«نۇريكامال» ءبىز كۇتكەن بيىكتەن كورىندى مە؟

«نۇريكامال» فيلمىن كورىپ شىقتىم. جارتىلاي تولعان زالدا ەكى- اق ەركەك وتىردىق. ادام از بولعان سوڭ توڭىرەگىمدەگى ايەلدەردىڭ كۇبىرلەپ سويلەپ وتىرعان داۋىسىن دا اپ-انىق ەستىپ وتىردىم. «ۇياتسىز»، «ەركەك دەگەندە بەت جوق قوي» دەگەن سوزدەر ايتىلىپ جاتتى...

مەن نۇريكامال ءانىنىڭ تاعدىر تاريحىمەن ويدا جوقتا كەزدەيسوق تانىستىم. ول «نۇريكامال» ءانىنىڭ قازاق بار جەردىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراپ، توي-دۋمان، باسقوسۋلار «نۇريكامالسىز» وتپەيتىن كەزى ەدى. بىردە تىلشىلىك ساپارمەن التايعا باردىم. كەشتە اقىن دوسىم، مارقۇم وجەت دالەلحان ۇلى «ۇلىڭگىر كولىنىڭ كەشكى كورىنىسىن كور» دەپ كولدىڭ كوپ ەشكىم بارا بەرمەيتىن كەرىش جاق جاعاسىنا اپاردى. ساۋىردىڭ سالقىن سامالى ەسكەن مايدا قوڭىر كەشتە كولدىڭ بەتى باتقان كۇننىڭ شاپاعىنا ورانىپ الا ءبورتىپ جاتىر. وڭ جاعىمىزدا اق جايقىن كول، سول جاق بۇيىرىمىزدە سالقىن ساۋىر. ساۋىردىڭ ارعى جاعىندا قازاقستان.

- ايتپاقشى، مىنا جەردەن قازاقستان راديوسى تارتادى، - دەپ وجەت كولگە كوزىمدى سۋارىپ تۇرعان مەنىڭ نازارىمدى ءبولدى. كولىكتىڭ راديوسىن قوسىپ، قۇلاعىن ءارى- بەرى بۇراپ ەدى «.... بۇگىنگى قوناعىمىز اقىن حانبيبى ەسەنقارا قىزى» دەپ ساڭق ەتىپ قازاق راديوسى شىعا كەلدى. ەكەۋمىز دە دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ، قاتتىق تا قالدىق. بالكىم، بۇل جاقتىڭ قازاعىنا قازاق راديوسىن تىڭداۋ اسىرەلەپ ايتاتىنداي نارسە ەمەس شىعار، ال قىتايدا جۇرگەن ءبىز ءۇشىن ول كەزدە قازاقستان راديوسىن تىڭداۋدىڭ اسەرى بولەك بولاتىن. قيراعاتى جاقسى موللانىڭ ماقامىنا ۇيىعانداي مۇلگىپ وتىرىپ تىڭداۋشى ەدىك، شىركىن. مۇمكىن ول دا قازاق ەلىنە دەگەن اسقاق سەزىم مەن شەكسىز قۇرمەتتىڭ بەلگىسى شىعار. ونىڭ ۇستىنە راديونىڭ بۇگىنگى قوناعى «نۇريكامال» ءانىنىڭ ءسوزىن جازعان، وتتى ولەڭى جۇرەكتى جالىن اتتىرعان حانبيبى بولسا قالاي تىڭدامايسىڭ. تاۋدان اققان اساۋ وزەندەي ارىنداي سويلەيتىن اقىن بىردەن شەشەن ءتىلى، عاجاپ اڭگىمەسىمەن ءبىزدى تاناۋىن تەسكەن تايلاقتاي جەتەلەي جونەلدى.

