قاسىم-جومارت توقايەۆ: قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ تاريحى باي جانە بولاشاعى جارقىن
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق. ك. توقايەۆتىڭ «يزۆەستيا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتى.
- جاقىن كۇندەرى ءسىز رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتينمەن كەلىسسوز جۇرگىزەسىز. سوڭعى ۋاقىتتا سىزدەر تۇراقتى كەزدەسىپ جۇرسىزدەر. اتاپ ايتار بولساق، 7-قازاندا ماسكەۋگە ساپارمەن كەلدىڭىز، 13-قازاندا بىشكەكتە وتكەن ت م د-عا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ كەڭەسىنە قاتىستىڭىزدار. سول جەردە دە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتىمەن جۇزدەستىڭىز. ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ دامۋىنا قانداي باعا بەرەسىز؟ الداعى كەلىسسوزدەر بارىسىندا نەندەي ماسەلەلەرگە باسا ءمان بەرىلەدى؟
- شىن مانىندە، ءبىزدىڭ ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ پۋتينمەن كەزدەسۋىمىز تۇراقتى سيپات الىپ كەلەدى. بۇل قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ءمان-مازمۇنى باي ءارى جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى. ەكىجاقتى كەزدەسۋلەردە نەمەسە ينتەگراتسيالىق بىرلەستىكتەر اياسىنداعى كوپجاقتى كەلىسسوزدەردە بولسىن، تالقىلايتىن ماسەلە جەتكىلىكتى. رەسەي پرەزيدەنتى - بارلىق سالادان جان-جاقتى حاباردار ءارى بىلىكتى تۇلعا. ونىڭ جاھاندىق جانە وڭىرلىك پروتسەستەرگە كوزقاراسى كوپ جاعدايدا قازىرگى الەمدىك احۋالعا ىقپال ەتەدى.
سىندارلى ساياسات جانە ءوزارا ءتيىمدى ناتيجەگە ۇمتىلىس - قازاقستان مەن رەسەي ديالوگىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى. ءبىز ءاردايىم رەسەيلىك سەرىكتەستەرىمىزدىڭ ۇستانىمىنا نازار اۋدارۋعا تىرىسامىز، ولار دا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى ەسكەرەدى.
وزىڭىزگە ءمالىم، بيىل XXIعاسىرداعى تاتۋ كورشىلىك جانە وداقتاستىق تۋرالى شارتقا قول قويىلعانىنا 10 جىل تولادى. قازاقستان مەن رەسەي حالىقتارى اراسىنداعى دوستىقتىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر، عاسىرلار قويناۋىنان تامىر تارتادى. دەگەنمەن 2013 -جىلى قول قويىلعان مەملەكەتارالىق شارتتىڭ سيمۆولدىق ءمانى زور. ويتكەنى بۇل قازاق- ورىس بايلانىستارىنىڭ كەلەشەگىنە جول اشادى. ەلدەرىمىز اراسىنداعى تاتۋ كورشىلىك جانە وداقتاستىق قاتىناستارعا نەگىزدەلگەن ىنتىماقتاستىقتىڭ تاريحى باي جانە بولاشاعى جارقىن دەپ باعالايمىن.
رەسەي پرەزيدەنتىمەن استانادا وتەتىن الداعى كەزدەسۋدىڭ كۇن ءتارتىبى وتە اۋقىمدى. ءبىز ەكىجاقتى ساياسي، ساۋدا- ەكونوميكالىق، مادەني- گۋمانيتارلىق ىقپالداستىق ماسەلەلەرىن جان- جاقتى تالقىلايمىز دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز. حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ينتەگراتسيالىق قۇرىلىمدار اياسىنداعى بايلانىستاردىڭ اسپەكتىلەرىن دە قاراستىرامىز. الەمدەگى احۋالدىڭ قازىرگى جاي- كۇيى مەن دامۋ پەرسپەكتيۆالارى جونىندە پىكىر الماسامىز.
سونىمەن قاتار ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق فورۋمىنا قاتىسامىز. بۇل - ايماقتار مەن ەكى ەل كاسىپكەرلەرى اراسىنداعى تىكەلەي بايلانىستاردى نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىن بىرەگەي ءارى وتە ءتيىمدى فورمات. بيىل قازاقستاننىڭ قوستاناي قالاسىندا اتالعان جيىن 19-شى رەت وتكىزىلەدى. ءىس-شارانىڭ تاقىرىبى - اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق. فورۋم رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستانعا الداعى ساپارى سەكىلدى تابىستى وتەدى دەپ سەنەمىن.
