نۇرعالي وراز. سيقىرلى كول - اڭگىمە
كۇن ساۋلەسى بەتىندە جالت-جۇلت ويناپ، بىرتە-بىرتە جىلىنا باستاعان تۇڭعيىق كول سەكىلدى، توڭىرەگىنە جىپ-جىلى شۋاق شاشا قارايتىن وسى ءبىر توستاعانداي قارا كوزدى قايدان كوردىم؟..
ەسىمدە جوق. وعان، ءسىرا، قايتا-قايتا جالتاقتاپ قاراي بەرەتىن بولۋىم كەرەك، ول دا "ويىڭا تۇسپەي وتىرمىن با" دەگەندەي، كەي-كەيدە جالت ەتىپ، باياعى-ى ءبىر ەسكى تانىسىمداي ءىش تارتا كۇلىمسىرەيدى. اق قۇبا، اشىق ءجۇزى، ارتىنا قاراي اسا ۇقىپپەن جاتقىزا تاراعان قارا شاشى مەن جازىق ماڭدايى - ءبارى تانىس. تەك قايدان كورگەنىم، كىم ەكەنى ەسىمە تۇسپەيدى. ويپىر-اي، وسىندايدا ادامنىڭ جادى دا كىلتى جوعالعان ەسكى ساندىقتاي قاسارىسىپ، اشىلماي قالاتىنى-اي.
قايتا-قايتا جالتاقتاپ قارايمىن دەپ وتىرىپ، ءۇي تولا قوناقتاردىڭ ورتاسىندا ءوزىمنىڭ ابەس قىلىق جاساپ العانىمدى اڭعارماپپىن. "بايقا... و كەلىنشەكتىڭ قاسىندا كۇيەۋى وتىر"، - دەپ سىبىرلادى وڭ جاعىمداعى ارىپتەسىم قۇلاعىما اۋزىن تاقاپ. الدىمىزداعى مىناۋ ەمەن ۇستەلدىڭ بەتى كىشىگىرىم وزەننىڭ ارناسىنداي جالپاق بولعانى مۇنداي جاقسى بولار ما، "ارعى بەتتەگىلەر" ونىڭ نە دەپ سىبىرلاعانىن ەستىگەن جوق. ەستىسە، بالكىم، ەزۋ تارتىپ كۇلەر ەدى.
ءبارىبىر سول تانىس بەينەگە جاۋتاڭداپ قاراي بەرگىم كەلەدى. تاپ ءبىر مەنىڭ كوزىم - جىلقىعا، ال ونىڭ جانارى تەمىر قازىققا اينالىپ، ەكى اراداعى كوزگە كورىنبەيتىن قىل ارقان ەشقايدا جىبەرمەي، شىر اينالدىرا تارتاتىن سەكىلدى. كەي-كەيدە جانارىمىز ءبىر-بىرىمەن ۇشىراسا قالادى؛ سول ساتتە الگى سيقىرلى قازىق لەزدە كۇن شۋاعىنا مالىنعان اينا كولگە اينالا كەتەدى دە، كوز جاسىنداي مولدىرەگەن تۇنىق ايدىنى ساۋلە شاشا كۇلىمسىرەپ، "كەل، كەل، تۇنىعىما بويلا" دەگەندەي، جىپ-جىلى لەبىمەن ايمالاپ، قىزىقتىرا، ىنتىقتىرا تۇسەدى.
وتىرىستىڭ ورتاسىنا تامان ءسوز كەزەگى الگى جۇمباق كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋىنە كەلگەندە اسابا جىگىت ولاردىڭ قاسىنا بارىپ، وڭ قولىمەن يىعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ تۇرىپ: "ءبىزدىڭ ساكەڭ! بۇرىنعى ءۇي قۇرىلىسى ترەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، قازىرگى بىرلەسكەن ترانسۇلتتىق كومپانيانىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى! " دەپ، باسقالارىمىزدان ەرەكشەلەپ، ايرىقشا قۇرمەتتەپ تانىستىرادى. بويى ورتادان ءسال جوعارى الدە سال تومەن، كۇتىمى كىسى قىزىعارلىقتاي قىزىل سارى جىگىت، ءبىر كەزدەرى ءوزىنىڭ قايداعى ءبىر ءۇي قۇرىلىسى ترەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولعانىنا قىسىلعانداي، ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزارا ەزۋ تارتىپ، قىزىل شاراپ قۇيىلعان ۇزىن سيراق سەمىز بوكالدى ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن عانا قىسا ۇستاپ ورنىنان تۇردى.
ونىڭ بۇگىنگى قونىس توي يەلەرىنە قانداي تىلەك تىلەگەنى ەسىمدە جوق. جادىمدا قالعانى: ەرلى-زايىپتىلار بىرگە سويلەسىن دەپ، اسابا جىگىتتىڭ الگى توستاعان كوز جۇمباق كەلىنشەكتى دە بىرگە تۇرعىزعانى. كەلىنشەكتىڭ بويى كۇيەۋىنەن ءسال بيىكتەۋ ەكەن.
ءيا، سوندا... سوندا، ەكەۋى بىرگە، قاتار تۇرا قالعاندا بارىپ ونىڭ كىم ەكەنى، قايدان كورگەنىم ەسىمە ساپ ەتە ءتۇستى. سول. ناق ءوزى. ءتىپتى ءوزىمدى ءوزىم ۇمىتىپ، ورنىمنان اتىپ تۇرا جازداپ بارىپ ازەر شىداپ قالعاندايمىن.
ءيا، مەن ونى ەندى تانىدىم. بارى دە ەسىمە ءتۇستى. ەسىمە تۇسكەن سايىن كەلىنشەكتىڭ وزىنە ەمەس، قاسىنداعى كۇيەۋىنە كوبىرەك نازارىم اۋا باستاعانداي. ويتكەنى وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن مەن ونى دا كورگەم.
ال ول مەنى... مەنى عانا ەمەس، كوك مۇنارعا ورانعان قاراتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى سول ءبىر ساناتوريدە ءبىر اي بويى ەمدەلىپ، دەمالىپ جاتىپ ءبىر ءۇيدىڭ بالالارىنداي ءبىر-بىرىنە باۋىر باسىپ، ەتەنە ارالاسىپ كەتكەن ءبىزدىڭ ەشقايسىمىزدى دا تانىمايدى.
ال ءبىز ونى بىلەمىز. (بالكىم، بىلمەيتىن دە شىعارمىز.) دالىرەك ايتقاندا وعان بەيمالىم ءبىر قۇپيا ءبىزدىڭ كوڭىل-ساندىعىمىزدا ساقتاۋلى جاتقانى انىق. سول قۇپيا سيقىرلى تاياقشا سەكىلدى، ونى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءاپ-ساتتە كىشىرەيتىپ جىبەرەدى. ول ترانسۇلتتىق كومپانيانىڭ پرەزيدەنتى بولماق تۇگىلى، ءتىپتى قۇدىرەتتى يمپەريانىڭ پرەزيدەنتى بولىپ كەتسە دە الاسارىپ سالا بەرەدى.
وسىدان ون جىل بۇرىنعى قۇپيا... بىلمەيمىن، ەسكىرگەن سايىن قۇپيانىڭ قۇنى ارتا تۇسە مە الدە كەمي بەرە مە؟.. ايتكەنمەن، كۇتپەگەن جەردەن ەسىمە تۇسپەسە، مۇلدە ۇمىتىپ تا كەتۋىم مۇمكىن ەكەن-اۋ. بالكىم، ەسكى قۇپيا دەگەنىڭىز، بەتى بۇتا-جاپىراقتارمەن جابىلعان ەسكى ور سياقتى بولار-اۋ. بايقاماساڭ، كۇمپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتەرسىڭ...
