنەشە ولەڭدەرى ەنگەن. قولجازبانىڭ ءبىر جەرىندە جاياۋ مۇسا:

«ىشىندە قويان جىلى جازدىم مۇنى،

تاريحى مىڭ سەگىز ءجۇز دە سەكسەن جىلى»- دەپ ولەڭدەرىنىڭ جازعان مەزگىلىن دە كورسەتكەن.

قولجازبادا «ءبورىباي حاقىندا»، «دۇنيەنىڭ جاراتىلعان ۋاقيعاسى»، «كىتاپ- ۋل ورمان ولجاباي»، «قوڭتاجى اڭگىمەسى»، «قولباسىلار حيكاياسى»، «قازاق ۋالاياتى ارقاعا شىعىپ حان سايلاۋ» جانە تاعى باسقا ولەڭدەرى بار.

1860-جىلى جاياۋ مۇسا قازاقتىڭ ءىرى فەودالدارىنان (شورمانوۆتاردان جانە تاعى باسقالاردان) زورلىق-زومبىلىق كورىپ، قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ولاردان قاشىپ جاياۋ مۇسا ومبىعا بارىپ، مۇسا شورمانوۆتىڭ ۇستىنەن ارىز بەرەدى. كنياز ونىڭ ارىزىن تىڭداماي شورمانوۆتىڭ ءسوزىن سويلەپ، جاياۋ مۇسانى ون ەكى جىلعا توبىلعا ايداپ جىبەرەدى. وسى وقيعاعا بايلانىستى اقىن:

«ون ەكى جىل ايدادىڭ توبىل جاققا،

ەم بولماس باستان باعىڭ تايار شاقتا.

دۋانباسى مەن ءوزىم دەمە، مۇسا،

بالاڭ كەتسىن توز-توز بوپ ءار تاراپقا»، - دەيدى.

تابىلعان ولەڭدەرىنىڭ بىرىندە جاياۋ مۇسا شورمانوۆتاردىڭ وزبىرلىعىن، وعان كورسەتكەن قىسىمىن جانە ءوزىنىڭ ايداۋدا جۇرگەندەگى ءومىرىن قىسقاشا باياندايدى. ءوزىنىڭ قۋعىنعا ۇشىرىپ، قازان، سانكت-پەتەربۋرگ، موسكۆادا بولعاندىعىن ايتادى. سونىمەن قاتار:

«تىلىندا ۆارشاۆا، ليتۆا پولياكتاردىڭ،

سوعىسىن گۆارديامەن ءجۇرىپ كورگەن»، - دەپ ءوزىنىڭ ۆارشاۆا مەن ليتۆادا بولعاندىعىن بىلدىرەدى. جاياۋ مۇسا چەرنيايەۆ اسكەرىنە ەرىپ، اياگوز، سەمەي، الماتى ارقىلى شىمكەنتكە بارعان ساپارىن دا باياندايدى. (اراب جازۋىمەن جازىلعان، فوتوكوپياسى بار) .

وسى ولەڭىندە جاياۋ مۇسا قازاق تاريحىنا بايلانىستى كەيبىر مالىمەتتەردى بەرەدى:

«ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز جىل ەدى ەلۋ بىردە،

قازاق ەلى ءدال ۇشكە تارايدى ەندى.

ءۇش ءجۇز دەپ قازاق جۇرتىنا قويىلىپ ات،

ارقاعا كوشىرىپتى تامان ەلدى.

ارعىن كوشتى ورتا ءجۇز بەرى قاراي،

الشىن ءۇيسىن كوشىپتى جانامالاي،

مومىن ۇعلى كوكشەتاي كەلگەننەن سوڭ،

كەلىپتى المەمبەتكە حان ابىلاي…»

(بۇل جەردە اۆتورلار «مومىن ۇعلى - سولتۇستىك قازاقستان، كوكشەتاۋ وبلىستارىن قونىستانعان ەلدەر» دەپ ەسكەرتپە ءسوز جازىپ كەتكەن - رەد.)

«ءبورىباي حاقىندا» دەگەن ولەڭىندە جاياۋ مۇسا بالانى ساعىنىپ كورگەندىگىن، ءومىرىنىڭ ۇزاق بولۋىن تىلەپ:

«ءبىرىنشى ەسىمى ءبورىباي شاھى،

بيپارزانتسىز ءجۇردىم عاپى.