- قازان ايىندا ءسىز ۆلاديمير پۋتينمەن جانە شاۆكات ميرزيەيەۆپەن بىرگە رەسەي گازىن قازاقستان اۋماعى ارقىلى وزبەكستانعا تاسىمالداۋ جوباسىن ىسكە قوسۋ راسىمىنە قاتىستىڭىز. ءسىزدىڭ ەلىڭىز ءۇشىن بۇل باستاما قانشالىقتى ماڭىزدى؟ قازىرگى ۋاقىتتا رەسەيمەن بىرلەسە تاعى دا قانداي ءىرى ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر؟ جۋىق ارادا قانداي جوبالار قولعا الىنباق؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، مۇناي- گاز جانە بەيبىت ماقساتتا قولدانىلاتىن اتوم سالالارىنداعى ىقپالداستىقتىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆالارى قانداي؟
- گاز سالاسى مەملەكەتتەرىمىزدىڭ ورنىقتى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق پروگرەسىندە ەرەكشە ءرول اتقارادى. سوندىقتان رەسەيدىڭ كوگىلدىر وتىنىن تاسىمالداۋ ءىسى جوباعا قاتىسۋشى بارلىق تاراپتىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەدى. 7-قازاندا ىسكە قوسىلعان بۇل جوبا قازاقستاننىڭ گاز تاسىمالداۋ ينفراقۇرىلىمىن كەڭەيتۋگە جانە جاڭعىرتۋعا، ورتالىق ازيانىڭ ايماقتىق تۇراقتىلىعى مەن ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋعا، ەلدەرىمىزدىڭ وندىرىستىك دامۋىنا، بيزنەس- احۋالدى جاقسارتۋعا، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن ارتتىرۋعا تىڭ سەرپىن بەرەدى.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ ترانزيت الەۋەتىمىزدى تولىققاندى پايدالانۋعا مۇددەلىمىز جانە رەسەي گازىن تاسىمالداۋ كولەمىن ودان ءارى ۇلعايتۋعا دايىنبىز.
بيىل 1-قاراشادا وتكەن حالىقارالىق گاز فورۋمىندا قازاقستان ۇكىمەتى مەن «گازپروم» اراسىندا ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. بۇل - 15 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن ءوزارا ءتيىمدى سەرىكتەستىك جوسپارىن ازىرلەۋگە جانە جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان ۇزاقمەرزىمدى قۇجات.
قازاقستان مەن رەسەيدىڭ مۇناي سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعى بۇرىننان تابىستى دامىپ كەلەدى. ەلىمىزدە «لۋكويل» جانە «تاتنەفت» سياقتى رەسەيلىك كونتسەرندەر جەمىستى جۇمىس ىستەپ جاتىر.
بيىل اقپان ايىندا «قازمۇنايگاز» بەن «لۋكويل» كاسپيي تەڭىزىنىڭ قازاقستاندىق بولىگىندەگى «قالامقاس تەڭىز»، «حازار»، «اۋەزوۆ» كەن ورىندارىن يگەرۋ جوباسى بويىنشا ءبىرقاتار كەلىسىم جاسادى.
بۇدان بولەك، 2022 -جىلى «Kazakhstan Petrochemical Industries (KPI)» مۇناي حيمياسى كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. ول الەمدە پوليپروپيلەن وندىرەتىن ەڭ ءىرى ون كاسىپورىننىڭ قاتارىنا كىرەدى. اتالعان جوباعا رەسەيلىك «سيبۋر» كومپانياسى دا قاتىسادى.
2022 -جىلى ساران قالاسىندا «تاتنەفت» كومپانياسىنىڭ قاتىسۋىمەن اۆتوموبيل دوڭگەلەكتەرىن شىعاراتىن «KamaTyresKZ» زاۋىتى سالىندى.
ەكى ەلدىڭ اۋماعى ارقىلى تاسىمالداناتىن مۇنايدىڭ ۇلەسى ايتارلىقتاي زور. قازاقستان مۇنايىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى رەسەي اۋماعى ارقىلى (كاسپي قۇبىر جەلىسى كونسورتسيۋمى) سىرتقى نارىققا ەكسپورتتالادى.
سول سياقتى رەسەي مۇنايى قازاقستان اۋماعى ارقىلى ق ح ر-عا جەتكىزىلەدى. 2033 -جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە 100 ميلليون توننادان استام رەسەي مۇنايىن تاسىمالداۋ جوسپارلانىپ وتىر.
بەيبىت ماقساتتا قولدانىلاتىن اتوم سالاسىنداعى ىقپالداستىق - ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ نەگىزگى باعىتىنىڭ ءبىرى.