راسىندا، مەن وسى ويعا ءتۇستىم بە، جوق الدە ورعا ءتۇستىم بە، بىلمەيمىن، كوز الدىما الىستاپ كەتكەن... شىندىعىندا، كەلمەسكە كەتكەن كۇندەردىڭ ءبىر ەلەسى ورالدى بۇلدىراپ.
... قاراتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى اۋاسى تازا، تابيعاتى كوركەم قۋىسقا قونىس تەپكەن ساناتوري قاقپاسىنىڭ الدىنا جەتىپ، تاكسيدەن تۇسكەن سوڭ ارى قاراي، باس كورپۋسقا دەيىن، جول سومكەمدى كوتەرىپ ءبىراز جەر جاياۋ جۇرۋىمە تۋرا كەلدى. الدىڭعى جاق بىرتە-بىرتە بيىكتەي بەرەتىن ءور بولعاندىقتان، جارتى جولعا جەتپەي-اق دەمىم ءبىتىپ، وكپەم اۋزىما تىعىلا باستاعان. كۇركىرەي اعىپ جاتقان اساۋ وزەننىڭ ۇستىنە سالىنعان اعاش كوپىردىڭ جاقتاۋىنا ارقامدى سۇيەپ، القىنىپ تۇرىپ از-كەم تىنىس الدىم. بيىك وسكەن اعاشتاردىڭ قويۋ كولەڭكەسى مەن اقكوبىكتەنە سارقىراپ اعىپ جاتقان سۋدىڭ قوڭىر سالقىن لەبى ءاپ-ساتتە اپتىعىمدى باسىپ، الگىندە، وسىندا جەتكەنشە ءبىر ءپاس قينالعاندا: "الىستان ارقالانىپ كەلەتىن ادامداردىڭ جانىن قيناماي-اق، ەردەي كەلگەن كولىكتى ەسىك الدىنا دەيىن جىبەرە سالسا قايتەر ەدى" دەگەن ويىمنىڭ ابەس ەكەنىن ۇقتىم. شىندىعىندا، بۇلبۇلى سايراپ، ەلىگى ويناپ، وزىمەن-ءوزى مامىراجاي تىرشىلىك كەشىپ جاتقان مىناۋ نۋ ورماننىڭ ىشىنە، قانشا ءزارۋ بولساڭ دا، ءتۇتىن قۇسقان تەحنيكانى كىرگىزۋگە بولمايدى ەكەن. مۇلدە بولمايدى ەكەن!..
باس كورپۋستىڭ الدىنداعى گۇلزار باقتا ساناتوريدىڭ كۇندەلىكتى ەمى مەن شيپاسى قونىپ، ديلانىپ قالعاندارى كۇلىمدەگەن كوزدەرى مەن بالبىراعان جۇزدەرىنەن اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان ەكى كەلىنشەك پەن ولاردى قىزىق اڭگىمەگە الداندىرىپ وتىرعان قارا تورى، قىسىق كوز، مۇرتتى جىگىت تۇستارىنان ءوتىپ بارا جاتقانىمدا ماعان قاراي كوز قيىقتارىن تاستاپ، بۇدان بىلاي وسى جەردە ءبىر-ءبىرىمىزدى كورىپ جۇرەتىن بولدىق قوي دەگەندەي، باستارىن ءسال ءيىپ، سالەمدەسكەندەي يشارا جاساپ قالدى.
وزىمە بەرىلگەن بولمەگە كىرىپ، جول سومكەمدەگى كيىم-كەشەكتەرىم مەن ونى-پۇنى زاتتارىمدى جايعاستىرىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، سودان سوڭ اينالادا نە بار، نە جوعىن اڭداپ الماق ويمەن سىرتقا شىققانىمدا كۇن ۇياسىنا باتىپ بارا جاتقان الاگەۋىم شاق تۋعان بولاتىن. ەسىك الدىندا ماناعى مۇرتتى جىگىتپەن تاعى دا ۇشىراسىپ قالدىم.
ول بۇل جولى ماعان ەسكى تانىسىن كورگەندەي جىميا قاراپ:
- ءيا، قالاي، ءوز بولمەڭىزگە ورنالاسىپ الدىڭىز با؟ - دەدى ءىش تارتا سويلەپ. - تانىسىپ قويالىق، مەنىڭ اتىم كۇمىسحان!
- باتىرحان!
- و، ەكەۋمىز دە "حان" بولدىق قوي! - ول مارجانداي تىزىلگەن اپپاق تىستەرىن تۇگەل كورسەتە قارقىلداپ كۇلىپ الدى.
مەن دە جىميىپ، باسىمدى يزەپ، "ءيا، "حان" ەكەنبىز عوي" دەگەندەي ىزەت ءبىلدىردىم.
- اينالامەن تانىسۋعا شىقتىڭىز با؟
- ءيا.
- بۇل ءبىر عاجاپ جەر! قاراڭىز، كورىڭىز!.. بۇگىن ساعات توعىزدا ساناتوريدىڭ كلۋبىندا فرانسۋز فيلمى بولادى. قالاساڭىز، بىرگە بارىپ كورەيىك. سۇلۋ كەلىنشەكتەرمەن تانىستىرامىن!
- كەلىستىك!
سول كۇنى-اق ەكەۋمىز تەز ءتىل تابىسىپ، بالا كەزدەن بىرگە وسكەن سىرالعى جاندارداي شۇيىركەلەسىپ كەتتىك. الگى فرانسۋز فيلمىنەن سوڭ ماناعى ەكى كەلىنشەكتى ەرتىپ، ءوزەن جاعالاي سەرۋەندەدىك. مەزگىل ءالى جاز بولسا دا، تۇنگە قاراي تاۋ ءىشى سالقىنداپ، بويىڭ توڭازىپ، جاۋراي باستايدى ەكەنسىڭ. كۇمىسحان قاسىنداعى ايسۇلۋ ەسىمدى اق قۇبا، سۇڭعاق بويلى كەلىنشەكتىڭ يىعىنا بىلەگىن ارتىپ، باۋىرىنا تارتىپ جىلىتقىسى (الدە جىلىنعىسى) كەلگەندەي قىسا تۇسەدى. كەلىنشەك تە كەت ءارى ەمەس، تەك بىزدەن ەپتەپ قىسىلىپ، ۇيالاتىن سەكىلدى. ەكەۋىنىڭ بۇعان دەيىن-اق كوڭىل جاراستىرىپ ۇلگەرگەندەرى وسىدان-اق بەپ-بەلگىلى.
ال مەن... مەن بولسام، جەر بەتىندەگى ساناتوريلەردىڭ بارىندە ءۇزدىكسىز "جازىلىپ" جاتاتىن ماحاببات رومانىنىڭ ءبىر كەيىپكەرىنە العاشقى كۇننەن باستاپ اينالا كەتۋگە جۇرەگىم داۋالاماي، وڭ جاعىمداعى اق ماقتاداي ۇلبىرەگەن كەلىنشەككە كوزىمنىڭ استىمەن اۋىق-اۋىق ۇرلانا قارايمىن.
