قابىلان الەمدەگى ەڭ جۇيرىك اڭ

استانا. قازاقپارات- قابىلان (ورىسشا - «گەپارد» ، لاتىنشا - «Acinonyx jubatus» ) - جانۋارلاردىڭ سۇتقورەكتىلەر توبى جىرتقىشتار وتريادىنىڭ مىسىق تۇقىمداسىنا جاتاتىن دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ جۇيرىك اڭ.

قابىلاننىڭ دەنەسىندەگى كەيبىر مۇشەلەرى مىسىققا، ال كەيبىر مۇشەلەرى تازى مەن يتكە ۇقساس بولىپ كەلەدى.

مىسالى، باسىنىڭ جۇمىرلانىپ كەلۋى جانە جىڭىشكەلەۋ قۇيرىعى سوزىلىڭقى بولىپ كەلگەنى مىسىقتىڭ قۇيرىعىنا ۇقساس بولسا، ال اياقتارىنىڭ ءبىرشاما ۇزىن ءارى سيدام بولىپ كەلۋى جانە تۇلعاسىنىڭ سوزىلىڭقى ءارى ەكى بۇيىرىنەن قىسىلىڭقى بولۋى تازىعا ۇقساستىعىن اڭعارتادى. ءبىر ورىندا شوقيىپ وتىرۋى جانە تىستەرىنىڭ جەكە توپتارىنىڭ قۇرىلىسى دا يتكە ۇقساس بولىپ كەلەدى.

قابىلاننىڭ دەنە تۇرقىنىڭ ۇزىندىعى 120-150 س م، ال قۇيرىعىنىڭ ۇزىندىعى 60-75 س م. قۇيرىعىنىڭ ۇشى اق ءتۇستى، ونىڭ الدىڭعى تۇسىندا كولدەنەڭىنەن ورنالاسقان جالپاق ءتورت قارا جولاعى بار. دەنەسىنىڭ سالماعى 50-65 كەلىنى قۇرايدى. دەنەسىندەگى تۇگى قالىڭ، ءبىراق قىسقا. تۇگىنىڭ ءتۇسى قۇم تۇستەس سارعىش ءارى تۇگىندە بىركەلكى تارالعان ۇساق كوپتەگەن تەڭگە شۇبار قارا- قوڭىر داقتارى بولادى. دەنەسىنىڭ قۇرساق تۇسىنداعى جانە اياقتارىنىڭ ىشكى جاعىنداعى تۇكتەرى اقشىل سۇر ءتۇستى. جەلكەسىنەن شوقتىعىنا دەيىنگى ارالىقتا ونشا بيىك ەمەس ۇزىندىعى 8-11 س م- دەي جالى بولادى. تەرىسى وتە قىمبات باعالانعاندىقتان جانە ەرتە كەزدەردەن باستاپ كوپتەپ اۋلاعاندىقتان سانى ازايىپ كەتكەن. قارا بازاردا قابىلان تەرىسى 10 مىڭ دوللارعا باعالانادى دەگەن مالىمەتتەر بار.
ۇزىن ءارى وتە جاقسى جەتىلگەن اياقتارى شاپشاڭ جۇگىرۋگە بەيىمدەلگەن. تاباندارى ونشا ۇلكەن ەمەس، تابان ىزدەرى مىسىقتىڭ تابان ىزىنە ۇقساس جانە ساۋساقتارىنداعى تىرناقتارى باسقا مىسىق تەكتەس جىرتقىش اڭدارداي ىشكە قاراي بۇگىلىپ تارتىلمايدى. قابىلاننىڭ شاعىن قۇلاق قالقانى دوڭگەلەنىپ كەلگەن. ونىڭ كوزدەرى ۇلكەن، كوز قاراشىعى دوڭگەلەك ءپىشىندى بولىپ كەلەدى. كوزى وتە قىراعى.

قابىلاننىڭ دۇنيەجۇزىندە ءبىر عانا ءتۇرى كەزدەسەدى. ول افريكانىڭ ساۆۆانالى دالالارىندا، اراۆيا تۇبەگىندە، يران، يراك، اۋعانستان، ينديادا، شىعىس كاۆكازدا، الدىڭعى جانە ورتا ازيانىڭ شولەيتتى- ءشولدى القاپتارىندا تارالعان.

بۇل جانۋار ەرتە كەزدەردە قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ جانە ءۇستىرت وڭىرلەرىندەگى قۇمدى جازىقتىقتارى مەن ۇساق قىراتتاردا كەزدەسكەن. سوڭعى 35 جىل ىشىندە قابىلاننىڭ ەلىمىزدە كەزدەسكەندىگى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق. تەك سوڭعى جىلدارى ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنان ونىڭ ءىزىن جانە ءوزىن كورگەندەر تۋرالى باسپا بەتتەرىندە شاعىن ماقالالار جاريالانىپ، ءبىردى-ەكىلى قابىلاننىڭ تۇركىمەن وڭىرىنەن اۋىپ كەلگەن بولۋى مۇمكىن دەگەن دەرەكتەر بار.

ونىڭ نەگىزگى قورەگى - تۇياقتى جابايى اڭدار، ياعني قاراقۇيرىق، اقبوكەن جانە ت. ب. ەرتەدە قابىلاننىڭ قازاقستان اۋماعىنداعى قورەگى - قۇلان، اقبوكەن، قاراقۇيرىق، جابايى ءۇستىرت ارقارى، قۇم قوياندارى جانە ت. ب. بولعان. قابىلاننىڭ قازاقستاندا سانىنىڭ مۇلدە ازايۋىنا جانە جويىلىپ كەتۋىنە نەگىزىنەن تىرشىلىك ەتەتىن تابيعي ورتا جاعدايلارىنىڭ مۇلدە وزگەرۋى جانە قورەگىنىڭ ازايۋى باستى سەبەپ بولعان دەگەن پىكىرلەر باسىم.