ەلىمىزدە ا ە س سالۋعا قاتىستى ءتۇرلى پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. ءبىر جاعىنان، قازاقستاننىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ الەۋەتى مول. ەلىمىز تابيعي ۋران ءوندىرۋ كولەمى جونىنەن الەمدە ءبىرىنشى ورىن الادى. سونداي-اق يادرولىق وتىن كومپونەنتتەرىن ءوز ەلىمىزدە وندىرەمىز جانە ۋراندى يزوتوپتى بايىتۋ جونىندەگى قىزمەتتەرگە قول جەتكىزە الامىز. ءۇلبى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ بازاسىندا قىتايدىڭ اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى ءۇشىن دايىن يادرولىق وتىن شىعارىلادى.
ەكىنشى جاعىنان، كوپتەگەن ازاماتتار مەن ساراپشىلار اتوم ستانتسياسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كۇمان كەلتىرەدى. سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ اۋىر قاسىرەتىن ەسكەرسەك، مۇنى تۇسىنۋگە بولادى. قازاقستان اۋماعىندا ا ە س سالۋ ماسەلەسىندە رەسەي تاراپىنىڭ جاردەم بەرۋ ۇسىنىسىن جوعارى باعالايمىز. ايتسە دە ا ە س قۇرىلىسى جونىندەگى تۇپكىلىكتى شەشىم رەفەرەندۋم قورىتىندىسى بويىنشا قابىلدانادى.
مەن 2019 -جىلعى سايلاۋالدى باعدارلامامدا اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق پروبلەمالارعا قاتىستى شەشىم رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانادى دەپ مالىمدەگەن ەدىم.
ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى ساۋالىڭىزعا وراي مىنا نارسەنى ايتقىم كەلەدى. سوڭعى 18 جىلدا رەسەيدەن قازاقستانعا كەلگەن تىكەلەي ينۆەستيتسيانىڭ جالپى كولەمى 20 ميلليارد دوللاردان استى. ءوز كەزەگىندە، قازاقستاننىڭ رەسەيگە قۇيعان ينۆەستيتسياسى 6 ميلليارد دوللارعا جۋىقتادى.
ينۆەستيتسيالىق ىقپالداستىقتىڭ وسىلايشا وڭ قارقىن الۋىنا وندىرىستىك كووپەراتسيانىڭ دا سەپتىگى ءتيدى. ونىڭ اياسىندا ەكى ەلدىڭ بيزنەس سۋبەكتىلەرى جالپى سوماسى 33,5 ميلليارد دوللار بولاتىن 143 بىرلەسكەن جوبانى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر.
جالپى سوماسى 3,2 ميلليارد دوللار بولاتىن 30 ماڭىزدى جوبا ءساتتى ىسكە قوسىلدى. قازىرگى كەزدە ماشينا جاساۋ، مەتاللۋرگيا جانە حيميا ونەركاسىبى سەكىلدى ەكونوميكانىڭ ماڭىزدى سالالارىندا 40 جوبا جۇزەگە اسىرىلۋدا. ولاردىڭ جالپى قۇنى 16,6 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى ءارى 15 مىڭنان استام ادامدى جۇمىسپەن قامتيدى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستان- رەسەي ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋ ءۇشىن بۇل باعىتتا مول الەۋەت بار.
- باتىس ەلدەرى بۇرىن-سوڭدى بولماعان مولشەردە سانكتسيا سالدى. بۇل شەكتەۋلەر كولىك- لوگيستيكا سالاسىنا دا اسەر ەتەدى. سوعان قاراماستان رەسەي مەن قازاقستاننىڭ اتالعان سالاداعى ىنتىماقتاستىعى تابىستى وركەندەپ كەلەدى. مىسالى، ەكى ەل «سولتۇستىك - وڭتۇستىك» كولىك ءدالىزىن دامىتىپ وتىر. وسى باعىتتاعى ىقپالداستىقتىڭ كەلەشەگىنە قانداي باعا بەرەسىز؟
- قازاقستاننىڭ تەڭىزگە شىعاتىن جولى جوق. سوندىقتان پارسى شىعاناعىنداعى ايلاقتارعا دەيىن جەتىپ، ودان ءارى ءۇندىستانعا شىعاتىن «سولتۇستىك - وڭتۇستىك» كولىك ءدالىزى زور مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى ءارى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن ورگە سۇيرەيتىن لوكوموتيۆتىڭ بىرىنە اينالا الادى.
اتالعان باعىت ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى كولىك قاتىناستارىنىڭ قۇرىلىمىن، ءتىپتى كووپەراتسيا مەن ءوزارا قارىم-قاتىناس دەڭگەيىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋى مۇمكىن.
«سولتۇستىك - وڭتۇستىك» ءدالىزىن دامىتۋ ماقساتىندا تاراپتار ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ، تەرمينالداردىڭ قۋاتى مەن جىلجىمالى قۇرامنىڭ سانىن ارتتىرۋ، اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى الىپ تاستاۋ جانە تاسىمالداۋشىلارعا قولايلى جاعداي جاساۋ ءۇشىن ۇيلەسىمدى جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى.
قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ءوزارا كولىك بايلانىسىن، سونىڭ ىشىندە «سولتۇستىك - وڭتۇستىك» باعىتىن نىعايتۋ، سايىپ كەلگەندە، ءوزارا ساۋدا مەن ينۆەستيتسيا كولەمىنىڭ ۇلعايۋىنا وڭ ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.
بۇگىندە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق باعىتىندا كولىك- لوگيستيكا سالاسىنىڭ ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. شىن مانىندە، الەمدە كولىك باعدارلارىنا، لوگيستيكاعا باقىلاۋ ورناتۋ ءۇشىن قىزۋ باسەكە ءجۇرىپ جاتىر. قازىرگى كەزدە ەۋرازيانىڭ جاڭا كولىك قۇرىلىمى قالىپتاسۋدا. مۇنى ويداعىداي جۇزەگە اسىرساق، قاتىسۋشى تاراپتاردىڭ ءبارى دە ەكونوميكالىق ءارى ساياسي پايداعا كەنەلمەك.
فيزيكالىق ينفراقۇرىلىمنان بولەك، تاۋار ترانزيتىنە ارنالعان ورتاق سيفرلىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ناقتى شەشىمدەر ازىرلەۋ وتە ماڭىزدى. ول سەنىمدى ءارى قولدانۋعا وڭاي، وزىق سيفرلىق تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن شەشىم بولۋعا ءتيىس.
قازاقستان بار مۇمكىندىگى مەن رەسۋرسىن جۇمىلدىرىپ، سەنىمدى لوگيستيكالىق حاب رەتىندە قىزمەت كورسەتەدى. تاسىمالداناتىن جۇك كولەمىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءوز اۋماعىمىزداعى تەمىرجول جانە اۆتوموبيل جولدارىنىڭ تالاپقا ساي كەلمەيتىن تۇستارىن رەكونسترۋكتسيالاۋعا ءازىرمىز.
- 13-قازاندا بىشكەكتە وتكەن ت م د مەملەكەتتەرى باسشىلارى كەڭەسىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا ورىس تىلىنە قاتىستى حالىقارالىق ۇيىم قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويىلىپ، جارعىسى بەكىتىلدى. بۇل قۇرىلىمدى قۇرۋ جونىندە ءوزىڭىز باستاما كوتەرگەنىڭىز بەلگىلى. جالپى، ۇيىم قىزمەتىنەن نە كۇتەسىز؟ قازاقستان مەن رەسەيدىڭ مادەني- گۋمانيتارلىق سالاداعى، سونىڭ ىشىندە ت م د اياسىنداعى ىقپالداستىعى كەلەشەكتە قالاي داميدى دەپ ويلايسىز؟
- ورتاق مادەني- گۋمانيتارلىق كەڭىستىك تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن بىرىكتىرۋشى ماڭىزدى فاكتور بولعان ءارى الداعى ۋاقىتتا دا سولاي قالا بەرەدى. بۇل باعىتتاعى ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ تابىستى بولۋىنا بىردەن- ءبىر سەبەپ - ت م د ەلدەرى حالىقتارىنىڭ تىلدەرى مەن ورىس ءتىلىنىڭ ۇيلەسىمدى ءارى تەڭگەرىمدى دامۋى.
بۇگىندە ب ۇ ۇ- نىڭ رەسمي تىلدەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن ءارى حالىقارالىق ءتىل مارتەبەسىنە يە ورىس ءتىلى - مەملەكەتتەرىمىز اراسىنداعى دوستىق قارىم- قاتىناسقا دەمەۋ بولاتىن ۇيىستىرۋشى فاكتور. سونداي-اق وڭىرلىك كووپەراتسيانى، ىنتىماقتاستىق پەن ءوزارا سەنىمدى نىعايتاتىن پارمەندى قۇرال ءرولىن اتقارىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى دەپ ويلايمىن.
ورىس ءتىلى جونىندەگى حالىقارالىق ۇيىم قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن كەزدە مەن الەمدىك تاجىريبەنى دە باسشىلىققا الدىم. كەزىندە فرانسۋز، نەمىس، يسپان جانە باسقا دا تىلدەردى دامىتۋ ءۇشىن وسىنداي حالىقارالىق ۇيىمدار قۇرىلعان.
مىنا نارسەگە باسا نازار اۋدارعىم كەلەدى. ورىس تىلىنە قاتىستى حالىقارالىق ۇيىم قۇرۋ يدەياسى ت م د ەلدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنا بالاما جاساۋ نيەتىنەن تۋعان جوق. ۇيىمنىڭ قۇقىقتىق سۋبەكت رەتىندە تانىلۋى جانە وعان ت م د-عا مۇشە ەمەس وزگە مەملەكەتتەردىڭ قوسىلۋىنا اشىق بولۋى ماڭىزدى.