سودان سوڭ ءبىز كورپۋسقا قايتىپ ورالىپ، جاپ-جارىق فويەدەگى جۇپ-جۇمساق كرەسلولارعا جايعاسىپ وتىرىپ تەلەديدار تاماشالادىق. مىنە، سول كەزدە مەن الگىندە قاراڭعىلىق قۇشاعىندا بايقالماعان تاڭعاجايىپ سۇلۋلىقتى تۇڭعىش رەت كوردىم. ول وسى - كۇن ساۋلەسى جىلىتقان تۇڭعيىق كولدىڭ ايدىنىنداي كۇلىمدەپ ءارى تۇنجىراپ، ءتىلسىم دا سيقىرلى كۇشپەن وزىنە قاراي تارتا جونەلەتىن جۇمباق جانار-تۇعىن. مەن سوندا دۇرديگەن قالىڭ ەرنى مەن تاڭىرايعان كەڭ تاناۋى سۇيكىمسىزدەۋ ەتىپ كورسەتەتىن كۇمىسحانعا سول "كولدىڭ" قايتا-قايتا جالت ەتىپ قاراي بەرگەنىن كورىپ، الدەبىر سۇمدىقتى الدىن الا سەزگەندەي تىكسىنىپ قالعانمىن. سيقىرلى "كولدىڭ" يەسى دە، كيەسى دە ايسۇلۋ ەدى...
شىندىعىندا، ساناتوريدە وتكىزەتىن جيىرما ءتورت كۇنىڭ ءبىر باسقا دا، قالعان ءومىرىڭ ءبىر بولەك سياقتى. كوپشىلىگىمىز مۇندا ەمدەلىپ، تىنىعىپ قايتۋ ءۇشىن كەلدىك دەگەنىمىزبەن، اشەيىندەگى ادامدى ىعىر قىلاتىن كۇيكى تىرشىلىكتىڭ تار قامىتىنان موينىمىزدى بوساتىپ، از ۋاقىتقا بولسا دا ازاتتىق العانىمىزدى سەزگەنبىز، سەزگەن بويدا ءومىردى قايتا باستاعانداي، بۇرىنعى وتكەن كۇندەردەن ەسە قايىرىپ، وكىنىشتەرىمىزدىڭ ورنىن تولتىرار ءسات تۋعانداي جەلپىنىپ، قىزىق پەن ماحابباتقا بەلشەمىزدەن باتىپ قالۋعا اسىققانىمىز دا راس-تى.
سودان با ەكەن، مۇنداعىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا سىرتقى ومىردەن وقشاۋلانىپ، ساناتوريدىڭ ات شاپتىرىمداي عانا اۋلاسىنداعى مامىراجاي تىنىشتىق پەن كۇنبە-كۇنگى قامقورلىقتىڭ جورگەگىنە ورانىپ، سابيدەي الاڭسىز، بوزبالاداي ارمانشىل بولۋعا تىرىسار ەدى. تاعى دا ءبىر بايقاعانىم: ءتورت مەزگىل تاماعى دايىن، تۇنگى ۇيقىسى تىنىش، ءوزىن-ءوزى الپەشتەگەننەن وزگە تىرلىگى جوق، استا-توك ىقىلاسقا بولەنگەن ادامداردا ماحابباتتان باسقا ۋايىم دا، قايعى دا بولمايتىنعا ۇقسايدى...
باسقاسى باسقا، تۇسكى استان كەيىن ساناتوري اۋلاسىنداعى سامبى تالداردىڭ كولەڭكەسىندە قالعىپ-مۇلگىپ وتىرىپ، كىمنىڭ كىممەن قىدىراتىنىن، كىمنىڭ كىمگە كوڭىلى اۋىپ جۇرگەنىن باقىلايتىن ەكى-ءۇش شال، ءتورت-بەس كەمپىردىڭ دە ازاننان كەشكە دەيىنگى اڭگىمەسى مەن ءبىر-بىرىن بۇيىردەن تۇرتۋگە عانا جارايتىن ءازىل-قالجىڭدارى دا سول - ايەل مەن ەركەك اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ اينالاسىنان الىسقا ۇزامايتىن-دى.
دەگەنمەن، ساناتوري جولداماسىنىڭ مەرزىمىنە ساي جيىرما ءتورت كۇن بولسا دا، باراقاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باقىتتى جانداردىڭ ورتاسىنان دا سۋىرىلىپ شىعىپ، كوزگە تۇسەتىن اسا-ا باقىتتى جاندار بولادى ەكەن. ولار، ارينە، ءبىزدىڭ ورتامىزداعى كۇمىسحان مەن ايسۇلۋ ەدى!..
ۋاقىت دەگەن قاريانىڭ قولىنداعى سيقىرلى تاياقشانىڭ قۇدىرەتىمەن ولار ءباز-باياعى جاستىق شاققا عايىپتان قايتا ورالىپ، قۋانىشى كوپ، ۋايىمى جوق، بەيقايعى، الاڭسىز كۇندەردىڭ قىزىعىنا باتىپ، ءبىرىن-ءبىرى ءسال كورمەي قالسا ساعىنىپ، ەڭ ءبىر اياۋلى دا قىمبات شاقتى باستارىنان كەشىپ جاتتى.
بىردە ءبىز ساناتوريدى قورشاپ تۇرعان بيىك تاۋدىڭ ءبىر شىڭىنا شىعىپ قايتپاق بولدىق. مۇنداعىلاردىڭ ايتۋىنشا، الگى شىڭنىڭ باسىندا ءبىر قاسيەتتى بۇتا وسەدى ەكەن. سول بۇتادان بۇتاق قيىپ الساڭ، الداعى ومىرىڭدە الاڭسىز باقىتقا كەنەلەسىڭ. باعزى ءبىر زامانالاردا ايداي الەمدى بيلەگەن امىرشىلەر دە وسى تاۋدىڭ باسىنداعى سول قاسيەتتى بۇتالاردان اساتاياق جاساتىپ الاتىن كورىنەدى...
ءوز باسىم مۇنداي قۇدىرەتكە سەنبەيمىن. شىعىستا نە كوپ، اڭىز كوپ. ەگەر سول اڭىزدارداعىنىڭ ءبارى ەمەس، از عانا بولىگىنىڭ ءوزى راسقا اينالعان كۇندە، ءبىز الدەقاشان باقىتقا كەنەلىپ، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان ارقا-جارقا زاماندا الاڭسىز، راقات ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بولار ەدىك. ءبىراق ءبىز، قازاقتار - قازاق بولعالى بەرى ازاپتان كوز اشقان كۇنىمىز بار ما؟ بالكىم، سول - سار دالانىڭ ساعىمىنداي ادەمى قيالىنداعى باقىتتى، مامىراجاي زامانعا جەتە الماي، زارىققان سوڭ دا ءبىزدىڭ ەل وسىنداي اڭىزشىل، ەرتەگىشىل بولىپ العان شىعار.
ايتكەنمەن كۇنبە-كۇن بىرگە سەرۋەن قۇرىپ، بىرگە ۋاقىت وتكىزىپ جۇرگەن جولداستارىمنان ءبولىنىپ، بۇل ساياحاتتان باس تارتۋدى لايىقسىز كورىپ، مەن دە جينالا باستادىم. ءسىرا، تاۋعا شىعۋعا زاۋقىمنىڭ سوقپاعانى بەلگىسىز ءبىر قۇدىرەتتىڭ تىلسىمىنا سەنبەگەندىگىمنەن عانا ەمەس، بۇيرات-بۇيرات قۇم توبەلەردەن باسقا بيىگى جوق ءشول دالادا تۋىپ-وسكەندىگىمنەن دە شىعار.
