قاراتاۋ قويناۋىندا جاتقان قاتىنقامال ۇڭگىرى
قىزىلوردا. KAZINFORM - ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى قاراتاۋدىڭ قىزىلوردا وبلىسىنا ەنگەن تۇسىنداعى قاتىنقامال ۇڭگىرىنىڭ قۇپياسى ءالى كۇنگە دەيىن اشىلماي كەلەدى.
كونە ءداۋىردىڭ كوزىن كورگەن قاراتاۋدىڭ ءاربىر تاسىنىڭ ءتىلىن تۇسىنسەك، بۇگىنگى ۇرپاققا بەيمالىم كوپتەگەن جايدىڭ كىلتىن تابار ەدىك-اۋ. جەرگىلىكتى جۇرت اتالمىش ۇڭگىر جايىندا ءبىرقاتار دەرەكتەردى كولدەنەڭ تارتادى. ول جايىندا عالىمدار، ولكەنتانۋشى ماماندار نە دەيدى؟
اتاۋى قايدان شىققان؟
قاتىنقامال جاڭاقورعان اۋدانىنداعى بىرلىك اۋىلىنان 20 شاقىرىمعا جۋىق قاشىقتىقتا جاتىر. قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە اعىپ جاتقان اقۇيىك وزەنىنەن 500 مەتردەي بيىكتىكتە ورىن تەپكەن ۇڭگىردىڭ پايدا بولۋى جونىندە مىناداي دەرەكتەر ايتىلادى. گەولوگيالىق تۇرعىدان جوبالانعاندا تاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە ۇلكەن تەرەڭ جارىلىستىڭ ءىزى بار.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ديەۆون داۋىرىندە بۇل وڭىردە قاتتى جەر قوزعالىسى بولعان. ول جەردىڭ قاق ايىرىلۋىنا الىپ كەلگەن. تاۋدىڭ بيىك جاعى بىردەن تومەن ءتۇسىپ كەتكەن كورىنەدى. سول كەزدە جارىقتان جەر دۇرىس قابىسپاي قالعان. ارينە، بۇل دەرەكتەر تەك بولجام عانا.
«بۇل ورىنعا جەرگىلىكتى عالىمدار تاراپىنان ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتادى. زەرتتەۋ ماقساتىندا ستۋدەنتتەردى ول ورىنعا ارنايى الىپ بارعان ەدىك. سول ۋاقىتتا كوپتەگەن مالىمەتتەرگە قول جەتكىزىپ قايتتىق. ۇڭگىردىڭ ءدال الدىنان كوتەرىلۋگە بولادى. ءبىراق الدىندا سارقىراپ اقۇيىك وزەنى اعىپ جاتىر. ءبىر بۇيىرىندەگى تاۋدان اسىپ تۇسەتىن جالعىز اياق جول بار. سول ارقىلى قاتىنقامالعا بارۋعا بەكىندىك. توبەگە كوتەرىلگەندە توڭىرەكتىڭ سۇلۋلىعى عاجاپ ەندى. سورەدەگى كىتاپتى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى. مىنە، تاۋدىڭ دا تاستارى سولاي قاز-قاتار ورنالاسقان.. تاپ ءبىر ادام قولىمەن قالانعان سياقتى. اسىقپاي- اپتىقپاي، ءبىر-بىرلەپ قالاپ شىققانداي»، - دەيدى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، گەوگرافيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ورازحان ايداروۆ.
ەلدىڭ اراسىنا اڭىز بولىپ تاراعان مىناداي اڭگىمە دە بار. قاراتاۋدىڭ ۇشار باسىنداعى وسى ۇڭگىرگە جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا قىرىق قىز-كەلىنشەك پەن بالالار پانالاعان ەكەن. ولار سوعىس اياقتالعانشا سوندا ءومىر سۇرگەن. اس-اۋقاتتى ەر-ازاماتتار تۇنگە قاراي جەتكىزىپ تۇرعان. ۇڭگىر سول سەبەپتى قاتىنقامال اتالىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.
