نوعاي قالاي قىرىلدى؟

ورىس تاريحىنا كوز جىبەرسەڭ وندا وزگە ۇلتتارعا قارسى قاندى قاساپتىڭ وتە كوپ جاسالعانىن كورەسىڭ. ءبىراق ورىس ساياساتكەرلەرى ۇنەمى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا وزگە ۇلتتار «ءوز ەركىمەن» قوسىلدى دەۋدەن تانباي كەلەدى.

ءتورت ءجۇز جىل بويى ۇستەمدىك ەتكەن كەزەڭدە رەسەي يمپەرياسى، اسىرەسە، تۇركى حالىقتارىنا قاتتى شۇيلىكتى. مۇنداي گەنوسيدتى ورىسقا تاۋەلدى بولعان تۇستا قازاق حالقى دا تالاي رەت باستان وتكەرگەنى بەلگىلى.

تۋىستىعى جاعىنان قازاقتارعا ەڭ جاقىن حالىقتىڭ ءبىرى سانالاتىن نوعايلاردىڭ باستان كەشىرگەن ازابى، ءتىپتى جان تۇرشىگەرلىك. باۋىرلاس حالىق بۇل گەنوسيدتەن ءالى دە ەستەرىن جيا العان جوق.

قازىرگى كۇنى نوعاي دەسە كوز الدىمىزعا رەسەي قۇرامىنداعى سانى 300 مىڭعا جەتپەيتىن ۇلت كەلەدى. ولار استراحان، قازان، كاۆكاز، ومبى، قوبان (كۋبان) ايماقتارىندا شاشىراپ مەكەن ەتەدى. نەگىزگى كوپ بولىگى 500 مىڭنان 2 ميلليونعا دەيىن نوعاي — تۇركيا ايماعىندا ءومىر سۇرەدى دەگەن دەرەك تە ايتىلادى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار.

نوعاي تاريحىن جازۋشى نوعاي، ورىس تاريحشىلارى «نوعاي» ءسوزىنىڭ قاسىنا «نوگايسكيە كازاحي» دەپ «قازاق اتاۋىن قوسارلاپ جازادى. ويتكەنى، قازاق- نوعاي اۋەلدەن ءبىر حالىق بولعان. ءتىلىمىز ءبىر، ءدىنىمىز، ءدىلىمىز ءبىر. ۇلتتىق مۋزىكالىق - قوبىز، دومبىرا سىندى اسپاپتارىمىز دا ورتاق. جىراۋلىق پوەزيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى سىپىرا، اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپامبەت سىندى بابالارىمىز دا ەكى ەلگە ورتاق تۇلعالار. وسىعان قاراپ نوعايدى قازاقتىڭ ءتورتىنشى ءجۇزى دەپ ساناي بەرسە بولادى. قازىرگى نوعايدىڭ قۇرامىندا - جالايىر، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق سىندى قازاق حالقىن قۇراپ وتىرعان تاعى دا باسقا رۋلاردىڭ ءبىرازى بار.

التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن نوعاي ورداسى جەكە ەل بولدى. جەرى ەرتىس وزەنىنەن باستاپ قازىرگى رۋمىن جەرىنىڭ ءبىراز بولىگى، كاۆكاز تاۋلارىنا دەيىن، قارا تەڭىز جاعالاۋلارى نوعاي ورداسىنىڭ مەنشىگىندە ەدى. اۋەلدە قازاق حالقىنىڭ ءبىراز بولىگى نوعاي ورداسىنا قاراپ تۇردى. كەيىن قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزەڭدە قازاق حاندىعىنىڭ جەرى جايىققا دەيىن كەڭەيدى. ول قازاق حاندارى مەن نوعاي مىرزالارىنىڭ اراسىن قىرعي قاباق جاساعانىمەن جالپى حالىق ءبىر-بىرىمەن جاعا جىرتىسپادى. بۇرىنعىداي قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ تۋىستىق قارىم- قاتىناس ۇزىلمەدى. كەيىندەپ قالماق شاپقىنشىلىعى، ورمانبەت حاننىڭ ءولىمى، ون سان نوعايدىڭ مىرزالارى باس باسىنا بي بولىپ، نوعاي حالقىنىڭ السىرەۋى جاعدايدى قيىنداتىپ جىبەردى.

18- عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ نوعاي جەرىنە ورىس پاتشالارى كوز الارتۋدى شىعاردى. ولار نوعايلاردى ورال وزەنىنىڭ جاعاسىنا قونىستاندىرىپ، ولاردىڭ اتامزاماننان كوشىپ- قونعان اتا مەكەندەرىنە سلاۆيان حالىقتارىن قونىستاندىرماقشى بولدى. دەگەنمەن، بۇل جارعىعا نوعاي حالقى كەلىسە قويمادى، قارسى شىقتى. ورىس پاتشايىمى ورىس كازاكتارى مەن قالماق حاندارىن نوعايلارعا ايداپ سالىپ وتىردى. 1737 -جىلى دۋندۋك حان مەن ورىس كازاكتارى قوبان ايماعىنا شابۋىل جاساپ، ازاۋلىنى قيراتىپ ءبىر قالانىڭ تۇرعىنىن تۇگەلدەي قىرىپ تاستايدى. سول كەزگى دەرەك بويىنشا وسى ءبىر جورىقتىڭ وزىندە 15 مىڭ نوعايلى قازا بولعان دەسەدى.

