قۋانىش ءىلياس ۇلى. اباي رۋحى التايعا قالاي جەتتى

استانا. KAZINFORM - (ۇلى ابايدىڭ 180 جىلدىعىنا وراي) تاعى ءبىر عاسىر وڭ جامباسىمەن اۋناپ ءتۇستى. بۇل- اباي عاسىرى. اباي دۇنيەدەن وتكەنىنە بيىل 121 جىل. ال، تۋعاننا 180 جىل. الاش جۇرتىنا اباي ارۋاعى ريزا ...

ءيا، كۇن نۇرى تۇسپەگەن سارسەم جەر بار شىعار-اۋ؟ ءبىراق، اباي ساۋلەسى تۇسپەگەن سانا جوق. سول سانىسز التىن شۇعىلانىڭ ءبىر ءورىمى قىتايداعى قانداستارعا دا جارىعىن جىلۋىن، نۇرىن شاش قان. ەندەشە، اباي رۋحى، اباي شىعارمالارى قىتايداعى قانداستارعا قالاي جەتتى؟ اقىندىق ونەردە اباي جولىن ۇستانعان شاكىرتتەرى كىم؟ مۇنى ءبىلۋ ءۇشىن اتتى الىسقا ايداۋعا تۋرا كەلەدى ...

1. اباي ەسىمى ەڭ الدىمەن ونىڭ اكەسى قۇنانباي ارقىلى جەتتى. جىپسەلەي ايتساق، اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ ءور التايعا ساپارىندا (شامامەن 1860-جىلداردىڭ سوڭى) اباي حاقىندا اڭگىمەلەر بولعانىن ۇلكەندەر جاعى ايتىپ وتىرشى ەدى.

2. قۇنانبايدىڭ التاي بەتىنە- كەرەي، نايمان ىشىنە كەلىپ القالى جيىنالىس اشۋى. بۇل تۋرالى «قىلشباي شەجىرەسىند»: «... قۇنانباي اعا سۇلتان بولىپ تۇرعان كەزىندە، نايمان ءدورتۋىل رۋىنىڭ كۇزەۋلىگى «اقجون» دەگەن جەرىندە (بۇل قازىرگى مارقاكول اۋدانىنداعى «اقجايلاۋ» دەگەن جەرى بولۋى بەك مۇمكىن) كەرەي، نايمان، ارعىن جانەر تورەلەردى شاقىرىپ سيەز اشقانى جازىلادى. قۇنانباي اعا سۇلتاندىققا 1849-جىلى كوتەرىلدى دەسەك، بۇل شارانى دا 1860-جىلداردىڭ كولەمىنە سيعىزۋعا ابدەن بولادى. وسىنداي ءدۇبىرلى باس قوسۋدا اباي تۋرالى ءسوز بولماۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل ابايدىڭ اقىندىق ونەرگە دەندەپ كىرىسە باستاعان شاعى.

3. 1900-جىلداردىڭ باسىندا-اق، ابايدىڭ اتاق داڭقى، اقىندىعى، شەشەندىگى، قاراقىلدى قاق جارعان كەسىمدەرى، ءىشنارا ولەڭدەرى بارعان-كەلگەن جولاۋشىلار ارقىلى اۋىزشا تام-تۇمداپ جەتتى.

4. اباي زامانىندا ءورالتايدان قاجىعا بارۋشىلار سەمەيدى باسىپ وتكەندە، قۇنانبايدىڭ وزىنەن اسىپ تۋعان، اباي دەگەن ۇلى بار ەكەنىن ايتا كەلەتىن بولعان. قارت اعارتۋشى ميدحات رازدان ۇلى ماعان بەرگەن سۇحباتىندا (2011-جىل): «... ءمامي بەيسىنىڭ اعاسى ەشەن قاجى (ءماساليما) قاجىعا بارىپ كەلەجاتقان جولىندا ومبىدا قايتىس بولادى. ەشەن قاجىنى جەرلەپ، بەلگى قويىپ قايتۋ ءۇشىن، 1905-جىلى ءماميدىڭ ۇلى قاناپيا ومبىعا بارا جاتىپ، اباي اۋىلىنا ءتۇسىپ قۇران وقىپ اتتانعان. ومبىدا، سەمەيدە اباي تۋرالى كوپتەگەن اڭگىمەلەر ەستىگەن. ءبىراق، ولەڭدەرىن اكەلمەگەن كورىنەدى... » دەگەن ەدى.

5. ابايدى التايعا جەتكىزگەن «اباقيا» مەكتەبى ەدى. ميدحات مۇعالىم ءبىر كەڭەسىندە «... 1909-جىلى ءمامي بەيسى «اباقيا» مەكتەبىنە جاڭاشا ساباق بەرەتىن مۇعالىم اكەلۋ ءۇشىن، نۇرعابدوللا دەگەن ازاماتتى سەمەيگە جىبەرەدى. ول اباي اۋىلىنا كەلىپ، وندا مۇعالىپ بولىپ جۇرگەن سەيتقازى دەگەن مۇعالىمدى التايعا الىپ كەلەدى. بۇل تۇستا اباي جوق بولسا دا، شاكارىم ءبار ەدى. اباي تۋرالى كەڭىرەك اڭگىمە وربىتكەن كورىنەدى... » دەيدى. دەمەك، سەيتقازى مۇعالىم اباي تاعىلىمىن، ولەڭدەرىن قولىمەن دە، كوكىرەگىمەن دە الا كەلگەنى ءشۇباىسز ەدى.