ساناتوريدەن كوپ ۇزاماي-اق كەجەگەم كەيىن تارتىپ، العا قاراي باسقان اياعىم كەرى كەتە باستاعان. قايتا-قايتا وكپەم اۋزىما تىعىلىپ، ەنتىگىپ توقتاي بەرەمىن. اۋەلدە وسىناۋ ماشاقاتى مول ساياحاتتى قىزىق كورىپ، ءاپ-ساتتە شىڭ باسىنا جەلپىلدەپ جەتىپ بارارداي جەلپىنگەن اق ماقتاداي ۇلبىرەگەن اپپاق كەلىنشەك تە تاس توبەدەگى شاقىرايعان كۇنگە ءالسىن-ءالسىن ءتامپىش مۇرنىن تىجىرايتا قاراپ، "ۋ"" دەپ شارشاۋلى كۇيدە كۇرسىنەدى.
مەنىڭشە، مۇنداي ۇلپا كەلىنشەكتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىر - تاس باسىپ، تاۋعا شىعۋ ەمەس، قالا ورتالىعىنداعى جىلى دا جايلى پاتەرىندە ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، سىلانىپ-سيپانىپ وتىرىپ كەشكىلىك قىزمەتتەن كەلەتىن كۇيەۋىن كۇتۋ؛ ول كەلگەن سوڭ اياعىنداعى جەڭىل تاپوچكاسىن تىرپ-تىرپ باسىپ، جۇمساق حالاتقا ورانعان قالپى كەرىلىپ-سوزىلا ءجۇرىپ كەشكى اسىن الدىنا قويۋ، سودان سوڭ كەيىنگى كەزدەرى باسىنىڭ ساقيناسى ءجيى-ءجيى ۇستاپ، قان قىسىمى قايتا-قايتا كوتەرىلە بەرەتىن بولعانىن ىزىڭداپ ايتىپ، بيىل جازدا تاعى دا ساناتوريگە بارىپ، ەمدەلىپ قايتپاسا، جاعدايىنىڭ مۇشكىل بولارىنا ءوزىن دە، كۇيەۋىن دە سەندىرىپ، شىن اۋرۋداي و جەر، بۇ جەرىن ۇستاپ ىڭقىلداپ ءجۇرىپ توسەك سالۋ...
العا قاراي ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، تاعى دا توقتاپ، القىنىپ تۇرىپ تاۋعا قارايمىز. ءاي، ءبىز بۇل بيىككە ەشقاشان دا شىعا المايتىن شىعارمىز. كۇمىسحان مەن ايسۇلۋ الدەقاشان ۇزاپ، كورىنبەي كەتكەن. قازىر قاي تۇستا بارا جاتقاندارىن بىلمەيمىز. ءبىزدىڭ مىناۋ بەيشارا كەيپىمىزدى قىزىق كورگەن اسپانداعى كۇن دە قالت توقتاي قالىپ، كەلەمەجدەي كۇلىپ، كوك جەلكەمىزدەن شىبىقپەن ءتۇرتىپ ويناعان سوتقار بالاداي التىن سۇڭگىلەرىمەن توبەمىزدەن نۇقىپ-نۇقىپ قويادى. سەرىكتەرىمىزدەن كوز جازىپ قالعان سوڭ، بۇدان ءارى قاراي بوسقا سالپاقتاي بەرۋگە قۇلقىمىز دا بولماي، مانادان بەرى سۇر جىلانداي يرەتىلىپ ۇرەيىمىزدى ۇشىرعان جالعىز اياق سوقپاقتىڭ جيەگىندەگى ءبىر ءتۇپ بۇتانىڭ كولەڭكەسىنە سۇلاي-سۇلاي كەتتىك.
قىلاۋسىز اشىق اسپانعا كوز تىگىپ، شالقامنان جاتىپ ويلادىم: "ادامدار وسى نەگە قاناعاتسىز؟ نەگە شىدامسىز؟! بۇگىنگىسىن مىسە تۇتپاي، ەرتەڭگىسىن قوسا ويلايتىنىن ايتپاعاندا، ءبىر ورنىندا تۇراق تابا الماي، دالادا وتىرسا قالانى، قالادا وتىرسا دالانى اڭساپ؛ ويدا جۇرسە قىردى، قىردا جۇرسە ويدى كوكسەي بەرەتىنى نەسى ەكەن؟"
ودان سوڭ الاقانداي بەتورامالىن ماڭدايىنا جاۋىپ، كەۋدەسىندەگى قوس انارى ءبىر باسىلىپ، ءبىر كوتەرىلىپ ءبىرقالىپتى تىنىستاپ جاتقان كەلىنشەكتىڭ دەمىنە قۇلاعىمدى تىگىپ، تىڭ تىڭداعانداي ءبىراز قيمىلسىز جاتتىم. قىزىق... ول نە ويلاپ جاتىر ەكەن قازىر؟
ءدال جانىڭدا، قول سوزىمداي عانا جەردە، ءاربىر تىنىس العانىنا دەيىن انىق سەزىلىپ جاتقان ادام دا سەن ءۇشىن مۇلدە جۇمباق، مۇلدە بەيتانىس الەم. ونىڭ ويىندا نە بار ەكەنىن بىلمەيسىڭ. ىشىنە ءتۇسىپ كورگەن جوقسىڭ... ءتۇبى تەرەڭ، تۇڭعيىق كول سياقتى.
ونى قازىر قۇشاقتاپ، ايمالاپ سۇيسەم، ارينە، قارسىلىقسىز كونە بەرمەك. ويتكەنى بۇگىن تاڭ الدىندا عانا قۇشاعىمىز اجىراعان. ەگەر مەن تاعى دا ەلىتىپ، ەمىرەنىپ، قولىمدى تومەن قاراي جۇگىرتە باستاسام، وندا ول: "... قويشى، ساعان نە بولعان"، "... ۇيات قوي"، "... بىرەۋلەر كەلىپ قالار"، "... كەشكە دەيىن شىداشى"، "... ءوزىم بارام عوي" دەۋى مۇمكىن، ءبىراق ءبارىبىر ونىڭ ىشكى ءالەمىندە قانداي تولقىندار جۇگىرىپ، قانداي ويلار جەلكەنىن كوتەرىپ جاتقانىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.
ءاسىلى، ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە گالاكتيكا اتتى ۇلى مۇحيتتان ءبولىنىپ تۇسكەن الۋان-الۋان كولدەرمىز...
كوزىم ءىلىنىپ بارادى ەكەن:
- قاراشى، انالار بىزگە قاراپ قولدارىن بۇلعاپ تۇر! - دەگەن داۋىستان سەلك ەتە ءتۇستىم.
اق ۇلپا شىڭ باسىنا قاراپ ۇلبىرەي قالىپتى. سونا-اۋ بيىكتەن كىپ-كىشكەنتاي بوپ كورىنگەن قوس نوقات بىزگە قاراپ، قىبىر-قىبىر ەتىپ، كىپ-كىشكەنتاي قولدارىن تىنىمسىز بۇلعايتىن سەكىلدى. جو-جوق! ىقىلاس-پەيىلدەرىڭە راقمەت. ءبىز ول جاققا جەتە المايمىز. ونداي شىرقاۋ بيىككە شىعۋدى تاعدىر، ءسىرا، ءبىزدىڭ پەشەنەمىزگە جازباعان بولار.