بيىل ت م د اۋماعىندا ورىس ءتىلى جىلى بولىپ جاريالاندى. مۇنىڭ سيمۆولدىق ءمانى زور. سانكت- پەتەربۋرگ دوستاستىق ەلدەرىنىڭ 2023 -جىلعى مادەني استاناسى بولدى. ول ت م د ەلدەرى اراسىنداعى مادەني بايلانىستاردىڭ نىعايۋىنا زور ۇلەس قوستى. بۇل رەتتە ەكىجاقتى مادەني- گۋمانيتارلىق قارىم-قاتىناستار قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى باعىتى بولىپ قالا بەرەدى.
سوڭعى كەزدەرى بۇل سالاداعى ىقپالداستىعىمىز ايتارلىقتاي جاندانا ءتۇستى. قازاقستاندا جانە رەسەيدە ەكى ەلدىڭ مادەنيەت كۇندەرى، قازاقستان نەمەسە رەسەي كينوسىنىڭ كۇندەرى ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. بيىل ءوتىپ جاتقان «ورىس ماۋسىمى» جوباسى ەلىمىزدە كورەرمەن ىقىلاسىنا بولەندى. سونىمەن قاتار شىعارماشىلىق ءبىلىم بەرۋ، مۋزەي- كىتاپحانا ءىسى سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىعىمىز نىعايىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ ارتىستەرى مەن شىعارماشىلىق ۇجىمدارى رەسەيدە ۇيىمداستىرىلاتىن مادەني ءىس- شارالارعا بەلسەندى تۇردە قاتىسادى.
ءوزارا قۇرمەت پەن ەكى ەلدىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەتىن وسىناۋ يگى ءداستۇر كەلەشەكتە دە جالعاسادى دەپ سەنەمىن. قازاق مادەنيەتىن الەمگە تانىتۋ، سونىمەن قاتار رەسەيدىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە مادەنيەتىن جاقىنىراق ءبىلۋ ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى.
جالپى، ت م د ۇيىمىنىڭ وتىز جىلدىق قالىپتاسۋ كەزەڭىندە مادەنيەتارالىق ديالوگ دوستاستىق كەڭىستىگىندەگى مادەني جانە گۋمانيتارلىق ورتاق قۇندىلىقتاردى تاراتۋ ىسىندە ماڭىزدى ءرول اتقارعانى ءسوزسىز. بۇل باعىتتى ت م د- نىڭ رۋحاني بىرلىگىنىڭ ارقاۋى، ەلدەرىمىز مەن حالىقتارىمىزدىڭ اراسىن جالعاعان «التىن كوپىر» دەپ سانايمىن.
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كەيىنگى كەزدەرى رەسەيدىڭ ءبىرقاتار جوعارى وقۋ ورنىنىڭ (ميفي، گۋبكين اتىنداعى مۇناي جانە گاز رمۋ) فيليالدارى اشىلدى. ەكى ەل اراسىندا ورتا، كاسىپتىك جانە باستاۋىش ءبىلىم سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ جونىندە قانداي جوسپارلار بار؟
- قازىرگى ۋاقىتتا رەسەيدە 60 مىڭنان استام قازاقستاندىق ستۋدەنت ءبىلىم الىپ الىپ جاتىر. بۇل وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كوپ.
بۇدان رەسەي جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىلىم الەۋەتى جوعارى ءارى سۇرانىسقا يە ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. سونىمەن قاتار مۇنداي تاڭداۋ جاساۋعا تەرريتوريامىزدىڭ جاقىندىعى، تىلدىك كەدەرگىنىڭ جوقتىعى، وقۋ اقىسىنىڭ قولجەتىمدىلىگى، وقىتۋشىلار قۇرامىنىڭ بىلىكتىلىگى، كوپتەگەن ءبىلىم ورداسىنىڭ كەڭەس كەزەڭىنەن بەرى قالىپتاسقان بەدەلى مەن اتاعى ىقپال ەتتى.
قازاقستاندا تەحنيكالىق بەيىندەگى شەتەلدىك جەتەكشى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارىن اشۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. بيىل ەلىمىز قازاقستان مەن رەسەي ۇكىمەتتەرى اراسىندا جاسالعان جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ فيليالدارىن تەڭ نەگىزدە قۇرۋ جانە ولاردىڭ قىزمەتى تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالادى.
سونىڭ ناتيجەسىندە ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ بازاسىندا ميفي فيليالى، س. وتەبايەۆ اتىنداعى اتىراۋ مۇناي جانە گاز ۋنيۆەرسيتەتى بازاسىندا ي. م. گۋبكين اتىنداعى رەسەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالى اشىلدى. كەلەسى جىلى م. ح. دۋلاتي اتىنداعى تاراز وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنان د. ي. مەندەلەيەۆ اتىنداعى رەسەي حيميا- تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالىن اشۋ جوسپارلانىپ وتىر.
