نۇرسۇلتان جاڭاباي: NASA - ۇلكەن مۇمكىندىكتەر الاڭى

نۇرسۇلتان جاڭاباي - الەمگە ايگىلى امەريكالىق NASA ۇيىمىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىنا قاتىسىپ جاتقان قازاق بالاسى. ول امەريكاداعى درەكسەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىندا وقيدى.

جازعى دەمالىس ۋاقىتىن باسقالار سياقتى قىدىرۋعا ەمەس، تولىقتاي زەرتتەۋ جۇمىسىنا ارناعان جاس عالىممەن قازاقستانعا كەلگەن قىسقامەرزىمدىك دەمالىسى كەزىندە كەزدەسىپ، شاعىن سۇحبات الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

- نۇرسۇلتان، كوپشىلىگىمىز كينودان عانا كورەتىن NASA ۇيىمى قانداي ەكەن؟ ول ۇيىمنىڭ زەرتتەۋ جوبالارىنا قالاي قاتىسىپ ءجۇرسىز؟

- امەريكا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ساباقتارىما بىردەن قىزىعۋشىلىقپەن كىرىسىپ كەتتىم دەسەم وتىرىك بولار. سەبەبى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقىتىپ جاتقان ساباقتاردى ءوزىم ءبىلىم العان اتىراۋداعى نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنىڭ 11-12 -سىنىبىندا وقىعان بولاتىنمىن. ءبىراق 100 پايىز بەلسەندى بولماسام دا، ساباقتان قالماي قاتىسىپ ءجۇردىم. كۇزگى سەمەستردەن كەيىن بىزدە قىسقى وقۋلار باستالادى. سول كەزدە «مەن نە ىستەپ ءجۇرمىن؟ وسىلاي ساباققا تەككە كەلىپ- كەتىپ جۇرەمىن بە؟» دەپ وزىمە سۇراق قويدىم. ءسويتىپ، گۋگلدى اشىپ، كامپۋستاعى زەرتتەۋ جۇمىستارى تۋرالى اقپاراتتاردى ىزدەي باستادىم. ۇلكەن تىزىمگە تاپ بولدىم. سول ءتىزىمنىڭ ىشىندە ءوزىم وقىپ جاتقان حيميالىق ينجەنەريا باعىتىنا سايكەس كەلەتىن ءبىر عانا زەرتتەۋ جۇمىسى بولدى. تاقىرىپتىڭ استىنداعى تۇسىندىرمە اننوتاتسيانى وقىپ جاتپاستان، بىردەن تاڭداۋىمدى جاسادىم.

قازىر ءوزىم ءبىلىم الىپ جۇرگەن درەكسەل ۋنيۆەرسيتەتى فيلادەلفيا قالاسىنداعى جوعارعى مەكتەپتىڭ بىرىمەن ارادا بىرلەسكەن جوبا اتقارىپ جاتىر. سول جوبانىڭ اياسىندا ەكى وقۋ ورنى بىرلەسىپ، ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىرمىز.

مەن ءوتىنىم بەرگەننەن كەيىن، ارادا ءبىر اي وتكەن سوڭ سول جوبا اياسىندا ۋنيۆەرسيتەتتە جيىن ءوتتى. وندا حيميا پروفەسسورى مەن تاڭداعان زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ NASA- نىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبى ەكەنىن ايتتى. مەن قاتتى تاڭىرقاپ، قۋانىپ قالدىم. سەبەبى زەرتتەۋ جۇمىسىن تاڭداعان ۋاقىتتا ونداعى تۇسىندىرمە اننوتاتسيانى وقىماعان بولاتىنمىن. وسىلايشا، مەندە زەرتتەۋ جۇمىسىن جاساۋعا دەگەن ەرەكشە قۇلشىنىس پايدا بولدى.

- سوندا زەرتتەۋ جۇمىسىڭىز نە تۋرالى؟

- عىلىمي جۇمىسىمىز كۇن تۇتىلۋى كەزىندە جەر قاباتىن قورعاپ تۇرعان وزون كونتسەنتراتسياسىنىڭ قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن انىقتاۋعا نەگىزدەلگەن. كۇن تۇتىلعان كەزدە ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەر توبى عارىشقا شار ۇشىرامىز. ياعني، جوعارى اتموسفەراعا ارنالعان شاردى گەلييمەن تولتىرىپ، ارنايى داتچيكتەر ورناتىپ، عارىشقا جىبەرەمىز. جەردىڭ سىرتقى قاباتىن قورشاپ تۇرعان وزون قاباتى بار ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. مىنە، كۇن ىسىعان كەزدە وزون كونتسەنتراتسياسى ادەتتە جوعارى بولادى. كۇن سۋىعاندا ول كونتسەنتراتسيا تومەندەيدى. بۇل - قالىپتى پروتسەسس. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ باستى ماقساتى - كۇن مەن ءتۇننىڭ تۇتىلۋى كەزىندە وزون كونتسەنتراتسياسىنىڭ قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن انىقتاۋ. بۇل ءبىز ءۇشىن جاڭا باعىت. كۇن مەن ءتۇننىڭ تۇتىلۋى ءارى كەتسە، 4-7 مينۋت ۋاقىتقا عانا سوزىلادى. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدان ناتيجە شىعارۋىمىزعا وسىنداي عانا ۋاقىتىمىز بار. ەگەر وسى ۋاقىت ىشىندە شارىمىز ۇشپاي قالسا، تراەكتوريادان ءسال قيسىق كەتسە نەمەسە جارىلىپ قالسا، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز نولگە كەتەدى. سوندىقتان ناقتى كۇن تۇتىلۋى كەزىندە اتقاراتىن ميسسيامىزدىڭ الدىندا بىرنەشە كەزەڭنەن تۇراتىن سىناقتار بار.

