قارا ولەڭنىڭ قامقورشىسى ورازاقىن اسقارعا 90 جىل
استانا. KAZINFORM - بۇگىن - سانالى عۇمىرىن تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ تۇعىرىن بيىكتەتۋگە ارناعان اياۋلى اقىن ورازاقىن اسقاردىڭ تۋعان كۇنى.
ورازاقىن اسقار وسىدان تۋرا 90 جىل بۇرىن، 1935 -جىلى مامىردىڭ 16-كۇنى قىتايدىڭ شينجاڭ ولكەسىنىڭ ىلە ايماعىنىڭ مۇكەي- قاراتاس دەگەن جەرىندە ءومىر ەسىگىن اشادى. باستاۋىش ءبىلىمدى سارىبۇلاق مەكتەبى مەن ءسۇيدىن اۋداندىق قازاق- قىرعىز العان تالاپتى جەتكىنشەك 1950 -جىلى قۇلجا قالاسىنداعى احمەتجان قاسىمي اتىنداعى ءبىلىم جۇرتى گيمنازياسىنا وقۋعا تۇسەدى. بولاشاق اقىننىڭ تىرناقالدى تۋىندىلارى وسى مەزگىلدە جەرگىلىكتى «جاڭا جول» گازەتىندە جارىق كورە باستايدى. گيمنازيانى بىتىرگەن سوڭ ءۇرىمجى قالاسىنداعى ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە جولداما الادى.
بۇل قىتايدا كوممۋنيستەر بيلىككە كەلىپ، ۇزاققا سوزىلعان ازاماتتىق سوعىسقا نۇكتە قويىلعان، اۋمالى- توكپەلى، الاساپىران كەزەڭدى باستان كەشكەن ولكە قازاقتاردىڭ ساياسي- رۋحاني ءومىرى جاڭا ارناعا ويىسقان ءولارا شاق ەدى. اقىندىعىمەن ادەبي ورتاعا جىلدام تانىلعان جاس ستۋدەنت ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە بىردەن قىتايداعى قازاق باسپا ءسوزىنىڭ قارا شاڭىراعى - «شينجاڭ گازەتىنە» جۇمىسقا شاقىرىلادى. وسىعان تۇسپا- تۇس، 1953 -جىلدىڭ مامىر- ماۋسىم ايلارىندا قازاق تىلىندەگى العاشقى كوركەم- ادەبي باسىلىم «شينجاڭ ادەبيەت- يسكۋسستۆوسىنىڭ» (قازىرگى «شۇعىلا» جۋرنالى) تۇڭعىش سانى وقىرمان قولىنا تيەدى. بۇعان دەيىن باسىرەلى ادەبي باسىلىمى بولماي كەلگەن قازاق اقىن- جازۋشىلارى ەندى كوسىلىپ جازا باستايدى. سول ۇركەردەي شوعىردىڭ ىشىندە ورازاقىن اسقاردىڭ ورنى ءبىر توبە ەدى. قازاق اقىندارىنىڭ ەكى تومدىعىنا ولەڭدەرى ەنىپ، ولكەدەگى العاشقى ادەبي بايقاۋدا «اق كوگەرشىن» اتتى ولەڭى توپ جارادى. ق ق ر-دا باسپادان شىققان «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى كوپتومدىق اكادەميالىق ەڭبەكتە جيىرماعا ىلىنبەگەن جاس اقىن ورازاقىن اسقار ەسىمىنىڭ ارعى بەتتەگى كوركەم پوەزيامىزدىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قىتايداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ ۋىعىن شانشىپ، شاڭىراعىن كوتەرگەن كورنەكتى تۇلعالاردىڭ قاتارىندا اتالۋى تەگىن ەمەس-تى.
1954 -جىلى قىتايداعى كەڭەس وداعى ازاماتتارىنىڭ ەرىكتى تۇردە تاريحي وتانىنا ورالۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن ۇكىمەتارالىق كەلىسىم جاسالادى. قازاققا ناۋبەت بولىپ كەلگەن ۇجىمداستىرۋ جىلدارىندا جات ەلگە اۋا كوشكەن بوسقىن اۋىلدا تۋىپ-وسكەن جاس اقىن وسى اقپاراتتى ەستىگەن بويدا تۋىس-تۋعانى مەن ناعاشى جۇرتىن ۇگىتتەپ، 1955 -جىلدىڭ 27-ساۋىرىندە قورعاس شەكاراسىنان كەڭەستىك قازاقستانعا ورالادى.