ءجۇزىمدى بۇرىپ، "اق ۇلپاعا" قاراپ ەدىم، ول دا، "بۇدان ارى قاراي اياق باسۋعا شامام جوق" دەگەندەي، شەكەسىن تىرجيتىپ، باسىن شايقادى. سوسىن بيىكتەگىلەرگە قاراپ قولىمدى ءبىر سىلتەدىم دە، ءۇلبىرەگەن "اق ۇلپانىڭ" تىزەسىنە باسىمدى قويىپ جاتا كەتتىم.
اپىر-اي، اناۋ ەكەۋىن سونشاما بيىككە جەلىكتىرىپ الىپ شىققان قانداي كۇش؟ - دەگەن وي كەلدى ماعان. - تاۋتەكەدەي سەكەكتەپ، شارشاۋ دەگەندى بىلمەيدى عوي ءتىپتى. الدە... ولار شىنىمەن-اق جاسارىپ، بوزبالا مەن بويجەتكەندەي ۇشىپ-قونىپ ءجۇر مە ەكەن؟! ءبارى دە ادامنىڭ كوڭىلىنە بايلانىستى ەكەن-اۋ... "
مەن تاعى دا اسپانعا قارادىم. كەنەت سوناۋ كوك جۇزىنەن ەكى كوز بىزگە كىرپىك قاقپاي تەسىلە قاراپ تۇرعانداي بوپ كورىندى...
ولار تاۋدان قايتقاندا وتە كوڭىلدى ەدى. ءتىپتى شارشاعاندارى بىلىنبەيدى. العاش رەت وڭاشا شىعىپ، ەل كوزىنەن تاسادا ارمانسىز سۇيىسكەن بوزبالا مەن بويجەتكەندەي بال-شىرىن باقىتقا ماس. كەسىلگەن دوڭبەكتەي تاۋ بوكتەرىندە سۇلاپ جاتقان ءبىزدىڭ مىناۋ ۇيقىلى-وياۋ، ءۇرپى-ءتۇرپى تۇرىمىزگە تاڭ قالا قاراپ كۇلە بەرەدى.
كەشكىلىك ءبىز فويەدە ءبىراز وتىرىپ، بۇگىنگى كورگەن قىزىقتارىمىزدى اڭگىمە ەتىپ، دالىزدە ادام اياعى باسىلا بەرگەن كەزدە جۇپ-جۇبىمىزبەن ەكىگە بولىندىك. سونداعى ايسۇلۋدىڭ ەسىك الدىندا ءسال كىدىرىپ، سۇيرىكتەي اپپاق ساۋساقتارىن جىبىرلاتا كۇلىمسىرەي "قوشتاسقانى" ءدال قازىرگىدەي كوز الدىمدا...
ەرتەڭىنە تىم كەش ويانعانىم ەسىمدە. تۇلا بويىم زىلدەي بوپ، قوزعالتپاي قالىپتى. سودان ساسكەگە دەيىن ءبىر ويانىپ، ءبىر ۇيىقتاپ شالجيىپ جاتتىم دا قويدىم. تۇسكە تامان كۇمىسحان كەلىپ ەسىك قاقتى.
- ءاي، - دەدى ول ىشكە كىرەر-كىرمەستە اۋزىن باسىپ تۇنشىعا كۇلىپ. - بۇگىن ءبىر قىزىق بولدى. ساناتوريگە كىم كەلگەنىن بىلەسىڭ بە؟!
مەن باسىمدى شايقادىم.
- ايسۇلۋدىڭ كۇيەۋى... - دەدى، بىرەۋ ەستىپ قويماسىن دەگەندەي سىبىرلاي سويلەپ.
- قويشى-ەي!
- شىن! شىن ايتام. جاڭا عانا ەكەۋى فويەدە وتىر ەكەن. مەن بايقاماي قالىپ، كۇندەگىسىنشە "ايسۇلۋشا!" دەپ قۇشاقتاي الا جازدادىم.
- ماسساعا-ا-ن!... سوسىن نە بولدى؟
- قۇدايدىڭ ءوزى ساقتادى-ەي ءبىزدى!.. ايسۇلۋ كوزىن قىسىپ ۇلگەرمەگەندە بار عوي، ەكەۋمىز دە بۇگىن ابىرويدان جۇرداي بولار ەدىك. كۇيەۋىنىڭ ءوزى دە ءبىر... ايسۇلۋدىڭ تاساسىنان كورىنبەيتىن كىشكەنتاي عانا بىرەۋ ەكەن!..
شىنىندا دا، بۇگىن ءبىر قىزىق بولىپتى-اۋ دەگەندەي، مەنىڭ دە ەكى ەزۋىم ەكى قۇلاعىما قاراي جايىلىپ، ىرجيىپ كۇلە بەردىم.
- ءجۇرشى، - دەدى ول كەنەت دەگبىرسىزدەنىپ. - ەكەۋمىز اۋلاعا بىرگە شىعايىقشى. مۇندايدا ادام جالعىز جۇرۋگە ءبىرءتۇرلى ىڭعايسىزدانادى ەكەن.
مەن ورنىمنان تۇرىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ بولعانىمشا، ول بايىز تاۋىپ وتىرا الماي، بالكونعا ءبىر شىعىپ، ىشكە ءبىر كىرىپ سەندەلۋمەن بولدى. كيىنىپ جاتقانىمدا كەنەت ءتۇسى وزگەرىپ:
- انە، انە، ولار سىرتقا شىقتى، - دەدى بالكوننان تومەن قاراي ءۇڭىلىپ. - بەرى كەل! بولساڭشى تەز!..
ەسىمە تۇسسە، ءالى كۇنگە دەيىن كۇلكىم كەلەدى. ەكەۋمىز اياق استىنان بالا بولىپ كەتكەندەي، بالكوندا باستارىمىزدى ءتۇيىستىرىپ تۇرىپ ساناتوريدىڭ اۋلاسىنا شىققان ەرلى-زايىپتىلاردى سىرتتارىنان باقىلاي باستادىق. ولار جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەكتەي "ۇيالشاق" سامبى تالداردىڭ كولەڭكەسىنە بارىپ كىدىردى. شاماسى، ءۇي-ىشى، بالا-شاعاعا بايلانىستى شارۋالار ايتىلىپ جاتقان بولار، بىرىنە-ءبىرى الدەنەنى ءتۇسىندىرىپ، باس يزەسىپ كەلىسكەندەي بولادى. كۇيەۋى تىڭداپ، ايەلى سويلەپ جاتقان كەزدە ويلايمىن: "... بالالاردىڭ جاي-كۇيى قالاي... جاندارىم-اۋ اشەيىن، ساعىنىپ-ىپ كەتتىم عوي وزدەرىن"، "... ماعان الاڭ بولماڭدارشى، ەندى از عانا كۇن قالدى عوي، قۇدايعا شۇكىر، قان قىسىمىم بۇرىنعىداي تەز كوتەرىلمەيدى، جۇرەگىمنىڭ شانشىعانى دا باسىلعان سياقتى" دەيتىن بولار. ال ەندى كۇيەۋى سويلەپ، ايەلى تىڭداعان كەزدە: "... بالالار دەمالىستا، شال مەن كەمپىردىڭ كوز الدىندا شاۋىپ ءجۇر، سەن ولاردى ۋايىمداما، ءوزىڭدى كۇت، ەڭ باستىسى دەنساۋلىق ەمەس پە" دەيتىن سياقتى.
سالدەن كەيىن ولار سامبى تالدىڭ كولەڭكەسىنەن بەرى شىعىپ، يىق تۇيىستىرە قاتار اياڭداپ ساناتوري قاقپاسىنا قاراي بەت الدى. ونىڭ بويى ايسۇلۋدىڭ بويىنان ءسال-ءپال الاسا ەكەنىن مەن العاش رەت سوندا بايقاعانمىن.