«1988 -جىل ەدى، ءۇشىنشى قىزىمدى بوسانىپ، بالامەن ۇيدە وتىرعان كەزىم، سايلاۋكۇل دەگەن اپكەمىز تەلەفون شالىپ، «ەرتەڭ قىزدار كوككە شىققالى جاتىرمىز، سەن دە بارساڭشى» دەدى. ءۇش بالامدى قايتەم دەپ ەدىم، «جارايدى، سەن بالاسىز جۇرە المايسىڭ عوي، الىپ ال بالالارىڭدى» دەدى. ءسويتىپ كولىك ايداپ تۇردىقىلىش دا باردى. سول باس قوسۋعا نۇريكامال دەگەن قىز كەلدى، كوزدەرى بوتانىڭ كوزىندەي، وتە سۇلۋ ەكەن. داستارحان باسىندا كۇيەۋىمنىڭ نۇريكامالعا قايتا-قايتا قاراعىشتاپ وتىرعانىن بايقادىم، بيگە شاقىرادى، اناۋ شىقپايدى، «ءاي عاشىق بولدىڭ- اۋ» دەپ ويلادىم. سودان ءتۇن ورتاسىندا ۇيگە قايتتىق. بالالار ۇيىقتاپ قالدى، ءبىر ساعات ءوتتى، ەكى ساعات ءوتتى، تۇردىقىلىش ءبىر اۋەندى كۇيساندىقتا قايتا-قايتا ويناپ جاتىر، جاتىن بولمەدە جاتقان اۋەن مەنىڭ دە قۇلاعىما ءسىڭىپ كەتتى. سودان ورنىمنان تۇرىپ ءبىر بەت قاعازعا:

اسپانداعى اي ما دەدىم،

جاستىق شاعىم قايدا مەنىڭ؟

جۇرەگىمدى ەلجىرەتكەن

جانىم، قانداي جايدارى ەدىڭ؟! - دەپ جازدىم دا «وسى ما ايتپاعىڭ؟» دەدىم. ول ىڭىلداپ ايتىپ كوردى دە، «ءيا» دەدى. سودان قالعان شۋماقتارىن جازىپ بەردىم دە كۇيەۋىمە «تالاي كومپوزيتور ءان جازدى، ءبىراق ولار عاشىقتارىنىڭ اتىن وزگەرتىپ اۋرەگە تۇسەدى، ال سەن وزگەرتپە، ءاننىڭ اتى «نۇريكامال» بولسىن» دەدىم. ول كەلىستى. سونىمەن قايىرماسىن:

نۋريكامال، كامالىم-اي،

كۇندەي اشىق جانارىڭ-اي،

قولىم جەتپەي، ءسوزىم دە وتپەي،

جاۋتاڭدادىم قاباعىڭا-اي، قاراعىم-اي، - دەپ جازدىم. ءان وسىلاي تۋدى. ەرتەسى تاڭەرتەڭ نۇريكامالعا تەلەفون شالىپ، ءان تۋعانىن ايتىپ ەدىك، ول تىڭداۋعا ىڭعاي تانىتپادى. كەيىن اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە وسىنداي ءان تۋعانىن ايتتىق، جۇرتقا قىزىق كەرەك، بىرگە وتىرعاندار نۇريكامالدى دا شاقىرايىق دەدى. ول كەلدى، ءان ورىندالاتىن كەزدە كۇيەۋىم قىسىلماسىن دەپ مەن شاي ازىرلەگەن بولىپ اس ۇيگە شىعىپ كەتتىم. ءان ورىندالعاندا ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان اقىرىن سىعالاپ قاراسام، قاققان قازىقتاي مەلشيىپ قالعان نۇريكامالدىڭ كوزىنەن جاس دومالاپ جاتتى، دومالاپ جاتتى...» دەپ توقتاعاندا دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ تىڭداپ وتىرعان ەكەۋمىز دە «ءۇھ» دەپپىز. ءاننىڭ تاريحىنا تاڭ قالىپ، حانبيبىنىڭ ەرلىگىنە تامساندىق. كەيىن «ءبىر ءاننىڭ تاريحى» دەگەن تاقىرىپپەن ءوزىم قىزمەت ىستەيتىن «شىڭجاڭ» گازەتىنە ماقالا جازدىم. سول ءبىر ماقالا ءۇشىن قانشاما وقىرمانداردان حات الدىم. ءبارى ءاننىڭ تاريحىمەن تانىستىرعانىما راقمەت ايتىپ، حانبيبىنىڭ ەرلىگىنە قايران قالعاندارىن جاسىرعان جوق. بىرەۋدەن بىرەۋ ەستىپ، گازەتتىڭ سول ءنومىرىن جۇرت ىزدەپ ءجۇرىپ وقىپ ەدى.