ەلىم دەپ كەلگەن ەركە اقىننىڭ وتتى جىرلارىن ادەبي ورتا، كوزقاراقتى وقىرمان ىستىق ىقىلاسپەن قابىلدايدى، حاميت ەرعاليەۆ سىندى اعا بۋىن اقىنداردان باتا الىپ، مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسىنان شىققالى تۇرعان «قوس جۇرەك» اتتى ۇجىمدىق جيناققا ولەڭدەرى ەنەدى. 1956 -جىلى قاز م ۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، مۇحتار اۋەزوۆ، بەيسەمباي كەنجەبايەۆ، زەينوللا قابدولوۆ، سمەت كەڭەسبايەۆ سەكىلدى ۇستازداردىڭ الدىن كوردى. 1961 -جىلى ارنايى سۇرانىسپەن قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ورنالاسادى. 1964-1970 -جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىندا نۇسقاۋشى، پوەزيا سەكتسياسىندا ورىنباسار بولىپ قىزمەت اتقارادى. 1970-1984 -جىلدارى كىتاپ پالاتاسىندا ءبولىم مەڭگەرۋشى، ودان 1995 -جىلعا دەيىن «جالىن» باسپاسىندا پوەزيا ءبولىمىنىڭ اعا رەداكتورى بولدى.
اقىننىڭ العاشقى جەكە جيناعى 1964 -جىلى «تۇڭعىش» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. ءار جىلدارى «مەيىرىم»، «بەلجايلاۋ»، «بالقاراعاي»، «وركەش»، «وربۇلاق»، «كۇنگەي»، «تاۋەلسىزدىك تارتۋلارى»، «دەربەستىك دەس بەرگەندە» سەكىلدى 40 تان استام كىتابى باسپادان شىقتى. ونىڭ تەڭ جارتىسى بالالارعا ارنالعان. «قورىقتار الەمىنە ساياحات» دەپ اتالاتىن توپتاما ولەڭدەرى 1983 -جىلى قازاقستان تابيعات قورعاۋ قوعامىنىڭ بايگەسىنە يە بولدى. «تۋعان جەردىڭ كارتاسى» دەگەن داستانى 1974 -جىلى بالالار مەن جاستارعا ارنالعان «جالىن» باسپاسىنىڭ جابىق كونكۋرسىندا جۇلدەگە يە بولدى.
ورازاقىن اسقار - حالىقارالىق «الاش»، مۇقاعالي اتىنداعى جانە تۇركى الەمى «اقبوزات» ادەبي سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، «تاۋەلسىزدىكتىڭ 10، 20 جىلدىعى»، «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالدارىنىڭ يەگەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى.
ورازاقىن اسقار - پوەزيا ونەرىنە تۇلا بويىمەن، جان دۇنيەسىمەن ادال اقىن. ونىڭ ولەڭدەرى مايدان قىلشىق سۋىرعانداي نازىكتىگىمەن، قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي جيناقىلىعىمەن، سىڭعىرلاعان كۇمىستەي اۋەزدىلىگىمەن جۇرەككە جىلى تيەدى.
سىرشىل، سۋرەتكەر اقىننىڭ باعاسىن تاني بىلگەن عافۋ قايىربەكوۆ: «ورازاقىننىڭ اقىندىق ەرەكشەلىگى تىلىندە، تابيعي اجار، ەركىندىك، ناقتىلىق پەن جيناقىلىق، اشىق سۋرەت بار. ونىڭ قازاق پوەزياسىندا ءوز جولى بار، ول جولدى كومەسكىلەمەيتىن، اسپايتىن، ساسپايتىن، ءوزىن-ءوزى جۇرت كوزىنە باسپايتىن، ۇگىتتەمەيتىن، باياۋ بولعانىمەن تەرەڭ اعىستى، ويلى تۆورچەستۆوسى بار تالانتتى اقىن»، - دەپ تۇجىرادى.
كەيىپكەرىمىزدىڭ جەرلەسى، بەلگىلى اقىن، قوعام قايراتكەرى اۋىت مۇقيبەك ورازاقىن اسقاردى ء«بىرتوعا، ىنتا- شىنتاسىمەن شىعارماشىلىققا بەرىلگەن، ارتىق- اۋىس ءسوزى جوق كىسىلىكتى جان ەدى» دەپ ەسكە الادى.