حالىقتارىمىزدىڭ تاريحي جانە مادەني جاقىندىعىن ەسكەرسەك، ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋگە ەكى تاراپتىڭ دا قىزىعۋشىلىعى بار. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىندا قازاقستان- رەسەي بىرلەسكەن ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىن اشۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتىر.
بۇل رەتتە ءبىز رەسەيدىڭ قازاقستانمەن شەكارالاس، قانداستارىمىز كوپ تۇراتىن وبلىستارىندا وسىنداي مەكتەپتەر اشۋعا مۇددەلىمىز.
- قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتىپ وتىر. وسى ۇيىمنىڭ اياسىندا ەلدەرىمىزدىڭ ءوزارا ىقپالداستىعى قالاي وربۋدە؟ استانا ءۇشىن ش ى ۇ قىزمەتىندەگى قانداي سالالار باسىمدىققا يە؟
- ەڭ الدىمەن، قازاقستان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ تەڭ قۇرىلتايشىسى ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ش ى ۇ - ءبىز ءۇشىن كوپجاقتى وڭىرلىك ديالوگتى دامىتاتىن باسىم باعىتتىڭ ءبىرى.
جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بويى تابىستى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ۇيىم قازىرگى تاڭدا كۇن ءتارتىبى اۋقىمدى ءارى بەدەلدى كوپجاقتى پلاتفورماعا اينالدى. بۇگىندە وراسان زور ساياسي- ەكونوميكالىق، ادامي جانە مادەني الەۋەتكە يە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن، شىن مانىندە، ايماقتاعى قاۋىپسىزدىكتىڭ كەپىلى، ءوزارا ءتيىمدى ەكونوميكالىق ىقپالداستىقتىڭ اۋقىمدى كەڭىستىگى جانە مادەني بايلانىستاردىڭ سەنىمدى دانەكەرى دەپ اتاۋعا بولادى.
بۇل تۋرالى بيىل شىلدە ايىندا وتكەن ش ى ۇ سامميتىندە ايتتىم. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازىرگىدەي كۇردەلى گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق جاعدايدا سەنىمگە، ءوزارا ءتيىمدى مۇددەگە، تەڭدىككە ارقا سۇيەيتىن، مادەنيەتتەردىڭ ءارالۋاندىعىنا قۇرمەتپەن قارايتىن جانە قاتار دامۋعا ۇمتىلاتىن «شانحاي رۋحىنىڭ» مىزعىماس ىرگەتاسىن نىعايتۋعا باسىمدىق بەرۋ كەرەك.
بۇل رەتتە قازاقستان ءۇشىن ش ى ۇ- عا ءتوراعالىق ەتۋ - زور مارتەبە ءارى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. ش ى ۇ ءتوراعاسى رەتىندە ءبىز ۇيىمداعى ءوزارا ىقپالداستىقتى بۇدان دا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋدى، ونىڭ جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ودان ءارى ارتتىرۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويدىق.
وسىعان وراي وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، كوپجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ ساۋدا- ينۆەستيتسيالىق جانە مادەني- گۋمانيتارلىق مازمۇنىن بايىتۋ قازاقستان ءتوراعالىعىنىڭ باسىمدىقتارى رەتىندە جاريالاندى.
شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن ودان ءارى دامىتۋدىڭ كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرى مەن پەرسپەكتيۆالارىنا قاتىستى ەلدەرىمىزدىڭ ۇستانىمدارى سايكەس كەلەدى. بۇل - ەكىجاقتى سەرىكتەستىكتىڭ ناتيجەلى ەكەنىن بىلدىرەتىن ماڭىزدى كورسەتكىش.
جاڭا سىناقتار مەن قاۋىپ- قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋ، كوپجاقتى ەكونوميكالىق ديالوگ پەن گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى نىعايتۋ ماسەلەسىندەگى ۇستانىمدارىمىز ورتاق.
ش ى ۇ- نىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ورتالىعىن قۇرۋ جونىندەگى قازاقستان ۇسىنعان كەلىسسوزدەردى ىلگەرىلەتۋدە رەسەي بەلسەندى ءرول اتقارادى. سونداي- اق الماتىنى ش ى ۇ- نىڭ تۋريستىك جانە مادەني استاناسى، ال 2024 -جىلدى ۇيىم اياسىندا ەكولوگيا جىلى دەپ جاريالاۋ تۋرالى ۇسىنىسىمىز قولداۋ تاپتى.