- وتە قىزىقتى تاقىرىپ. دەسە دە، زەرتتەۋ جۇمىسى كەزىندەگى ءسىزدىڭ مىندەتىڭىز قانداي؟

- ءوزىم حيميا ينجەنەرى بولعانىممەن، رەزيۋمەمدە كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاۋ ءتىلىن بىلەتىنىمدى جازعان بولاتىنمىن. سول سەبەپتى ماعان زەرتتەۋ بارىسىنداعى بارلىق مالىمەتتەردى CD كارتاعا جازۋعا تاپسىرما بەرىلدى. ول ارنايى كود ارقىلى جاسالادى. وسى كۇنگە دەيىن ءبىز شاردى عارىشقا ەكى رەت ۇشىردىق. 14-قاراشا كۇنى تەحاس شتاتىنا بارامىز. ول جەردە زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ءبىرىنشى ميسسياسىن ورىندايمىز. ال ءساۋىردىڭ 8 ءى كۇننىڭ تۇتىلۋ پروتسەسىن تولىق زەرتتەيتىن بولامىز. مەن زەرتتەۋ توبىنىڭ ۇشىرۋ كومانداسىندا بولامىن. ەكىنشى كوماندا شاردىڭ قوزعالۋ تراەكتورياسىن باقىلايدى. ءۇشىنشى كوماندا شاردىڭ تۇسكەن جەرىن باقىلايدى.

- ءوزىڭ قازىر شەتتە ءجۇرسىڭ. جالپى، بۇرىن قازاقستاننان شىقپاعان بالاعا جات ەلگە بەيىمدەلۋ قيىن بولمادى ما؟

- مەنىڭ امەريكا ەلىنە العاشقى قادامىم 2022 -جىلى 13 -قىركۇيەكتە باستالدى. وزگە ادامدار، وزگە مادەنيەت، وزگە ورتا بولعانىمەن، ءتىلدى جەتىك بىلگەنىمنىڭ پايداسى بولدى. بەيىمدەلۋ ماعان اسا قيىن بولمادى. ەرەكشە اتاپ وتەرلىگى، ول جاقتا سىيلاستىق ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. «ءسىز ماعان تيىسپەسەڭىز، مەن سىزگە تيىسپەيمىن» دەگەن ۇعىم بار. امەريكادا كوشەدە كەزدەسكەن كەز كەلگەن اداممەن ەركىن سويلەسىپ كەتە الاسىز. ءبىر تاقىرىپتى باستاپ كەتسەڭىز، ول كىسىمەن بىرگە تۇستىك اس ءىشىپ تە وتىرۋىڭىز مۇمكىن. باستاپقىدا وسىنداي جاعدايلارعا تاڭدانىسىم بولعانى راس.

ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە ارنايى ءبىر اپتا بار. سول اپتادا ستۋدەنتتەر ساباق وقىمايدى، ول ۋاقىتتى ءبىر- بىرىمەن تانىسۋعا ارنايدى. كامپۋستا ءتۇرلى ينتەللەكتۋالدىق، سپورتتىق ويىندار وينايدى. سول كەزدە ءبىر- ءبىرىن بۇرىن مۇلدە كورمەگەن ەكى امەريكاندىق تانىسىپ، دوستاسىپ كەتكەنىنە كۋا بولعانىم بار. قازىر مەن دە بوتەن ادامدارمەن ەركىن سويلەسە الاتىن بولدىم. شىنىمدى ايتسام، مەن ءۇشىن بۇل دا ءبىر جەتىستىك.