1783 -جىلى ەكەتەرينا II نوعايلاردى ورال جازىعىنا كوشىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويادى. ويتكەنى نوعايلاردىڭ جەرى استراحان، قوبان، قىرىمعا اسكەري بەكىنىس سالۋدى، وعان سلاۆيان حالقىن يە ەتۋدى كوزدەيدى. سەبەبى، پارسىعا، وسمان يمپەرياسىنا جاقىن ماڭىزدى ايماقتىڭ نەگىزگى يەلەرى نوعايلار سەنىمدى ەمەس كورىنەدى. ورىسقا باعىنىشتىلىقتى بىرەر ۇلىسى مويىنداسا دا، ءبىراق قارسىلاسۋىن قويمايدى.

1783 -جىلى سۋۆوروۆقا نوعاي حالقىن نە كۇشپەن، نە قىلىشتىڭ جۇزىمەن جونگە كەلتىر دەگەن تاپسىرما بەرىلەدى. ول ءوز اسكەرىمەن جانە كازاك جاساقتارىمەن نوعايلاردىڭ نەگىزگى كۇشى شوعىرلانعان قوبانعا قاراي بەت الادى. جورىققا شىعار الدىندا نوعايلار اراسىندا «سۋۆوروۆ پارسىعا كەتتى»، «اندا كەتتى»، «مىندا كەتتى» دەگەن سىبىس تاراتقىزادى. ول اسكەردىڭ دىمىن شىعارماي، قوبانعا جەتكەنشە وت جاققىزباي، كۇندىز ۇيىقتاپ، تۇندە جۇرگىزەدى. وسىلايشا جان بالاسىنا سەزدىرمەي مىسىق تابانداپ 31 -قىركۇيەكتە قوباننان تۇستىك جەردە جاتقان كەرمەنشىك دەگەن جەردە نوعايلاردى سىرتىنان قوشاۋعا الادى. ولار تۇنىمەن اڭدىپ جاتىپ، 1- قازان كۇنى نوعايلار تاڭ نامازىنا تۇرعان كەزىندە شابۋىلدايدى. سوعىس تۇنگە دەيىن بولادى. سوسىن نوعايلار السىرەپ شەگىنە بەرەدى. ەرتەسى نوعايلاردىڭ قالعان بولىگىن تالقاندايدى. جەر ءۇشىن نوعاي حالقىنىڭ كەي رۋلارى تۇگەلدەي سوڭىنا تۇياق قالماي قىرىلادى.

وسى سوعىستا 500 مىڭ نوعاي مەرت بولادى. سۋۆوروۆ اسكەرى بالا- شاعا دەمەي ءبارىن ولتىرەدى. 1 ميلليون نوعاي وسمان يمپەرياسىنا قاشادى. داليعان دالا بوس قالادى. كوشپەندىلەردىڭ ءبىر بۇتاعىن ورىس يمپەرياسى وسىلايشا قيىپ تاستايدى. وسى قىرعىندى ەكاتەرينا II- گە ايتقان كەزدە ول بالاشا ءماز بولىپ، الاقانىن شاپالاقتاپ قۋانعان دەسەدى. تۇركىلەردەن «تازارعان» الىپ ايماققا كەيىن سلاۆياندار مەن نەمىستەردى قونىستاندىرادى.

قازىر نوعايلار 1- قازان كۇنىن قارالى كۇن «نوعاي گەنوتسيدى» دەپ ەسكە الادى. ولار بۇل كۇندى ءالى كۇنگە ەستەرىنەن شىعارعان جوق.

ەڭ وكىنىشتىسى، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن سۋۆوروۆتىڭ وسىنداي «كوزسىز ەرلىكتەرىنە» تامسانۋدان تانباي كەلەمىز. ويتكەنى ەلدىگىمىزدىڭ شەجىرەسىندە ونىڭ مۇنداي جاۋىزدىقتارى اشىق ايتىلمايدى. تۇركى حالىقتارىنا قارسى باعىتتالعان زىميان ساياسات بۇدان كەيىن دە جالعاستى. 1944 - جىلى تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە تيىم سالاتىن قاۋلى شىعىپ، بۇدان كەيىنگى 50 جىل ءبىزدى «جازۋ-سىزۋى بولماعان» قارا توبىر رەتىندە سۋرەتتەۋمەن بولدى. ال تۇركىلەردىڭ ۇلىس اۋماعىن كەڭەيتۋ ءۇشىن جاساعان جورىقتارىنا ورىس تاريحشىلارى «شاپقىنشىلىق»، «ەزگى» دەگەن ءبىرجاقتى باعا بەرۋمەن عانا شەكتەلىپ وتىردى.

سولاقاي ساياسات وسى تۇستا «موڭعولداردى» التىن وردانىڭ قوجايىندارى ەتىپ شىعارادى. ال تۇركى، حازار، قىپشاق، عۇن قاعاناتى مەن اقساق تەمىردىڭ كەزەڭى، بابىر مەن قاراحانيدتەر ءداۋىرى تۋرالى تاريحشىلار جاق اشقان جوق. وسىلايشا ادامزات وركەنيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان بابالارىمىزدىڭ جاسامپاز تىرلىكتەرى تۇگەلدەي جوققا شىعارىلدى. بۇنداي جىمىسقى ساياسات قازىر دە مۇلدە جۇرگىزىلمەيدى دەپ كەسىپ ايتۋدان اۋلاقپىز. ورىس بيلىگى I پەتر «باسۇرمانداردى قالاي قالاساڭدار دا قىرا بەرىڭدەر» دەگەن وسيەتىن قالدىرعان.

ايبەك ەرەجەپ

جولىمبەت ماكىشەۆ

«الاش ايناسى» گازەتى. 2013