ەلدەرىمىز ش ى ۇ مەن ونىڭ نەگىزگى ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ، سونداي- اق ۇيىمنىڭ ەنەرگەتيكا، ەكونوميكا، قۇقىق قورعاۋ جانە ەكولوگيا سالالارىنداعى ورتامەرزىمدى كەزەڭگە ارنالعان ستراتەگيالىق قۇجاتتارىن دايىنداۋ ىسىندە كۇش بىرىكتىردى.
مەن قازاقستان مەن رەسەيدىڭ تابىستى ىنتىماقتاستىعىنا زور ءۇمىت ارتامىن. بۇل كەلەسى جىلى شىلدە ايىنا جوسپارلانعان ش ى ۇ ءسامميتىنىڭ تابىستى وتۋىنە سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
ول ءۇشىن اۋقىمدى ءارى جۇيەلى جۇمىستاردى بىرلەسە اتقارۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ «شانحاي رۋحىنا» بەيىلدىگىمىز بەن ءبىر- ءبىرىمىزدى قولداۋ نيەتىمىز ىنتىماعىمىزدى نىعايتىپ، ش ى ۇ- نى دامىتۋ جونىندەگى ورتاق تاسىلدەردى ازىرلەۋگە ىقپال ەتەتىنىنە سەنىمدىمىن.
- ءبىز قازىر قۇبىلمالى زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ەرتە مە، كەش پە ءبىرپوليارلى الەمنەن كوپپوليارلى الەمگە اۋىسامىز. الەمدىك ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ ۇستىندارى دا وزگەرىسكە ۇشىراۋدا. وسىعان وراي كەلەشەككە دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- كورىپ وتىرعانىمىزداي، زاماناۋي كوپپوليارلى الەمدى قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسى تىم اۋىر جاعدايدا ءوتىپ جاتىر. دۇنيەجۇزىنىڭ ءار قيىرىندا قاقتىعىستار، سانكتسيالىق تەكەتىرەستەر، ساۋدا سوعىسى ورشىگەن جاعدايدا بولاشاققا سەنىممەن قاراۋ دا قيىن.
الايدا پاراسات پەن ىنتىماق جىككە ءبولىنۋ مەن وزىمشىلدىكتەن ۇستەم بولارىنا سەنىمدىمىن. الەم تاريحىندا مۇنداي مىسالدار جەتكىلىكتى. تۇپتەپ كەلگەندە، جاھان جۇرتى ۇزاقمەرزىمدى بەيبىتشىلىك ورنايتىن كۇنگە جەتەدى. ول ءۇشىن مىناداي ەكى شارت مىندەتتى تۇردە ورىندالۋعا ءتيىس. اتاپ ايتقاندا، ءوزارا ىمىراعا دايىن بولۋ جانە حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىن ساقتاۋ. مۇنىڭ ەكىنشى بولىگى - قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتتاعى نەگىزگى ۇستانىمى.
كەز كەلگەن قايشىلىقتى ب ۇ ۇ جارعىسىنىڭ نورمالارى مەن قاعيداتتارىنا ساي شەشۋگە بولاتىنىنا كامىل سەنەمىن. بۇل قۇجاتتى الەمدىك قوعامداستىق ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قانقۇيلى سوعىستان كەيىن قابىلدادى. مۇنداي قاسىرەت ەندى قايتالانباۋى ءۇشىن حالىقارالىق ارەنادا بارىنە تۇسىنىكتى، ورتاق ويىن ەرەجەسى قابىلداندى. بۇل ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىك قاعيداتتارىنىڭ زور جەڭىسى ەدى. ازىرگە الەم قاقتىعىستاردى ەڭسەرۋدىڭ بۇدان ارتىق ءتاسىلىن ويلاپ تاپقان جوق.
جەر كولەمى، قۋاتى مەن ەكونوميكالىق الەۋەتىنە قاراماستان، بارلىق مەملەكەت تەڭ. حالىقارالىق قۇقىق ەشقانداي بۇرا تارتۋسىز، تەڭدەي جانە بارىنە بىردەي قولدانىلادى.
سوندىقتان اشۋدى اقىلعا جەڭدىرىپ، حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىن مۇلتىكسىز ساقتاعان ساتتەن باستاپ، الەمدە تەپە- تەڭدىك قايتا ورنايدى دەپ سانايمىن. بۇل فورمۋلا ساياسي جۇيەلەر ءۇشىن دە، قازىرگى زامانداعى ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق جانە گۋمانيتارلىق ماسەلەلەردى شەشۋدە دە وزەكتىلىگىن جويمايدى.
بۇگىندە ءبىز حالىقارالىق جاعداي شيەلەنىسە تۇسكەن شاقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ساياسي قىسىم جاساۋ ادىستەرى، ساۋدا جانە سانكتسيالىق سوعىستار الدىڭعى ورىنعا شىقتى. بۇل حالىقارالىق ساۋدا جۇيەسىن ءتۇبى تىعىرىققا تىرەيدى.
