قارتايعاندا ۋاقىت نەگە جىلدام وتەدى؟

استانا. قازاقپارات - قارت ادامداردىڭ ميىندا ۋاقىتتىڭ شەكارالارى بۇلدىراپ، كومەسكىلەنە باستايدى. بالا كەزدە جاز اياقتالمايتىنداي ۇزاق كورىنىپ، جاس ۇلعايعان سايىن جىلدار كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتكەندەي سەزىلەدى. نەيروبيولوگيا بۇل قۇبىلىسقا عىلىمي تۇرعىدان جاۋاپ بەرەدى.

جاس ۇلعايعان سايىن ميىمىز ءومىر ءفيلمىن بۇرىنعىداي ۇساق كادرلارعا بولمەيدى، تۇتاستاي قابىلدايدى.

Zmescience.com سايتى جاريالاعان زەرتتەۋگە سۇيەنگەن Aikyn.kz ميدىڭ قارتايۋ مەن «ىشكى ساعاتتاردىڭ» جىلدامداۋى اراسىنداعى بايلانىستى تۇسىندىرەدى.

ميدىڭ قارتايۋىن زەرتتەگەن جاڭا عىلىمي جۇمىس ۋاقىتتىڭ «جىلدامداۋى» ميدىڭ بۇرىنعىداي قورشاعان ورتاداعى وزگەرىستەردى ءجيى بايقامايتىندىعىنان دەگەن بولجام ۇسىنادى. بيرمينگەم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىسى سەلما لۋگتمەيەر جەتەكشىلىك ەتكەن توپ «نەيروندىق كۇيلەر» جاس ۇلعايعان سايىن ۇزاعىراق ۋاقىتقا سوزىلىپ، ءبىر-بىرىنەن ازىراق ەرەكشەلەنەتىنىن انىقتادى. «نەيروندىق كۇيلەر» دەگەنىمىز - مي بەلسەندىلىگىنىڭ بەلگىلى ءبىر ساتتەردى نەمەسە وقيعالاردى بىلدىرەتىن ۇلگىلەرى. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، جاس ۇلعايعان سايىن ءبىزدىڭ ميىمىز ءومىر ءفيلمىن بۇرىنعىداي ۇساق- ۇساق كادرلارعا بولمەيدى، تۇتاستاي قابىلدايدى.

بۇل زەرتتەۋدىڭ يدەياسى دا، اۋقىمى دا كينەماتوگرافيالىق سيپاتقا يە بولدى. زەرتتەۋشىلەر كەمبريدج قارتايۋ جانە نەيروعىلىم ورتالىعىنىڭ (Cam-CAN) 18-88 جاس ارالىعىنداعى 577 قاتىسۋشىسىنىڭ دەرەكتەرىن پايدالاندى. قاتىسۋشىلار الفرەد حيچكوكتىڭ «باح! سەن ءولدىڭ» اتتى قىسقامەتراجدى فيلمىنەن سەگىز مينۋتتىق ءۇزىندىنى كورىپ وتىرعان كەزدە ولاردىڭ مي بەلسەندىلىگى فۋنكتسيونالدىق م ر ت ارقىلى جازىلىپ وتىرعان.

زەرتتەۋشىلەر ەكرانداعى وقيعا شيەلەنىسكەن سايىن مي بەلسەندىلىگىنىڭ مينۋت سايىن وزگەرۋىن تىركەپ وتىردى. كەيىننەن زەرتتەۋ كومانداسى Greedy State Boundary Search («كۇيلەر شەكاراسىن ىزدەيتىن جادناماشىل الگوريتم») دەپ اتالاتىن ماشينا وقىتۋ ءادىسىن قولداندى. بۇل ءادىس مي بەلسەندىلىگىنىڭ تۇراقتى كۇيلەرىنەن كەلەسى كۇيگە قاشان اۋىساتىنىن، ياعني مي «جاڭا وقيعا باستالدى» دەپ «شەشىم قابىلداعان» ءساتتى انىقتايدى.

ناتيجەلەر تاڭعالارلىق بولعان. جاس قاتىسۋشىلاردىڭ ميى نەيروندىق كۇيلەر اراسىندا ءجيى اۋىسسا، ەگدە جاستاعىلاردىڭ ميى ءار كۇيدە الدەقايدا ۇزاق ۋاقىت تۇراقتاعان. بۇل قۇبىلىس اسىرەسە كورۋ قىرتىسىندا جانە قابىلداۋ مەن جادىعا جاۋاپتى پرەفرونتالدى قىرتىستا ايقىن بايقالعان.