- مۇندايلار قىزمەتتە تەز وسەدى، - دەدى كۇمىسحان، الدەنەگە ىزا بولعانداي، ايسۇلۋدىڭ كۇيەۋىنىڭ ارقاسىنان كوز الماي قاراپ. - وتىزعا جەتپەي وبلىستىق ترەستە ورىنباسار... ەندى ءبىر سەكىرسە، ءبىز بارا المايتىن بيىكتەن ءبىر-اق شىعادى. كور دە تۇر. جوعارعى جاقتاعى اعالارىنىڭ ايالى الاقانى عوي ونى جەرگە تيگىزبەي كوتەرىپ اكەتىپ بارا جاتقان. ءبىراق... (كۇمىسحان ونى سىرتىنان كەكەتىپ، مىرس-مىرس كۇلدى.) بءىراق باسقا جاقتا ەسەسى كەتىپ، نامىسى جەرگە تاپتالىپ جاتقانىن بىلمەيدى-اۋ!
مەن ونىڭ كوڭىلىندەگى اششى قىجىلدىڭ نە سۇلۋ ايەلگە دەگەن قىزعانىشتان، نە جاپ-جاس جىگىتتىڭ جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتىنە دەگەن كورەالماۋشىلىقتان تۋىپ جاتقانىن بىلە الماي، تاڭىرقاپ قالدىم. سونسوڭ تاڭ الدىندا عانا ءوز بولمەمنەن "ەشكىمگە كورىنبەي" شىعىپ كەتكەن "اق ۇلپانىڭ" دا كۇيەۋى ەرتەڭ وسىلاي ايەلىنىڭ سوڭىنان ىزدەپ كەلە قالسا، مىناۋ سەكىلدى (ساناتوريگە كەلگەلى بەرى العاش رەت ونىڭ ەسىمىن اتاعىم كەلمەدى) سىرتىنان كۇلە قاراپ، تابالاپ تۇرۋعا ءداتىم جەتەر مە ەدى دەپ ويلادىم. جو-جوق... ءبىراق ول مەنىڭ كۇنامدى جەڭىلدەتە الا ما؟ قارا - قاراما، كۇل - كۇلمە، ەندى ءبارىبىر ەمەس پە؟! مەنىڭ ودان ايىرمام نە...
كەنەت... كەنەت مەنىڭ بۇدان عانا ەمەس، اناۋ قاننەن-قاپەرسىز كەتىپ بارا جاتقان جوعارى لاۋازىمدى جىگىتتەن دە ەش ايىرمامنىڭ بولماي قالۋى مۇمكىن ەكەنىن ويلاعانىمدا جۇرەگىمە بىرەۋ ءبىز سۇعىپ العانداي، شانشىپ قويا بەردى...
ءبىر قىزىعى، تاپ سول ساتتەن باستاپ مەنىڭ "اق ۇلپاعا" دەگەن سەزىمىم قالاي تەز سۋىسا، ماعان جۇمباقتاۋ ءبىر سەبەپتەرمەن كۇمىسحان دا ايسۇلۋعا اياق استىنان سالقىن قاباق تانىتىپ شىعا كەلدى. ونى ساناتوريدەگىلەر سول كۇنى-اق سەزدى...
ەرتەڭىنە ەكەۋمىز كەلىنشەكتەردەن تاسالانىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى اعاشتان قيىپ سالىنعان كافەگە باردىق. شىنىمدى ايتسام، ساناتوريگە كەلگەلى بەرى كۇنبە-كۇن بىرگە ءجۇرىپ، ۋاقىتىمىزدى كوڭىلدى وتكىزىپ جاتىرمىز دەگەنىمىزبەن، انىعىندا ءبىز ولاردان مەزى بوپ، جالىعىپ تا ۇلگەرگەن ەكەنبىز. سودان دا بولار، بۇگىنگى مىناۋ سالت باستى، ساباۋ قامشىلى كۇيىمىزگە ىشتەي قۋانىپ، تىركەمەسىنەن قۇتىلعان تراكتورلارداي جەڭىلدەپ كەلەمىز.
سىرتقى كورىنىسى ەرتەگىلەر جيناعىنداعى ايۋدىڭ ۇيىنە ۇقسايتىن شاعىن كافەدە كۇندىز ادام كوپ بولا بەرمەيتىن. مۇندا نەگىزىنەن كەشكە قاراي ساناتوريدە دەمالىپ جاتقان سۇلۋلاردى اڭدىپ كەلەتىن تومەنگى اۋىلدىڭ جىگىتتەرى جينالىپ، تاڭ اتقانشا ازان-قازان مۋزىكا ويناتىپ، القىن-جۇلقىن بيلەپ، اسىر ساپ كوڭىل كوتەرىپ جاتاتىن-دى. ءبىز تەرەزەنىڭ الدىنداعى ۇستەلگە كەلىپ جايعاسىپ، بۇگىنگى بوستاندىعىمىزدى الاڭسىز ءبىر اتاپ وتكىمىز كەلگەندەي، تومپاق بەت سەمىز داياشىعا بىردەن ىشىمدىك الدىردىق.
بىرازدان سوڭ كافەگە بىرىنەن-ءبىرى وتكەن سۇلۋ، تال شىبىقتاي مايىسقان ەكى بويجەتكەن كىردى. ولار دوڭگەلەك قورشاۋدىڭ ار جاعىنداعى تومپاق بەت بارمەنگە قاراپ جىميىپ، ساۋساقتارىن قيمىلداتىپ "سالەم" بەردى دە، ءبىزدىڭ جانىمىزدان ءوتىپ بارا جاتىپ:
-مۇندايدا ورتا تولسىن دەۋشى مە ەدى، قالاي؟! - دەپ سىڭعىرلاي كۇلدى.
بۇلار ءبىزدىڭ ساناتوريدە دەمالىپ جاتقان ستۋدەنت قىزدار بولاتىن. ارا-تۇرا اسحاناعا بارا جاتقاندا، كەشكىلىك كىرەبەرىس زالدا قاراما-قارسى ۇشىراسىپ قالعاندا ءۇزىپ-جۇلىپ بىلگەنىمىز: ەكەۋى دە جاقسى وقىپ، كوزگە تۇسكەندەرى ءۇشىن ينستيتۋتتاعى كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ تەگىن جولداماسىمەن كەلگەن. بىزگە ولار ءالى تىم جاس، قۇرىق تيمەگەن اساۋ تايلارداي كورىنۋشى ەدى.
- بۇگىن نەمەنە، "جەڭگەيلەردەن" جاسىرىنىپ قاشىپ كەلگەنسىزدەر مە؟!
ولار تاعى دا كۇلدى. بۇل ەندى بىزگە اشىقتان-اشىق "ءتيىسۋدىڭ" بەلگىسى ەدى. كۇمىسحاننىڭ كوزدەرى ۇشقىن اتىپ، قىزىل كورگەن بۇركىتتەي جالت ەتە قالدى.
- قىزدار، بىرگە وتىرساق قايتەدى، ا؟!
- وي، وندا سىزدەردىڭ قۇپيالارىڭىزدى ءبىلىپ قويامىز عوي.
- جاندارىم-اۋ، سەندەردەن سىر جاسىرۋ مۇمكىن بە؟! مىنا ءبىزدىڭ ماڭگىلىك سىرىمىز دا، جىرىمىز دا - وزدەرىڭ ەمەس پە.
- قويىڭىزشى! شىن ايتاسىز با... اعاي...