حانبيبى اپامىزدىڭ سول سۇحباتىندا ايتقان اڭگىمەسى كوركەم كينودان ەش كەم ەمەس بولاتىن. تىڭداعان جان كەرەمەت ءبىر ماحاببات كينوسىن كورگەندەي اسەرگە بولەنۋشى ەدى. شىنىمدى ايتسام، «نۇريكامال» كينوسىنا مەن سول سەزىمدى، سول عاجايىپ كورىنىستى ىزدەپ باردىم. قايدان جاسىرايىن، حانبيبى اپامىزدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن ءان تاريحىنىڭ اسەرى وتە كۇشتى بولدى ما، جوق الدە كەيىپكەر وبىرازىن تولىق اشا الماعانىنان با، كينو مەن كۇتكەن بيىكتەن كورىنگەن جوق.

اسىرەسە، كينونىڭ باستان اياق حانبيبىنى قىزعانىشتىڭ قۇشاعىندا تۇنشىقتىرىپ، ايەلدىك تاعدىر نوقتالاعان قاراپايىم نازىك جاندى بەينەسىندە كورسەتۋى كينونىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن ءتۇسىرىپ جىبەرگەندەي سەزىلدى.

ءسوز جوق، «نۇريكامال» تۇردىقىلىش ىزتايەۆتىڭ عانا ەمەس، حانبيبى ەسەنقارا قىزىنىڭ دا ات-اتاعىن ءتىپتى اسپانداتىپ جىبەرگەن شىعارما بولدى. «سەگىز قىزىم ءبىر توبە، كەنجەكەيىم ءبىر توبە» دەگەندەي اقىننىڭ توم-توم ولەڭدەرى ءبىر توبە دە، «نۇريكامالى» ءبىر توبە دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى حانبيبىنىڭ باسقا ولەڭدەرىن وقىماعان قازاق كوپ بولۋى مۇمكىن، ءبىراق «نۇريكامالىن» تىڭداماعان جان جوق-اۋ، ءسىرا! «نۇريكامالدى» اسپانداتىپ جىبەرگەن دە - حانبيبىنىڭ كەز كەلگەن ايەلدىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ەرلىگى.

«باقانىڭ باعىنان، سۇڭقاردىڭ سورى ارتىق» دەگەندەي، اقىن باسىنا تۇسكەن عاجايىپ سىناق كۇللى قازاققا اڭىز بولعان وسىناۋ ءاندى تۋعىزدى. ەگەر لاپ ەتكەن سەزىمگە ورتەنىپ وتىرعان جارىنىڭ جانىن، لۇپىلدەگەن جۇرەگىنىڭ سىرىن ءتۇسىنىپ، ءاننىڭ ءسوزىن حانبيبى ءوزى جازىپ بەرمەگەندە «نۇريكامال» قازىرگىدەي شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلىپ، ءان جايلى ءار قيلى اڭگىمە ايتىلىپ، بۇگىنگىدەي كينو تۇسىرىلمەس ەدى. ەندەشە كينودا اقىندى قىزعانىشتىڭ قۇلى ەتىپ كورسەتۋ - شىعارمانىڭ سول ءبىر تاعدىرىنا جاسالعان قيانات.

ءيا، ىشتەي قىزعانعانىن اقىننىڭ ءوزى دە جاسىرمايدى، ادام رەتىندە بۇل تابيعي زاڭدىلىق. ءبىراق سول قىزعانىشتان اقىننىڭ اسقاق ەرلىگى بيىك تۇرعانىن، ايەلدىك باقىتتان كورى اقىندىق تاعدىردىڭ اۋىزدىعىمەن الىسقان اقىننىڭ الاپات سەزىمىن ءداپ باسىپ كورسەتە الماۋ كينونىڭ كوركەمدىك بوياۋىن، جۇرەك قىلىن تەربەيتىن عاجايىپ اسەرىن سولعىنداتىپ جىبەرگەن. ءان تاعدىرىنا ەش قاتىسى جوق مازمۇنداردى قوسىپ، ماسەلەن، اناۋ تۇرقى ورىسقا ۇقسايتىن وراشولاق جىگىتتى نۇريكامالعا عاشىق ەتىپ كورسەتۋ، ءبىر توپ ەركەكتىڭ اراق ءىشىپ، سوڭىندا توبەلەسۋى سياقتى ۋاقيعا جەلىسىن جاساۋ مۇلدە ءساتسىز جاسالعان كورىنىستەر دەپ بىلدىك.