زەرتتەۋشىلەردىڭ جازۋىنشا: «بىردەي ۋاقىت ارالىعىندا نەيروندىق كۇيلەردىڭ ۇزاعىراق ءارى سيرەك اۋىسۋى ەگدە جاستاعى ادامداردىڭ ۋاقىتتى تەزىرەك ءوتىپ جاتىر دەپ سەزىنۋىنە ىقپال ەتۋى مۇمكىن».

مي ۋاقىتتى ولشەگەندە، ونى قابىلداعان وزگەرىستەر سانىنا سۇيەنىپ باعالايدى.

زەرتتەۋشىلەر بۇل قۇبىلىستى نەيروندىق دەديففەرەنتسياتسيامەن بايلانىستىرادى. ياعني، ميداعى بەلگىلى ءبىر نىسانداردى، ادامداردى نەمەسە كورىنىستەردى اجىراتاتىن مامانداندىرىلعان رەاكتسيالار جاس ۇلعايعان سايىن انىقتىلىعىن جوعالتادى. بۇل - نەگە كەيدە ايلار، ءتىپتى جىلدار ارتتا قالعانداي سەزىمدى تۇسىندىرەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. كينو ءتۇسىرىلىمىن ەلەستەتىڭىز: كامەرا بىرتىندەپ فوكۋسىن جوعالتا باستايدى، سوندا كادرلار اراسىنداعى شەكارالار كومەسكىلەنەدى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، ەگدە جاستاعى ادامداردىڭ ميى ۇزدىكسىز تاجىريبەنى ايقىن بولىنىستەرسىز وڭدەي باستايدى. بۇل ۋاقىت جىلدام ءوتىپ جاتقانداي سۋبەكتيۆتى اسەر تۋدىرادى.

ترەنتو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەيروبيولوگى دجوردجو ۆاللورتيگارا (زەرتتەۋگە قاتىسپاعان) Live Science باسىلىمىنا بۇل ناتيجەلەردىڭ «وتە نانىمدى» ەكەنىن ايتادى. سەبەبى ولار سۋبەكتيۆتى ادام تاجىريبەسىن ناقتى ولشەنەتىن نەيروندىق ۇلگىلەرمەن بايلانىستىرادى.

ماريا كيۋري-سكلودوۆسكايا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لينگۆيسى دجواننا شادۋرا ادامداردىڭ ۋاقىتتى ەكى جۇيەدە ءومىر ءسۇرىپ سەزىنەتىنىن ايتادى. وبەكتيۆتى ۋاقىت جانە ىشكى سۋبەكتيۆتى ۋاقىت. مىسالى، ءبىر جىل بەس جاسار بالا ءۇشىن ءومىرىنىڭ 20 پايىزىن قۇرايدى، ال 50 جاستاعى ادام ءۇشىن نەبارى 2 پايىز.

«ۋاقىتتى قابىلداۋ تەك ميداعى نەيروندىق «وقيعالاردىڭ» سانىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ۋاقىتتى ىشكى، بەيسىزىق (نەلينەينىي) ولشەۋ تاسىلىنە دە تاۋەلدى»، - دەيدى ول Live Science-كە بەرگەن سۇحباتىندا.

نورۆەگياداعى كاۆلي ينستيتۋتىنىڭ نەيروبيولوگى يگناسيو پولتي بۇل فەنومەندى بىلاي تۇسىندىرەدى: «ۋاقىت - بۇل ساعاتتاردا كورىپ جۇرگەنىمىزدەي شارتتى ۇعىم. مي ۋاقىتتى ولشەگەندە، ونى قابىلداعان وزگەرىستەر سانىنا سۇيەنىپ باعالايدى». جاڭا داعدىلاردى ۇيرەنۋ، ساياحات پەن عاشىق بولۋ سياقتى جاڭا تاجىريبەلەر - ءبىزدىڭ ىشكى ۋاقىت اۋقىمىمىزدى كەڭەيتەدى. ويتكەنى ولار كوپتەگەن وزگەرىس پەن ەستە قالارلىق ساتتەر جاسايدى. ال كۇندەلىكتى ادەتتەر كەرىسىنشە، ۋاقىتتى كومەسكىلەنتەدى.

Cam-CAN جوباسىنىڭ دەرەكتەرى كورسەتكەندەي، ەگدە جاستاعى ادامداردا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ىشىندە تىركەلەتىن نەيروندىق وقيعالار سانى ازايادى. الايدا مي بەلسەندىلىگىنىڭ وزگەرىستەرى مەن سىرتقى وقيعالاردىڭ («وقيعا شەكارالارىنىڭ») سايكەستىگى تۇراقتى بولىپ قالادى. مي نەگىزگى سيۋجەت جەلىسىن بۇرىنعىداي تانيدى، تەك ۇساق دەتالداردى ازىراق تىركەيدى.