- قازاق ادەبيەتىندە وتىز بەستىڭ تۋمالارى دەگەن وزگەشە قۇبىلىس بار. 1935 -جىلى ومىرگە كەلىپ، ادەبيەتىمىزدىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە قىزمەت ەتكەن قۇرداستاردىڭ قاتارى كوپ. تۇمانباي مولداعالييەۆ، قادىر مىرزا ءالى، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، جايساڭبەك مولداعالييەۆ، رامازان توقتاروۆ، عابباس قابىش ۇلى، قاليحان ىسقاق، مەدەۋ سارسەكە باستاعان ۇلكەن شوعىردىڭ بەل ورتاسىندا ورازاقىن اسقار كەرەمەت اقىندىعىمەن كوزگە ءتۇستى. ول وتە سۋرەتكەر اقىن بولدى. ولەڭدەرى تۇنىپ تۇرعان سۋرەت. مىسالى، «نوسەر الىس كەتكەندە قىران قانات، ءار سايدان سۋ تۇلكىدەي بۇلاڭ قاعاد. اق بۇزاۋىن ەمىزگەن اق سيىرداي، تۇر تۇمسىقتان ءۇي جاققا تۇمان قاراپ» نەمەسە ء«بىتسىن ءسوزدىڭ باسقاسى، بەتكەيگە كوز تاستاشى. جىڭىشكەرىپ قالعان قار، سەكىلدى اتتىڭ قاسقاسى» دەپ كەلەتىن جىر شۋماقتارىن تولقىماي، سۇيسىنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. مەن ورازاقىن اعانى ادەبيەتىمىزدەن ويىپ ورىن العان قابىرعالى اقىن دەپ تانيمىن، - دەيدى اۋىت مۇقيبەك.
اقىننىڭ ايتۋىنشا، ورازاقىن اسقاردىڭ «اتتاستار» دەيتىن اتاقتى پوەماسى بولعان. العاش ورازاقىن اسقار دەگەن اتپەن باسىلىم بەتتەرىندە ولەڭدەرى جاريالانا باستاعان جاس اقىنعا بىردە ەلدىڭ باتىس وڭىرىنەن حات كەلەدى. كەيۋانادان كەلگەن حاتتاعى «مەنىڭ بالام سوعىستان ورالماي قالدى، ونىڭ دا اتى-ءجونى ورازاقىن اسقار ەدى. گازەتتەن سەنى كورسەم، بالام ەسىمە تۇسەدى. سەن سول ەمەسسىڭ بە، شىراعىم؟» دەگەن ۇمىتكە تولى لەبىزگە كوڭىلى ەرىگەن اقجۇرەك اقىن كوركەمدىك شەشىمىمەن تاڭ قالدىراتىن وسى اسەرلى، لەپتى پوەمانى ومىرگە اكەلەدى. «مەن-اق سىزگە بالا بولايىن» دەپ كەلەتىن جىر جولدارىنان ورازاقىن اعانىڭ جانى قانداي جايساڭ، جومارت بولعانى انىق بىلىنەدى.
ورازاقىن اسقاردىڭ ۇلت مۇراسىنا شىنايى جاناشىرلىقتان تۋعان تاعى ءبىر تەڭدەسسىز ەڭبەگى - قازاق ادەبيەتىنىڭ قاينار كوزى ىسپەتتى قارا ولەڭ نۇسقالارىن ەل ىشىنەن تىرنەكتەپ جيناپ، جىلىكتەپ، جىكتەپ، توپتاپ، جيىرما مىڭ جولدان تۇراتىن ەكى كىتاپتى حالىق قولىنا تابىستاۋى ەدى. بۇل ەڭبەگى 1994 -جىلى مادەنيەت مينيسترلىگى مەن عىلىم اكادەمياسى، ادەبيەت ينستيتۋتى بىرىگىپ جاريالاعان اۋىز ادەبيەتىن جيناۋشىلارعا ارنالعان بايگەدە 1-ورىندى جەڭىپ العانىن ايتپاي كەتۋگە بولماس.
«باۋىرلاس ەلدەردىڭ قارا ولەڭى قانداي بولادى ەكەن؟» دەگەن جاي قىزىعۋشىلىقتىڭ جەتەگىمەن ەڭبەكقور اقىن الەم ەلدەرىنىڭ حالىقتىق جىرلارىنا دەن قويىپ، قازاقشا اۋدارماسىن جاساي باستايدى. سونىڭ ارقاسىندا ەلۋ ەلدىڭ حالىق جىرلارى قازاق بالالارىنىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالدى.