جارتاسقا جاسىرىنعان جۇمباقتار
ىلديدان قاراعان ادامعا ۇڭگىر كوزگە شالىنا قويمايدى. اقۇيىك وزەنى تاۋدىڭ وسى تۇسىندا اعىپ جاتىر. اتالعان وزەننىڭ ەكى جاعىنان قۇز-جارتاستار جالعاسا بەرەدى. ولار اياقتالار تۇستا ۇڭگىر ورنالاسقان. جان-جاعى بيىك. ءوزى تار قۋىستا ورىن تەپكەن. ماڭايدا جاتقان قوقىس تاستار مەن توپ شەڭگەلدەر ۇڭگىردى بۇركەمەلەپ تۇر. ونىڭ اۋىزىن كورسەتپەيدى. تاۋدىڭ ەتەگىنەن كوتەرىلىپ، ورمەلەپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. اينالما جولدار ارقىلى تاۋدىڭ باسىنا شىعۋعا بولادى.
سودان كەيىن قيا-قيا سوقپاقتار ارقىلى ادامدار ۇڭگىرگە تومەن تۇسەدى. جولدىڭ جايىن بىلەتىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار بولماسا، وعان كوپ ادام بارا المايدى.
1975 -جىلى جاڭاقورعاندىق جۋرناليست، مارقۇم قۇدايبەرگەن ەرتاسوۆ اتالعان ۇڭگىردىڭ ءىشىن كورگەن. بۇل جايىندا اۋداندىق گازەتكە جازعان ماقالاسىندا ۇڭگىردىڭ اۋىزى وتە تار، ادام ەڭكەيىپ، زورعا كىرە الاتىنىن تىلگە تيەك ەتكەن.
ارى قاراي جول كەڭەيە تۇسەدى. ۇڭگىردىڭ اۋاسى وكپە قىسارلىقتاي ەمەس. تازا ەكەنى تىنىس العاندا بىردەن بىلىنەدى. تۇكپىرگى بولىگىندە جەل سوعىپ تۇراتىن ساڭىلاۋ بار سەكىلدى. ۇڭگىردە ون- ون بەس قادامداي ارىرەك جۇرگەندە جارىق ءسونىپ قالا بەرىپتى. ۇڭگىردىڭ تابانىندا ۇلپا تارىزدەس اق ۇلپا شوگىپ قالعان. تاس ءۇيدىڭ ءىشى دىمقىل تارتىپ تۇرادى. توبەسىنەن سۋ تامشىلايدى. ۇڭگىردە ادام تۇرەگەپ جۇرە الاتىنداي جاعداي بار. ىشىندە ءسال عانا داۋىستىڭ ءوزى جاڭعىرىپ ەستىلەدى.
تۋريستەر قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزار ەدى
جاڭاقورعاندىق ولكەتانۋشى ءالىمجان ەرجانوۆ حالىق اراسىندا ۇڭگىردىڭ وتە ۇزىن ەكەنى ءجيى ايتىلاتىنىنا توقتالدى. ونىڭ ەكىنشى باسى تالاپ ەلدى مەكەنى تۇسىنداعى تالدىسۋ وزەنىنە دەيىن جەتەتىن كورىنەدى. كونە زاماندا وسى ەكى ارالىقتا ادامدار قاتىناعان بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇگىنگى كۇندەرى بۇل ارالىقتا ەشكىم ءجۇرىپ كورمەگەن. ەكى ارالىقتىڭ ۇزىندىعى 18-20 شاقىرىمعا جۋىقتايدى. ۇڭگىردەگى ءاربىر دىبىستىڭ جاڭعىرىپ ەستىلۋىنە قاراعاندا اۋاسى تار ەمەستىگىن اڭعارۋ قيىنعا سوعا قويماس.
تۋريزم سالاسىنا ەرەكشە ءمان بەرەتىن وركەنيەتتى ەلدەردە مۇنداي ورىندار كوزدەن تاسا قالىپ قويماس ەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن وسىنداي جەرلەرگە ءمان بەرىلمەي كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. قاتىنقامال ۇڭگىرى تالاي شەتەلدىكتىڭ تاڭداي قاعاتىن مەكەنىنە اينالارى داۋسىز. الايدا كەنجە قالعان تۋريزم سالاسىنىڭ مۇنداي ارمانىمىزدى جۋىق ارادا جۇزەگە اسىراتىن ءتۇرى جوق.
قازاقتىڭ جەرى كوپتەگەن قىزىققا تولى. ول جايلى ايتىلار حيكمەتتەر دە جەتەرلىك. دەسە دە، ەرەكشە ولكەلەرىمىزدىڭ بارلىعى بىردەي عىلىمي تۇرعىدا تارازىعا تارتىلا قويعان جوق. بۇل ورىنداردى حالىقتىڭ قاجەتىنە جاراتۋعا دا ەشكىم كوڭىل بولەر ەمەس.
اۆتور
ءادىلجان ۇمبەت