6. شاكارىم ۇلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى «شەجىرەنى» جازعان كەزدە التاي ەلىنە حات جازىپ، اباق كەرەي شەجىرەسىن سۇراتقان. ماميگە ارناپ ولەڭ دە جازعان. «... بۇل ولەڭدى 1947-جىلى ىبىرايىمباي دەگەن اسكەري ادام ماڭكەيدڭ ۇيىنە كەلىپ وتىرعاندا جاتقا ايتىپ بەرگەن. وندا اباي تۋرالى ايتىلادى ەكەن. امال قانشا، وسىنىڭ ءبارى ساقتالماي جوعالعان» دەپ وكىنىش بىلدىرگەن ەدى ميدحات رازدان ۇلى.

7. 1925-1929-جىلدارى قاناپيا بەيسى مەن ماڭكەي جازىسقان حاتتارىندا «اباي ايتقاندايىن» دەپ ابايدىڭ عيىراتتى سوزدەرىن كەلتىرەدى... دەيدى... اسقار تاتاناي ۇلى (اسقاردىڭ ۇلى كوبەن اۋىزىنان). بۇعان قاراعاندا سول جىلدارى-اق، اباي تاعىلىمى تامىر تارتا باستاعان دەۋگە بولادى.

8. 1930-جىلداردىڭ باسىندا سول كەزدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى، اباي اۋىلىنان ءازىمباي ۇلى بەردەش، شاكارىم ۇلى زيات قاتارلى ازاماتتار التايعا ءوتىپ، قىران وزەنى بويىنداعى ءمابي بەيسى اۋىلىنا بارادى. ولار ا باي ، شاكارىم شىعارمالارىن الا كەلەدى.

9. ابايدى جەتكىزگەن اباي قاسىموۆ. (1896-1939) كەڭەس وداعىنىڭ ادامى. موڭعۇليا قوبدا ايماعىندا، قىتايدىڭ قۇمىل، باركول ايماعىندا قىزمەتتە بولعان. عازەز اقىت ۇلى ماعان بەرگەن سۇحباتىندا: (2004-جىل) «.. اباي قوبدا بەتىندە تۇرعان كەزىندە، 1932-جىلدارى وسى ءبىزدىڭ كوكتوعايدىڭ قايىرتى دەگەن جەرىندە اكەمىزگە كەزىككەن. وندا، ابايدىڭ 1922-جىلى تاشكەنىتتە شىققان ولەڭدەر جيناعىن تارتۋ ەتىپتى... » دەگەن ەدى. اسقار التايدىڭ الابىنا اباي ونەرى مىنە، وسىلاي جەتتى. تامىرىن تەرەڭگە ءجايىپ، ماۋەلەپ كوكتەدى.

ابايدىڭ الىپ ەكى شاكىرتى:

1. اقىن، اعارتۋشى، عۇلاما اقىت ءۇلىمجى ۇلى

«اقىندار بىزدەن بۇرىن وتكەن تالاي،

اسىرەسە، قۇنانباي بالاسى اباي.

ءدال سونداي وتكىر ءسوزدى بولماسام دا،

ويىمدى جەتكىزەيىن قۇراي-جاماي.» - دەپ ابايدىڭ وتكىر ءسوزدى ويلى اقىن ەكەنىنە تاڭدانا ءتانتتى بولعان اقىت تاعى: ‹‹عاقليالىق ۇندەۋلەرىندە››: «ەي، ءمومىن قارىنداستار، قازاقتىڭ كەرەي ەلىنەن شىققان مەن ءالسىز، باقىر پەندە، قازى اقىت ءۇلىمجى ۇلى- ومىندەردىڭ كوڭىل كوزىن اشۋدى، ولاردى وپىق جەۋدەن ساقتاندىرۋدى، كەيىنگى ۇرپاققا ەستەلىك قالدىرۋدى نيەت ەتىپ، مارحۇم اباي قۇنانباي قاجى كىتابىنان ورنەك الدىم. شىركىن، اباي، ادامنىڭ جۋىردا ەسىنە تۇسپەيتىن سوزدەردى تاۋىپ، سونى ورنەكتەگەن. اباي ولەڭدەرىن ءۇزىندىسىن باسىنا الىپ، كۇردەلى لافىزدارىن ىستەتتىم. ماقساتىم - ەل-جۇرتقا تاعىلىم بولسا... » دەيدى.. ەندى بىردە اقىت:

«اباي ولەڭىن اتۇستى ءبىر وقىپ كەتكەن ادام وڭاي-وسپاق تۇسىنە قويمايدى. بۇل اباي ولەڭنىڭ ويلىلىعى ھام مازمۇنىنىڭ تەرەڭدىگى. اباي ويشىل اقىن. اباي ولەڭى وقىرماندى سىنايدى ءارى تاربيەلەيدى» دەپ تۇجىرىمدايدى.