بۇل بايلانىس اسىرەسە نازار مەن جادىعا جاۋاپتى مي ايماقتارىندا ايقىن بايقالدى. ال ەڭ كوپ قارتايۋعا ۇشىرايتىن ايماقتاردا، اسىرەسە كورۋ قىرتىسىندا، كۇيلەر اراسىنداعى اۋىسۋ باياۋلاپ، قابىلداناتىن دەتالداردىڭ ءبىرىنشى بولىپ جويىلاتىنىن كورسەتتى.

ماقالا اۆتورلارى بىلاي تۇيىندەيدى: «وقيعالاردى جالپى ءىرى بولىكتەرگە ءبولۋ قابىلەتى ءومىر بويى تۇراقتى كۇيىندە قالادى. ءبىراق قارتايۋ كەزىندە مي ۋاقىتتى نەيروندىق دەڭگەيدە ازىراق اجىراتا باستايدى، ءسويتىپ، ۋاقىت «بۇلدىرايدى».

ەگەر ءومىردى قابىلداۋ جىلدامدىعى ميدىڭ اقپارات وڭدەۋ جىلدامدىعىنا تاۋەلدى بولسا، ونى وزگەرتۋ مۇمكىن بە؟ زەرتتەۋ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، رادباۋد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وكىلى ليندا گيرليگس، ۇمىتتەندىرەتىن جاۋاپ بەرەدى:

«جاڭا نارسەنى وقۋ، ساياحاتتاۋ نەمەسە ۇيرەنشىكتى ەمەس ىستەرمەن اينالىسۋ ۋاقىتتى تولىق ءارى باي سەزىنۋگە كومەكتەسەدى. ءبىراق بۇدان دا ماڭىزدىسى - ماعىنالى الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس پەن قۋانىش سىيلايتىن ارەكەتتەر»، - دەيدى ول.

باسقاشا ايتقاندا، ۋاقىت تەك كوڭىلدى بولعاندا ەمەس، سونىمەن قاتار شىن مانىندە سانالى تۇردە ءومىر سۇرگەندە دە باياۋلايدى.

مىنا ءازىل ۆيدەو وسى تۋرالى:

ءبىزدىڭ ۋاقىتتى سەزىنۋىمىز - ونى قالاي قابىلدايتىنىمىزعا بايلانىستى. ءسات سايىن با، الدە وتكەنگە كوز جۇگىرتۋ ارقىلى ما؟ مىسالى، مالديۆ ارالدارىنا ون كۇندىك ساياحاتتى ەلەستەتىڭىز. مۇحيتتىڭ ورتاسىندا ءبارى جاڭا: تاعام، ءتىل، جاعاجاي. وسىناۋ جاڭالىقتىڭ مولدىعىنان كۇندەر زۋ ەتىپ وتە شىعادى. ءبىراق ارتقا قاراساڭىز، بۇل اپتا شەكسىز اسەرلەرگە تولى ۇزاق ءارى ءماندى كەزەڭ بولىپ ەلەستەيدى.

ال كەرىسىنشە، رەيستىڭ ءۇش ساعاتقا كەشىگۋى، ساعات ءتىلى قوزعالماي قويعانداي سوزىلىپ كەتەدى. سول ساتتە مازاسىزدىق ۋاقىتتى قىسادى، جالىقتىراتىن كۇتۋ ونى سوزادى. ءبىراق ەستە قالاتىنى - جاڭا اسەرلەر، ولار ۋاقىتتى كەڭەيتىپ، بايىتادى.

نەيروبيولوگتار بۇل قۇبىلىستاردى تەرەڭىرەك زەرتتەگەن سايىن، ۋاقىت سەزىمى ساعات تىلىنە ەمەس، ميىمىز باياندايتىن وقيعاعا كوبىرەك ۇقسايتىنىن تۇسىنۋدە. بۇل - جاسى ۇلعايعان سايىن باياۋلايتىن كينولەنتا. كادرلار اراسىنداعى اراقاشىقتىق ۇزارا تۇسەدى. سوڭىندا ءبىز بايقاماي-اق سول فيلمدى جوعارى جىلدامدىقتا كورىپ شىققانىمىزدى اڭعارامىز. بۇل زەرتتەۋدىڭ تولىق ناتيجەلەرى Communications Biology جۋرنالىندا جاريالاندى.