بالالار دەمەكشى، ورازاقىن اسقار بۇل باعىتتا دا ەرىنبەي ەڭبەكتەنىپ، بالدىرعانداردى اۋزىنا قاراتقان باقىتتى اقىن بولدى. ول جايىندا اۋىت مۇقيبەك بىلاي ەسكە الادى:
- ورازاقىن اسقار - قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان تۇلعا. مەن تۇمانباي اعانىڭ قول استىندا، «بالدىرعان» جۋرنالىندا جۇمىس ىستەدىم. سوندا ورازاقىن اعانىڭ بالالارعا ارنالعان جىر شۋماقتارى اي سايىن بولماسا دا ەكى-ءۇش ايدا ءبىر مارجانداي ءتىزىلىپ، ورەندەرگە جول تارتاتىن. ولەڭدەرىنىڭ تابيعاتى ءمىنسىز، سۇلۋ. بالا تىلىنە بەيىم، ءبىر وقىعاندا جاتتالىپ قالاتىنداي جۇپ-جۇمىر، بالاباقشا مەن باستاۋىش سىنىپ بالالارىنا اتاپ سوققان ولەڭدەر ورازاقىن اعانىڭ قالامىنان تۋاتىن. «بالدىرعانعا» كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە ول كىسىنىڭ اۋزىنان قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىنداي ساليقالى اڭگىمەلەردى كوپ تىڭدادىق.
ورازاقىن اسقار - سونداي-اق «گۇلدەر الەمى» دەپ اتالاتىن تانىمدىق-تاربيەلىك كىتاپتىڭ اۆتورى. كىتاپتا 300 گە جۋىق گۇلدىڭ قازاقشا اتاۋى انىقتالىپ، ءارقايسىسىنا ولەڭمەن سيپاتتاما بەرىلەدى. بۇل رەتتە اقىن ناعىز ءتىل جاناشىرى، ءسوز زەرگەرى رەتىندە كوزگە تۇسەدى.
دوستىققا ادال، جولداستىققا بەرىك دارقان جۇرەكتى ورازاقىن اسقاردىڭ اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ مۇرالارىن ەل-جۇرتقا ناسيحاتتاۋعا قوسقان ۇلەسى ءوز الدىنا ءبىر توبە. ادەبي ورتادا مۇقاعاليتانۋشى اتانعان ورازاقىن اسقار ماقاتايەۆتىڭ ولەڭدەرىمەن العاش ۇرىمجىدە تانىسادى. ەلگە ورالعاندا اۋىلداعى اقىنعا ارنايى سالەم بەرە بارادى. ولەڭگە عاشىقتىقتان باستالعان ولمەس دوستىق مۇقاعالي اقىن ومىردەن وتكەندە ورازاقىن اعانىڭ موينىنا امانات بولىپ ارتىلادى. ورازاقىن اسقار اعا-دوسى تۋرالى ەستەلىكتەر ايتۋدان ەشقاشان جالىققان ەمەس. مۇقاعالي مۇراسىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اسپەتتەپ، حالىققا ۇگىتتەپ ءوتتى. مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ءتورت تومدىعىن باسپاعا دايىندادى، «مۇقاعالي مۇراتى» اتتى قولجازبالار جيناعىن باسىپ شىعاردى.
- ورازاقىن اسقار جىلدار بويى ماقاتايەۆ مۇرالارىن جيناۋمەن، رەتتەۋمەن، باسپاعا دايىنداۋمەن اينالىستى. مۇقاعاليدىڭ قايتىس بولعاننان كەيىن باسىلىپ شىققان كىتاپتارىنىڭ بارلىعى دەرلىك ورازاقىن اعانىڭ قولىنان ءوتتى. كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ كەسىرىنەن كەزىندە ماقاتايەۆتىڭ جيناقتارىندا كۇزەلىپ كەتكەن، قىسقارىپ قالعان شۋماقتار بولعان جانە ول از بولماعان. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ورازاقىن اسقار مۇقاعاليدىڭ جيناقتارىن ءتۇپ نۇسقاسىمەن قايتا جانە مۇقيات سالىستىرىپ، سەنزۋراعا ۇشىراعان جىر شۋماقتارى مەن ءسوز تىركەستەرىن ورنى ورنىنا قويىپ، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە ايرىقشا ەڭبەك ەتتى، - دەيدى اۋىت مۇقيبەك.
حالىققا قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەن اياۋلىق اقىننىڭ مۇرالارى ەل-جۇرتىمەن بىرگە جاساي بەرەتىنىنە سەنىمىز.
اۆتور
ەرلان مازان