سەيسەنبى كۇن جاھاز قۇرال،

زەينەتپەن كەلدى التىن ساپى»، - دەيدى.

بۇل ولەڭنىڭ ءاربىر شۋماعىنان كەيىن:

«ەي، ءبورىباي، ءبورىباي،

عۇمىر بەرسىن ءبىر قۇداي.

رۋحى مادات ۇل بولسىن،

ورمان- ۋل ولجاباي»، - دەگەن قايىرماسى قايتالانىپ وتىرادى. وسىعان قاراعاندا بۇل ولەڭنىڭ وزىنە ءتان ءانى بولعاندىعى باقالادى.

جاياۋ مۇسا شورمانوۆتاردان سوققى كورىپ، قۋعىنعا ۇشىرىپ جۇرگەن كەزدە بالاسى ءبورىباي 7 جاسىندا قايتىس بولادى. سونداعى جاياۋ مۇسانىڭ قاپالانىپ، قايعىرىپ: «ءاي، ءبورىباي، ءبورىباي، ءومىر بەرسىن دەر ەدىم…» دەپ باستايتىن ولەڭى وسى كۇنى قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى.

جاياۋ مۇسانىڭ جاڭادان تابىلعان قولجازباسىنداعى ولەڭدەرىندەگى كوبى اتاقتى ولجاباي باتىردىڭ ءومىرىن، ونىڭ كەدەيلىگىن، سوعىستاعى ەرلىگىن سۋرەتتەۋگە ارنالعان. ولەڭدەردە باتىردىڭ تۋعان جىلىنا دەيىن (1709 ج.) مالىمەت بار.

ولجاباي باتىرعا ارنالعان ءبىر ولەڭىندە جاياۋ مۇسا ونىڭ جاس كەزىندەگى كەدەيلىكتەن مۇقتاج بولىپ، ناعاشىسى قارادايعا كەلىپ، ءبىرىنشى رەت سوعىسقا قاتىسىپ، اتاعى شىققانىن باياندايدى. ۇلگى رەتىندە سول ولەڭنەن ءۇزىندى بەرەيىك:

«.. . تاقىر جارعاق ۇستىندە،

جىرتىق بوياق كويلەگى.

شۇبەرەكتەن داگى جوق،

تۇرادى شالبار قاۋدىرلاي.

ەلتىرى بورىك تىسى جوق،

پورمى جامان مالاقاي.

ەتىگى جوق شارقى بار،

جاعادى وعان كۇندە ماي.

جالى جوق ارىق كوك بەستى

ەر توقىمىنىڭ جامانى- اي!

ناعاشىسى قارادايدا ءجۇردى بالا،

قالماققا قول جىيىلدى كەڭەس قىلا،

بالاعا قىلدى جارلىق ايتپاڭىز دەپ،

ول بىلمەي قالدى بالا نەدۇر شارا.

ءىش ءبىلىپ سىرتىنا شىعارمايىن،

قاپ دەپ قالدى بالا ىزالانا.

ارعىننىڭ ءبىر جەتىمىن كەتتى تاستاپ،

ءولىپ قالار قۇندى دەپ مۇنى جاس دەپ.

بالاعا قول كەتكەن سوڭ ءبىر وي ءتۇستى،

جۇرەدى باق قوناردا ءتاڭىرىم باستاپ.

كوك بەستى التى جاسار جاقسى ات بولدى،

قول كەتپەي كوك بەستىنىڭ ءتىلىن بۋدى.

قىرىقتىقتى ۋىققا ساپتاپ الىپ،

ىزىمەن بەس كۇننەن سوڭ قولدى قۋدى.

التى كۇندە سول قولعا تۇندە بارىپ،

كوپ قولعا وت جىبەرىپ سالدى دۋدى.

بەل جاققا شاۋىپ شىقتى قاتتى ايعايلاپ،

قاھارمەن قىشقىرادى ولجابايلاپ

شىتىرماق بۇلاڭ- تالاڭ بولدى عاسكەر،

ايقايمەن بالانى الدى كوپ قامالاپ،

قاراسا سودان باسقا ەشبىر جان جوق،

كەلدى الىپ قارادايعا كوپ جامانداپ.