ءبىز بۇرىن- سوڭدى بولماعان گەوساياسي بولشەكتەنۋ جانە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق تۇرعىدان جىككە ءبولىنۋ جاعدايىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. ساياسات پەن ەكونوميكادا جاھاندىق جانە ايماقتىق دەڭگەيدە وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتىر. بۇل مەملەكەتتەر مەن قۇرلىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى.
ۇيلەسىمدى الەمدىك ەكونوميكا قۇرۋ ءۇشىن جاھاندىق وڭتۇستىك جانە جاھاندىق سولتۇستىك ەلدەرى ءوزارا سەنىمگە، ءبىر- ءبىرىنىڭ مۇددەسىن قۇرمەتتەۋگە، سونداي- اق كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن ورتاق مامىلەگە كەلۋى كەرەك.
وسىنداي كۇردەلى ۇدەرىستە ب ۇ ۇ ماڭىزدى ءرول اتقارۋعا ءتيىس. قازىرگى تاڭدا ول بارلىق ادامزاتتى بىرىكتىرەتىن بالاماسى جوق جالعىز جاھاندىق ۇيىم سانالادى.
بۇل ورايدا ءتۇرلى شەكتەۋلەر مەن گەوساياسي بولشەكتەنۋدىڭ كۇشەيۋى ب ۇ ۇ- نىڭ بىرلىگى مەن ۇيىم مانداتىنىڭ ۇستەمدىگىنە نۇقسان كەلتىرىپ جاتقانىن مويىنداۋىمىز قاجەت.
ۇيىمعا قاتىستى سىني پىكىرلەر كوبەيىپ كەلەدى. سىن، نەگىزىنەن، ىشكى رەفورمالار جاساۋ قاجەتتىگىنە بايلانىستى ايتىلىپ جاتىر. جەر شارىنىڭ ءار قيىرىنداعى داعدارىستاردى رەتتەۋدە ب ۇ ۇ قاۋقارسىزدىق تانىتىپ وتىر.
ب ۇ ۇ- نى جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتايتىن، XXI عاسىردىڭ سىن- قاتەرلەرىنە توتەپ بەرەتىن، قازىرگى زاماننىڭ تۇيتكىلدەرىن ءتيىمدى شەشە الاتىن نەگىزگى كۇشكە اينالدىراتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىن.
ۇيىمنىڭ كوپتەگەن ينستيتۋتى قىرعي- قاباق سوعىس جىلدارىندا قۇرىلعاندىقتان، ولاردىڭ جۇمىس ءتاسىلى تاريح قويناۋىنا كەتكەن داۋىرگە نەگىزدەلگەن. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن رەفورمالاۋ قاجەتتىگى ايقىن بايقالادى. مۇنى كەڭەس قۇرامىن كەڭەيتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.
شاعىن جانە ورتا مەملەكەتتەر ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى التىن كوپىرگە اينالىپ، حالىقارالىق تۇراقتىلىق ءۇشىن تاريحي جاۋاپكەرشىلىك ارقالادى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ اياسىندا وسىنداي مەملەكەتتەردىڭ ءۇنى جارقىن شىعىپ، ولاردىڭ بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە ەرەكشە رولگە يە بولۋى ماڭىزدى.
ش ى ۇ مەن ب ر ي ك س-تىڭ سوڭعى سامميتتەرىندە «ادىلەتتى الەم مەن كەلىسىمدى جاقتايتىن دۇنيەجۇزىلىك بىرلىك تۋرالى» باستاما كوتەردىم. ول جاھاندىق قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، دەموكراتيا قاعيداتتارىنا ساي جانە راتسيونالدى ساياسي، حالىقارالىق ەكونوميكالىق ءتارتىپتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءتيىمدى پروگرەسكە قول جەتكىزۋدى كوزدەيدى.
ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ءۇشىن ستەرەوتيپتەردى تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ كەرەك. ول ءوزارا سەنىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە، قولدانىستاعى حالىقارالىق مىندەتتەمەلەردىڭ ورىندالۋىنا كۇش سالۋعا، سونداي- اق ورنىقتى جاھاندىق دامۋعا ىقپال ەتۋگە جانە الەمدىك ساياساتتاعى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىن ناقتى شارالار ازىرلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
قازىرگى كەزەڭدە تەك كونسترۋكتيۆتى ديالوگ پەن مەملەكەتتەردىڭ ۇجىمدىق كۇش-جىگەرى، جوعارى كاسىبي ديپلوماتيا عانا الەمدەگى تۇراقتىلىقتى قالپىنا كەلتىرەدى. سونىمەن قاتار ب ۇ ۇ جارعىسى نەگىزىندە بارشا ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەتىن ادىلەتتى حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىن قۇرۋعا ىقپال ەتەدى دەپ نىق سەنەمىن.