اقىت شىعارمالارىنىڭ 1-تومىندا اقىننىڭ ابايشا وي تولعاپ، وي جارىسترا جازعان 55 ولەڭى بار. مۇنان اقىننىڭ اباي پوەزياسىن كەرەمەت باعالاپ، ۇستاز تۇتقانىن ءارى ابايمەن تالانىت قارىمىن دا سىناعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ابايدىڭ ۇلكەن يدەياسىمەن ۇندەستىك، شىكى بىتىمدىك تاۋىپ، فيلوسوفيالىق كوز قاراستا - يماني فيلوسوفيانى قىتاي قازاقتارىندا باس بولىپ قالىپتاستىرعانى شىعارمالارىنان بايقالادى.

«باسىنان وتكەن،

كوزدەرى جەتكەن.

شەك قىلمان ەسكى شالدارعا.

اباي مەن اقىت

بىتكەن سوڭ ۋاقىت،

كەلەتىن قايتا حال بارما؟»

دەپ دۇنيەنىڭ، تىرشىلىكتىڭ ناعىز ءمانىن تەرەڭنەن تولعايدى ..

2. اقىن، جازۋشى، درامماتورگ ماعاز رازدان ۇلى

اقىن، جازۋشى، دىرامماتورگ ماعاز رازدان ۇلى (1924-1998) - اقىتتان كەيىن، ابايدان ەڭ ساۋاتتى تۇردە ءتالىم العان تالانت يەسى. ول ابايداي ويشىل بولدى .

رازداننىڭ ءۇش ۇلى: ماعاز، ءماسعۇت، ميدحات. ۇشەۋى دە قىتايداعى قانداستار اراسىندا كورنەكتى تۇلعا. مەن التاي ورتا مەكتەبىندە وقىعان كەزىمدە وسى ميدحات رازدان ۇلىنىڭ ۇيىندە كوبىرەك بولدىم. ءساليحالى كەڭەستەرىن تىڭدادىم. سونىڭ بىرىندە:

«... اكەم قايدان العانىن بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ ۇيدە «اباي قۇنانبايەۆتىڭ ولەڭدەر جيناعى» دەگەن كىتاپتىڭ كوشىرمە نۇسقاسى بولدى. (ماعاز مۇرالارىنىڭ قاتارىندا ءالى ساقتاۋلى تۇر) بۇل كىتاپ 1909-جىلى كاكىتاي ىسقاق ۇلى سانت-پەتەربۋرگ قالاسىندا باستىرعان نۇسقاسىنان كوشىرىلىپتى. كىتاپقا قاتتى قىزىعىپ قالعان اعام ماعاز ونى 1938 - جىلدىڭ جازىندا بۋىرشىننىڭ ءۇشتاس جايلاۋىندا ءبىر اي ۋاقىت جۇمساپ كوشىرىپ شىققان...» دەپ اڭگىمەنى ارىدان تولعاعانى ءالى ەسىمدە. بۇدان ماعازدىڭ ابايدان قۇنىعا سۋسىنداعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ال، ماعازدىڭ ءوزى:

«... ابايدى مەن جاسىمنان ءوستىم تىڭداپ،

دەگەن ول ەكى نارسە سىر مەن سىمبات.

سىر - ءىشى، سىمبات - سىرتى، سول سەبەپتى،

جاقسىنىڭ ءوزى - تۇلعا، ءسوزى - قىمبات! ...» دەپ ابايدى وتە جوعارى باعالاپ، ابايشا ولەڭ شۋماقتارىن ورەدى.

« قارتايا بىلمەس تابيعات،

قارتايتا بەرەر پەندەسىن.

اۋەلدە وسى شاريعات،

جىلايسىڭ پەندە سەن نەسىن؟

تابيعات بىزگە سەتەرلەپ،

قىزىعىن تۇگەل سىيلاعان.

وزىمنەن اسىپ كەتەر دەپ،

توزباۋدى عانا قيماعان!»

اباي «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» دەسە، ماعاز اقىن « قارتايا بىلمەس تابيعات، قارتايتا بەرەر پەندەسىن» دەپ ءوز قىرىمەن جىرلادى.

دەگەنمەن، قىتايداعى قانداستار اراسىنا ابايدان، شاكارىمنان، تاعى باسقا اقىنداردان ءنار الۋ جالپىلىق بولعان جوق. وعان سەبەپ، قىتايداعى ساياسي ناۋقاندار جانە قازاقستان كىتاپتارىن شەكتەۋلەر. ورتاسىن شەگارا بولگەن ءبىر قازاقتىڭ ەكى ءتۇرلى ءارىپ-تاڭبا قولدانۋى دا اسەر ەتتى. سونىمەن، قىتايداعى قازاق ادەبيەتى ءوز الدىندا دەربەس ەلدىك نەگىزىندە كوگەرىپ، كوكتەدى.

اۆتور: قۋانىش ءىلياس ۇلى

2025 - جىل. استانا قالاسى