قاراداي بەك قينالدى قىلىعىنا،

ايتسا ءسوز كىرمەيتىن ەكەن قۇلاعىنا.

بولماس- تى ەلگە جىبەرىپ بۇل بالانى،

تاپسىرىپ قول باسىعا بەردى يانا.

ياحشي بوپ ات كۇزەتىپ كوپ كۇن ءجۇردى،

تاۋىنا باقاناستىڭ تۇندە كىردى.

اي قاراڭعى سول ءتۇنى جاتقانىندا،

ەكىنشى ولجابايلاپ ءورت جىبەردى.

قول قالدى جانعان وتپەن عاپالانىپ،

اۋىر قول بىت-شىت بولدى شىرق اينالىپ،

ازىق- سايمان اممەسى وت استىندا،

كوبىسى قالدى سوندا اتقا جانىپ.

ەش ادام وتتان باسقا تابا المادى،

شوشىنىپ ءبىر- بىرەۋگە قارامادى.

قاشقان ادام ءبارىسىن قالماق ۇستاپ،

كەلگەنىن بۇل اسكەردىڭ قابارلاندى.

جيىلدى بارابانداتىپ بارشا قالماق،

شىقتى كوپ عاسكەر سايداق- سانجاق.

قازاق قولى قالماقتى كورگەن حالدە،

ءبىر شەتتەن كەلدى بالا الاق- سالاق.

ءوز ەسىمىن ولجابايلاپ ۇران قىلدى،

وينايدى اتتان اۋىپ ول جاق، بۇل جاق.

كەز كەلىپ قارادايعا بەردى سالەم،

كەلدى جاۋ كەرنەيلەتىپ بىلگىل تاعام.

مەندە جوق جابدىق- قۇرال قۋاتىم بار،

كۇندەمە جاۋدى السام سىزدەر داۋام.

قىرىقتىق نايزا قولىمدا، سابى ۋىق،

تۇپ-تۋرا كەلدى قالماق قوعا جۋىق.

جابدىعى التىن بەرەندى تۋ ۇستاپ تۇر،

جارق-جۇرق جاۋھار ءتۇسى سۋىق.

سۋىندا اياگوزدىڭ قول جيىلدى،

باتىرلار تەمىر ساۋىت قاتلاۋ كيدى.

ساپ تارتىپ، رەت تۇزەپ باتىرلارى،

اتتارىن قۇرال جابدىق بەك تۇزەدى…

جاياۋ مۇسانىڭ ولەڭدەرىندە ءتىل زەرتتەۋشىلەرگە دە كەرەكتى كەيبىر لەكسيكالىق قاباتتار ساقتالعان. جاياۋ مۇسا ەسكى كىتابي تىلدە جازىلعان ادەبيەتتەرمەن جاقسى تانىس بولعان بولۋ كەرەك. سوندىقتان ونىڭ ولەڭدەرىندە ۇعلى، جيھاز، تاعام، شاھى، مادات، بارشا، ياحشي سياقتى كىتابي تىلگە ءتان سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى. ونىڭ ولەڭدەرىندە قاتلاۋ، قويان جىلى، كەرنەي، بوياق سياقتى ارحايزمدەر دە بار. جاياۋ مۇسا - قازاقستاننىڭ ءار جەرىندە بولعان ادام. سوعان بايلانىستى ونىڭ تىلىندە كوبىسى، ءبارىسى، سايداق- سانجاق، شارقى، بىلگىل سياقتى ديالەكتيزمدەر دە ارا- كىدىك كەزدەسىپ وتىرادى.

حالىق اراسىنا ولەڭ- اندەرى كوپ تاراعان جاياۋ مۇسا سياقتى ءانشى، ولەڭشىلەردىڭ ادەبي جانە مۋزىكالىق مۇرالارىن ءالى دە بولسا ىزدەستىرىپ جيناۋ كەرەك. ولاردىڭ بۇل مۇرالارىن زەرتتەپ، باستىرىپ شىعارۋ ءىسىن قولعا الاتىن مەزگىل جەتتى.

بۇعان دەيىن قۇرمانعازى مەن لاۆوچكين تۇرمەدەن قالاي قاشىپ شىققانى تۋرالى جازعان بولاتىنبىز.

رۇستەم نۇركەنوۆ، كۇيشى، زەرتتەۋشى

aikyn.kz