قابىلاننىڭ قورەگىن اۋلاۋ ءتاسىلى دە ەرەكشە. ول الدىن قورەگىن كوزىمەن كورىپ، ارتىنان جاسىرىن تاسالاپ بارىپ، 100-200 م قاشىقتىق قالعاندا وتە شاپشاڭ جىلدامدىقپەن وقشا اتىلا جۇگىرەدى. بۇل كەزدەگى ونىڭ جۇگىرۋ جىلدامدىعى ساعاتىنا 110-125 شاقىرىمدى قامتيدى. ءبىر سەكىرگەن كەزدە 7 مەتىر قاشىقتىققا سەكىرە الادى. ءبىراق ول مۇنداي جىلدامدىقپەن 300-400 مەتىر جۇگىرگەن سوڭ قورەگىن ۇستاۋعا ارى قاراي ۇمتىلماي دەمالادى.

قابىلان قولعا تەز ۇيرەنەتىن اڭ. بۇدان 3000 جىلداي بۇرىن ەجەلگى ۆاۆيلونيا مەن مىسىردا قابىلانداردى ارنايى قولعا ۇيرەتىپ، اڭ اۋلاۋعا پايدالانعان تۋرالى دايەكتى دەرەكتەر ساقتالعان. ءتىپتى ارمەنيا كنيازدەرى مەن كيەۆ رۋس كەزىندەگى داۋلەتتى ادامدار دا اڭ اۋلاۋ ءۇشىن قابىلاندى قولعا ۇيرەتكەن. سونىمەن قاتار، قولعا ۇيرەتىلگەن قابىلانداردى قىمبات سىيلىق رەتىندە قۇرمەتتى ادامدارعا سىيلاۋ ءداستۇرى دە بولعان.

قازىرگى كەزدە قابىلاننىڭ بارلىق تارالۋ اۋماعى مەن سانىنىڭ كۇرت ازايۋىنا بايلانىستى ول حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعىنىڭ جانە كوپتەگەن ەلدەردىڭ قىزىل كىتاپتارىنا تىركەلگەن. ول قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنىڭ (2010) جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن دەگەن 1- ساناتىندا تىركەلگەن. ونى كوپ ەلدەردە اتۋعا جانە اۋلاۋعا مۇلدە تىيىم سالىنعان.

سوڭعى جىلدارى قابىلاننىڭ سانىن كوبەيتۋ ماقساتىندا ارنايى حالىقارالىق جوبالار قولعا الىنعان. مىسالى، وزبەكستاننىڭ بۇحارا وبلىسىندا قابىلاندى ارنايى ءتالىمباقتا كوبەيتۋ شارالارى جۇرگىزىلۋدە. تۇركمەنستان مەن قازاقستان شەكارالارىندا قابىلاندى قورعاۋ جانە قايتا كوبەيتۋ ماقساتىندا اۋماعى 570 مىڭ گ ا القاپتى الىپ جاتقان قابلان قىر تابيعي قورىعى ۇيىمداستىرىلعان.
قابىلانعا تىكەلەي قاتىسى بار تەڭەۋ سوزدەر، ءسوز تىركەستەرى ەجەلگى قازاق تىلىندەگى جىر داستانداردا كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى، «بيىك تاۋدا قابىلان بولمايدى» (س. ساراي)، «قابىلانداي قايرانعا سوعۋ» (ماحامبەت وتەمىس ۇلى)، «شۇبالاڭ قۇيرىق شۇبارمىن» (اقتان كەرەي ۇلى)، «قابىلانداي قايراتتى» (مۇحتار اۋەزوۆ)، «ۇل تۋدى قابىلان قاباق قاسقىر تۇكتى» (تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ)، «قابىلان كەلبەتتى» (ۇمبەتالى كارىبايەۆ) جانە ت. ب. مۇنداي تەڭەۋ سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىندەگى «قابىلانداي باتىل»، «قابىلانداي سۇستى»، «قابىلانداي ايباتتى، قايراتتى»، «قابىلانداي جۇيرىكپىن»، «قابىلان جۇيرىك قايران ەر»، ت. ب. قابىلاننىڭ تىرشىلىگىنە ءتان ۇعىمداردى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار، قابىلانعا قاتىسى بار جەر اتاۋلارى دا ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ساقتالعان.

مىسالى، قابىلاڭقىر جازىعى (ءۇستىرتتىڭ وڭتۇستىگىندە)، قابىلاڭقىر كەمەرى جانە ت. ب. عۇلاما عالىم وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» اتتى قۇندى ەڭبەگىندە قابىلاندى ەرتەدە حالىق «زىپىلداق» دەپ اتايتىنى اتاپ كورسەتىلگەن. «زىپىلداق» ءسوزى دە ونىڭ وتە جۇيرىك اڭ ەكەنىندىگىن اڭعارتادى. «قابىلان» دەگەن ەر ادامداردىڭ اتتارى قابىلانداي ەرجۇرەك باتىل بولسىن دەگەن نيەتپەن قويىلادى.

ەجەلدەن حالقىمىزدىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن ولكەمىزدىڭ بايىرعى ءتول جابايى تاعىسى - قابىلاننىڭ تاعدىرى كەز كەلگەن تابيعات جاناشىرىن بەي-جاي قالدىرا قويمايدى دەپ ويلايمىز. قابىلان ولكەمىزگە قايتادان ورالىپ جاتسا ءارى قۋانارلىق، ءارى قۇپتارلىق ءىس دەپ اتاپ ايتۋعا بولادى.

رىسباي ساتىمبەكوۆ، قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

«انا ءتىلى» گازەتى. 2014-جىل