- ءبىز بىلمەۋشى ەك!..
سايتان كۇلكى... ەلىكتىرىپ، جەلىكتىرىپ اكەتىپ بارادى. ولار سوسىن ءبىزدىڭ ۇستەلگە كەلىپ وتىردى. قىزداردىڭ داۋسىندا، قيمىلىندا ادەيى قىلىمسۋ، جاساندى ناز، جورتا ەركەلىكپەن بىرگە جاستىققا ءتان جاراسىمدىلىق تا بار ەدى.
ءبىز كافەدەن كوڭىلدى شىعىپ، وزەن جاعاسىنداعى قارا اعاشتاردىڭ تۇبىنە كەلىپ سۋعا ءتۇستىك. كوپ ىشىلگەن جەڭىل شاراپ بۋىن-بۋىنىمىزدى الىپ قويىپتى. بىلق-سىلق ەتەمىز. ءبىر-بىرىمىزگە قاراپ كۇلە بەرەمىز. اياق استىنان بالا بوپ كەتكەندەي، ءبىر-ءبىرىمىزدى قۋالاپ، سۋ شاشىسىپ وينايمىز. قۇلايمىز.
ءبىز ماسپىز...
بالكىم، شاراپتىڭ بۋى ەمەس، ءوتىپ بارا جاتقان جاستىق شاقتىڭ سونەر الدىنداعى جالىنى، ەڭ سوڭعى دەمى شىعار... ول مىناۋ جاپ-جاس بويجەتكەندەردىڭ بەينەسىنە ەنىپ كەلىپ، ەس-اقىلىمىزدان ايىرىپ، ەلىتىپ، ەرىتىپ... قوشتاسىپ جاتقان بولار؟!.
ودان سوڭ كافەگە قايتا ورالىپ، تاعى دا، تاعى دا جەڭىل شاراپ الدىردىق. ولار ءبىزدىڭ تىزەمىزگە وتىرىپ العان، موينىمىزدان قۇشاقتاپ، اپپاق سۇيرىكتەي ساۋساقتارىمەن شاشىمىزدى تاراقتايدى. ەركەلەيدى. مۇمكىن، ءبىزدى ەركەلەتەتىن شىعار، كىم بىلگەن...
سوسىن ءبىز ماستىقپەن ار-ۇياتتى مۇلدە ۇمىتىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ كوزىمىزشە، ەلدىڭ كوزىنشە ۇزاق-ۇزاق سۇيىستىك. دوڭگەلەك اعاش قورشاۋدىڭ ار جاعىنان ءبىر ساپ-سارى اسقاباق بىزگە كۇلە قارايتىن سياقتى. بارمەن جىگىتكە ۇقسايدى...
سوسىن بيلەدىك. تاڭ سارعايىپ اتقانشا بيلەدىك... تومەنگى اۋىلدان كەلگەن جىگىتتەرمەن سول كۇنى ماڭگى باقي ايىرىلماستاي دوس بولماققا انت-سۋ ىشتىك. ءبىزدىڭ دە شىققان تەگىمىز اۋىل دەپ ماقتاندىق، قالادا جاپا شەگىپ، قايعى جۇتىپ ءجۇرمىز دەپ مۇڭايدىق. كەكىل شاشى كوزىنە تۇسكەن بويجەتكەن بيلەگەن كەزدە كوبراعا ۇقسايدى ەكەن... ساناتوريگە قالاي كەلىپ، ءوز بولمەمە قالاي كىرگەنىم ەسىمدە جوق.
مۇنداعى از عانا كۇندىك قىزىقتى ءومىردىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى، ءوز شارتتارى بار. مۇندا "عاشىقتاردىڭ تابىسۋى" قالاي تەز بولسا، "ماحابباتتارى" دا سونداي قىسقا بولماق. ال تۇراقتىلىق دەگەنىڭىز - قىلمىس. ءسىز بۇل جاقتا نەعۇرلىم ءوتىمدى، وتكىر، اۋزىنىڭ سالىمى بار سەرى جىگىت اتانعان سايىن اينالا قورشاعان ورتانىڭ تالاپ-تىلەگىنەن شىعىپ، ءوز مىندەتىڭىزدى ءمىنسىز، ابىرويمەن اتقارىپ جۇرگەندەي سەزىنەسىز... ويتكەنى بۇل - ۋاقىتشا، الدامشى "كىشكەنتاي ءومىر". ال سوندا ۇلكەن ءومىر دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ بۇدان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟..
ءبىراق از كۇندىك قىزىقتىڭ ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر تاۋسىلاتىنى بەلگىلى، الدە سونى بىلگەندىكتەن بە، الدە اسىپ-تاسىپ قۋانۋمەن بىرگە، قۋراپ-سولىپ قايعىرۋدى دا ۇمىتىپ قالعان با، ايتەۋىر ءبىزدىڭ ايىرىلىسۋىمىز "اق ۇلپاعا" زارەدەي دە اسەر ەتكەن جوق. كۇندەگى ادەتى بويىنشا مەزگىلىمەن اسىن ءىشىپ، ەمىن قابىلداپ، شۇباتىلعان ۇزىن دالىزدە قاراما-قارسى ۇشىراسا قالساق، توڭىرەگىندەگىلەردى ونشا مەنسىنىڭكىرەمەيتىن تاكاپبار ايەلدىڭ كەسىرلى ادەتىنە باعىپ كەكىرەيىپ وتە شىعاتىن بولدى.
ال ايسۇلۋ بولسا، مىناۋ ساناتوريدەگى "كىشكەنتاي ءومىردىڭ" سىرتىندا شۇباتىلعان ۇلكەن ءومىر بار ەكەنىن، وندا ءوزىن كۇيەۋى، بالاسى كۇتىپ جۇرگەنىن ۇمىتىپ، العاش سۇيگەن جىگىتى الداپ تاستاپ كەتكەن جاس قىزداي، ءبىر-اق كۇندە بارىنەن تۇڭىلىپ، ءوز بولمەسىنەن شىقپاي، جىلاپ-ەڭىرەپ جاتىپ الدى...
بۇل كەزدە ءبىز تىنىعىپ، ەم قابىلداۋدى، ءتىپتى مەزگىلىمەن تاماق ءىشۋدى دە ۇمىتىپ، ۋاقىتىمىزدىڭ كوبىن ارعى بەتتەگى كافەدە وتكىزىپ جۇردىك. ىلعي دا ءتۇن ورتاسىنا تاياۋ ساناتوريگە قاتتى قىزۋ بولىپ ورالامىز. كەي كۇندەرى اياعىمىزدى ءار جەردەن التەك-تالتەك باسىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى سۇيەپ، ۇزىن ءدالىزدىڭ بويىمەن "جار جاعالاپ" كەلە جاتامىز. وندايدا كىمدەردىڭ ەسىك-تەرەزەدەن سىعالاپ، سوڭىمىزدان مىسقىلداي كۇلىپ تۇراتىنىن دا بىلمەيمىز.
بىردە ءتۇس مەزگىلىنە تاياۋ تاعى دا كافەگە بارىپ، "باس جازىپ" قايتۋعا جينالىپ جاتقانىمدا بىرەۋ بولمەنىڭ ەسىگىن ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن اقىرىن عانا قاققانداي بولدى. قىزداردىڭ ءبىر بولار ەركەلەپ تۇرعان دەگەن ويمەن ەسىك اشتىم دا، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي تاڭىرقاپ قالدىم. ەسىك الدىندا ماعان كىرپىك قاقپاي تەسىلە قاراپ ايسۇلۋ تۇر ەكەن. كۇن ساۋلەسى قيعاشتاي ءتۇسىپ، بىرتە-بىرتە جىلي باستاعان تۇڭعيىق كولدىڭ بەتىندەي ۇنەمى شۋاق شاشا قارايتىن جانارى بۇل جولى الدەكىمدى جۇتقىسى كەپ، دەمىنءىشىنە تارىپ تۇرعان قارا سۋدىڭ بەتىندەي تۇنەرىپ، جانسىزدانا قالىپتى.