- دەسە دە، قازاقستاندىق جاستار مەن امەريكالىق جاستار اراسىندا قانداي دا ءبىر ايىرماشىلىق بار ما؟

- ءبىلىم دەڭگەيى بويىنشا، قازاقستاندىق جاستاردىڭ ءبىلىمى جوعارى دەپ ايتا الامىن. نەگە؟ سەبەبى امەريكاداعى جوعارعى سىنىپتار مەن قازاقستانداعى جوعارى سىنىپتاردىڭ اراسىنداعى ءبىلىم بەرۋ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. امەريكادا وقۋشىلارعا ساباقتى تاڭداۋىنا قاراي وقۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. ال قازاقستاندا وقۋشى بارلىق ءپاندى وقۋ مىندەتتى. جالپى، ت م د ەلدەرى وقۋشىلارىنىڭ ارتىقشىلىعى دا وسىندا دەر ەدىم.

ەندى قاراڭىز، ەگەر مەن امەريكالىق بولسام، ماتەماتيكانى وقىعىم كەلمەۋى مۇمكىن. سويتەم دە، فيزيكا مەن حيميانى تاڭدايمىن. ءبىراق ۋنيۆەرسيتەتكە كەلگەندە ءبارىبىر ماتەماتيكانى وقۋىما تۋرا كەلەدى. جانىمداعى ستۋدەنتتەردىڭ وسىنداي ساباقتاردان ءبىراز قينالعاندارىن كوردىم. ءتىپتى، كەيدە ولارعا مەنتور بولىپ، ماتەماتيكا باعىتىندا كومەك كورسەتكەن كەزدەرىم دە بولدى. سوندىقتان «كەرەك ەمەس» دەگەن ءپان بولمايتىنىن ءتۇسىندىم.

- شەت مەملەكەتتە تاجىريبە جيناقتاپ جۇرگەن مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، قازاقستاندىق ءبىلىم جۇيەسىن ءالى دە دامىتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- ءبىلىم سالاسىنا قولى اشىق ينۆەستورلاردى كوبىرەك تارتۋ كەرەك. امەريكادا عىلىمي جوبالار ەڭ ۇلكەن قۇندىلىق سانالادى. ينۆەستورلار ءوزىنىڭ بولاشاعى بار ەكەنىن دالەلدەگەن جوبا ءۇشىن قارجىنى ايامايدى. سوندىقتان نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبى، ءبىلىم جانە يننوۆاتسيا ليتسەيىمەن عانا شەكتەلمەي، قاراپايىم مەكتەپتەرگە، اۋىل مەكتەپتەرىنە ينۆەستورلار كوبىرەك تارتىلاتىن بولسا، عىلىمي جوبا جاسايتىن ونەرتاپقىش وقۋشىلارىمىزدى دامىتۋعا بولادى.

سونىمەن بىرگە بىلىكتى ماماندار سانى ارتۋى كەرەك. مۇعالىمدەر جەتىسپەۋشىلىگى ماسەلەسىن شەشۋىمىز قاجەت. بالانى مەكتەپ جاسىنان ءوزىنىڭ قىزىعۋشىلىعىنا قاراي دامىتۋعا دا كوڭىل بولگەنىمىز دۇرىس.

- الداعى ماقساتتارىڭ تۋرالى ايتىپ وتسەڭ؟

- الداعى ماقساتىم - حيميالىق ينجەنەريا باعىتىندا جاقسى مامان بولۋ. قازىردىڭ وزىندە الەمدە حيميالىق ينجەنەريا ماماندىعىندا وقىپ جاتقان جاستار از. سوندىقتان بۇل سالادا مەيلى عىلىمي ورتا بولسىن، مەيلى ەڭبەك نارىعى بولسىن، باسەكەلەستىك كۇشتى. سوندىقتان كوپتەگەن تاجىريبەلەردەن وتكىم كەلەدى. وقۋىمدى بىتىرگەننەن كەيىن، مەندە كەمىندە ءۇش جىل امەريكادا تۇرىپ، زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بار. ەلگە شەتەلدىك ديپلوممەن عانا ەمەس، ۇلكەن ءبىلىم، تاجىريبەمەن كەلگىم كەلەدى. العا قاراي، قازاقستاندىق جاستاردى ا ق ش- تىڭ مىقتى عالىمدارى، ينۆەستورلارىمەن جالعايتىن كوپىر بولسام دەيمىن. سەبەبى قازاقستاندىق جاستاردىڭ عىلىم سالاسىندا الەۋەتى جوعارى.

- ءوزىڭ سياقتى ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارعا نە ايتاسىڭ؟

- ادام نەشە جاستا بولسا دا، وعان مۇمكىندىكتەر بەرىلەدى. ادام سول مۇمكىندىكتەردى جىبەرىپ الماۋى كەرەك. ادام ءوزىن جەكە تۇلعا رەتىندە دامىتۋعا كوپ كوڭىل ءبولۋى قاجەت. ويتكەنى، جەكە تۇلعا رەتىندەگى قۇندىلىعىمىز عانا ءبىزدى العان ءبىلىم، جيناقتاعان تاجىريبەمىزبەن دارالاپ تۇرادى.

- اڭگىمەڭە راقمەت!

سۇحباتتاسقان

بايان جانۇزاقوۆا

«ايقىن» گازەتى. 2023