ارينە، بۇل كوركەم شىعارما، كوركەمدىكتى اشۋ ءۇشىن قوسىمشا دەتال قوسۋعا ابدەن بولادى. ءبىراق ءبىز ايتىپ وتىرعان كورىنىستەر ونداي تالاپتان شىعا الماعان. ءتىپتى، سول باسقوسۋدا ەركەك كىندىكتىدەن جالعىز تۇردىقىلىش بولعانىن، داستارقان باسىندا ونىڭ نۇريكامالعا قايتا- قايتا قاراپ وتىرعانىن بەينەلەۋ ارقىلى دا كوركەم وبىراز جاساۋعا بولار ەدى. قاتىنى بار ەركەكتىڭ جاڭا كورگەن قىزبەن قىرعا شىعىپ قىدىرىپ كەتكەنى ۇعىمعا دا، داستۇرگە دە تومپاق. تىم قۇرىسا، داستارقان باسىندا اقىن شابىتتانىپ ءبىر ولەڭ وقىمايدى، انشەيىن قاتارداعى قاتىن سياقتى قالا بەرەدى.

كينو سوڭىندا، شىنايى ومىردە دە حانبيبىنىڭ نۇريكامالمەن جاقسى ارالاسىپ، وعان «تۇردىقىلىشقا ءبىر ۇل تۋىپ بەرسەڭشى»، «ەكەۋىمىزدىڭ ورتامىزدا ءبىر تەنتەك جۇرە بەرسىن» دەپ ايتۋى دا اڭىزعا بەرگىسىز اقيقات، كۇللى ايەل زاتىنىڭ «ءتاۋبا» دەپ جاعاسىن ۇستاتاتىن باتىلدىق. ءومىر بويى جالعىز وتكەن نۇريكامالدىڭ حانبيبى رۇقسات ەتىپ تۇرعاندا تۇردىقىلشپەن قوسىلماي كەتۋى دە «نۇريكامالدىڭ» عۇمىرىن ۇزارتا تۇسكەندەي.

ويتكەنى «قىز جىبەك پەن تولەگەن، ەستاي مەن قورلان قوسىلعاندا، داستان دا، اسەم ءان دە تۋماس ەدى» دەپ حانبيبى اپامىزدىڭ ءوزى ايتقانداي، نۇريكامال مەن تۇردىقىلىش تاعدىر قوسقاندا انگە قاتىستى ايتىلاتىن اڭگىمە دە باسقاشا بولار ەدى. كينو ءان تاريحىنداعى وسى ءبىر تالماۋ تۇستاردى تولىق اشا الماعان. مەن ەرنات بايۇزاقتىڭ كينوسىنان تۇيگەن ويىم وسى.

ايتپاقشى، بۇل كينونى ناعىز وپاسىزدىقتىڭ كورىنىسى دەپ باعالاپ جاتقاندار دا بار ەكەن. اسىرەسە ايەلدەر جاعى ەرلەر قاۋىمىن قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ بالاعاتتاپ جاتقانىن دا الەۋمەتتىك جەلىدەن كوزىمىز شالدى. قازاق پەرىشتە ەمەس، ماحاببات پەن عاداۋات مايدانداسقان مىنا ومىردە ونىڭ ەركەگى دە، ايەلى دە الۋان ءتۇرلى تاعدىر كەشەدى.

ەگەر ءبىز «نۇريكامالداي» ءان جازعان تۇردىقىلىشتى وپاسىز رەتىندە باعالاساق، وندا «قورلاندى» جازعان ەستايدى، توعجانعا عاشىق بولعان ابايدى، تالاي سۇلۋعا سۇقتانعان ءبىرجاندى، اقان سەرىنى قايتەمىز؟! ءومىردىڭ ءوزى كوركەم شىعارما سياقتى. ول ەشقاشان ءداستۇر مەن ءدىننىڭ سىزىعىنان شىقپايدى دەپ ەشكىم ايتا المايدى. ويتكەنى ادام سەزىمى نەكە جۇزىگىنىڭ شەڭبەرىمەن شەكتەلمەيدى.

قالياكبار ۇسەمحان ۇلى