- كىرۋگە بولا ما؟ - دەدى ول جىلاي-جىلاي كوز جاسى دا، مۇڭ-شەرى دە تاۋسىلىپ، كوڭىلى ابدەن قاتايىپ العان جاننىڭ قاتقىلداۋ ۇنىمەن.
- كىر، ءيا، كىر... - دەپ مەن ابدىراپ كەيىن شەگىندىم. ول ايرا-جايرا بوپ شاشىلىپ جاتقان بولمەدەگى زاتتارعا نازارىن دا سالماي، ءبىز وكشە تۋفليىمەن ەدەندى تەسىپ جىبەرەردەي تىق-تىق باسىپ تەرەزەنىڭ الدىنا قاراي ءوتتى. سودان سوڭ كىلت بۇرىلىپ:
- مەن سىزدەن مۇندايدى كۇتكەن جوق ەدىم! - دەدى ماعان ۇكىم شىعارعالى كەلىپ تۇرعانداي ءجۇزى سۇرلانىپ.
- انا دوسىڭىز سياقتى سىز دە ارامزا ەكەنسىز!
مەن اشىنعان ايەلدىڭ اششى ءسوزىن ەستىمەي جۇرگەن جان ەمەسپىن، ايتسە دە ونىڭ تىم استامسي، وكتەم سويلەگەنى نامىسىما نايزا بولىپ قادالدى:
- ءسىز وسى، - دەدىم ىزاعا بۋلىعىپ، - نە ايتىپ تۇرعانىڭىزدى بىلەسىز بە؟
ول ماعان جالت قارادى. "كول" بەتىنە قابىرشاق مۇز قاتىپ، قارا سۋىق ىزعىرىق جەل كوتەرىلگەن سياقتى.
- ءبارىڭ دە وپاسىزسىڭدار! - دەدى قالشىلداپ.
ول ءوزىن مۇلدە ۇمىتقان... ءيا، ۇمىتقان.
- وسىنىڭ ءبارى دە ۋاقىتشا ەمەس پە، - دەدىم مەن ءوز سەزىمىنە ءوزى الدانىپ تۇرعان سۇلۋ كەلىنشەككە ءبىرءتۇرلى جانىم اشىپ. - ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق قوي...
- ءيا، - دەدى ول جاڭاعىنىڭ ءبارى تۇسىم ەكەن عوي دەگەندەي كۇبىرلەپ. - ەكى كۇننەن سوڭ ءبارىبىر كەتەمىن عوي بۇل جەردەن...
- مەنىڭ دە مەرزىمىم بىتۋگە تاياپ قالدى، - دەدىم ونىڭ كۇندەلىكتى ءومىر شىندىعىنا قايتا ورالىپ، تىرشىلىك قامىن ويلاي باستاعانىنا قۋانعانداي سەرگەك ءۇن قاتىپ. - كۇمىسحان دا ەكى كۇننەن سوڭ قايتادى.
- سودان كەيىن ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى مۇلدە كورمەيمىز، - دەدى ول، ماعان ەمەس وزىنە ايتىپ تۇرعانداي، جانارى تۇماندانىپ.
- مۇمكىن، كەزدەسىپ تە قالارمىز. جەر دوڭگەلەك قوي.
- جوق، - دەدى ول باسىن شايقاپ. - ماعان وسى كورگەن "قىزىعىم" دا جەتەدى.
سودان سوڭ وسىندا كورگەن "قىزىقتان" قالعان بەلگىنىڭ ءبارىن ءبىز وكشە تۋفليىمەن جانشىپ، تاپتاپ ءوشىرىپ كەتكىسى كەلگەندەي، تىق-تىق باسىپ بولمەدەن شىعا جونەلدى.
سول كۇنى ءتۇن ورتاسىندا تاعى دا ەسىك قاعىلدى. اۋەلدە كىم بولسا دا اشقىم كەلمەگەن. ءبىراق ەسىك قاتتى تارسىلداپ، بۇكىل ءدالىزدى جاڭعىرىقتىرا باستادى. اشپايتىن بولساڭ، ءبىز دە كەتپەيمىز دەيتىن سياقتى. ەسىك الدىندا كۇمىسحان مەن "اق ۇلپا" تۇر ەكەن. وزدەرىندە ءوڭ-ءتۇس جوق.
- ايسۇلۋ... - دەدى كۇمىسحان ەنتىگىپ. - ايسۇلۋ جوق. تابا الماي ءجۇرمىز.
جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى. ۇيقىم شايداي اشىلدى. جىلدام كيىندىم دە سوڭدارىنان ەردىم. كوز الدىما ايسۇلۋدىڭ كۇندىزگى ءسۇپ-ءسۇر ءجۇزدى ەلەستەدى. ول... ول نەدەن دە بولسا تايىنبايتىن سياقتى. "بۇگىن ءوزى ءبىرءتۇرلى بوپ ءجۇر ەدى... ءبىرءتۇرلى بوپ ءجۇر ەدى... " دەپ تىنىمسىز كۇبىرلەگەن "اق ۇلپا" دا جۇيكەمە ءتيىپ كەلەدى. كۇمىسحاندا ەس جوق، ءتۇس جوق. ەگەر ايسۇلۋ بىردەڭەگە ۇشىراي قالسا، ەڭ الدىمەن كۇدىك تۋعىزاتىن ادام سول عوي. جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا تاقالعان بولار، ءارى-بەرىدەن سوڭ ول ۇيات-اياتتى، ار-نامىستى جيىپ قويىپ، ساناتوريدەگى جىگىتتەر جاتاتىن بولمەلەردىڭ ەسىگىن قاعىپ، ايسۇلۋ كەلگەن جوق پا دەپ اشىقتان-اشىق سۇراي باستادى. ولاردىڭ ءبىرازى بەيمەزگىل شۋدىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن سەزىپ، ىلە-شالا بىزبەن بىرگە ىزدەسۋگە شىقتى. كەيبىرەۋلەرى ىشتەي كۇلىپ، ءاپ بالەم، كوزسىز سەرىلىكتىڭ سوڭى نەمەن بىتەتىنىن دە كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ دەگەندەي، ارتىمىزدان شوق-شوق دەپ كۇلە قارايدى. "ويپىر-اي، وسى ساناتوريدەن امان-ەسەن كەتسەك ەكەن ايتەۋىر! مۇنداي قىزىعى دا، دەمالىسى دا بار بولسىن! " ەستۋىمشە كۇندىز، ءسىرا، مەنىڭ بولمەمە كەلەردىڭ الدىندا بولار، ايسۇلۋ كۇمىسحاننىڭ بولمەسىنە كىرىپ، قاتتى شۋ شىعارىپ، ونى وتكەندە وزدەرى تاۋدان قيىپ اكەلگەن "اساتاياقپەن" ۇرماق بولعان كورىنەدى. "ەندى ماعان دا، ساعان دا تىنىش ءومىر جوق! ءبۇيتىپ جەر باسىپ جۇرگەنشە، ەكەۋمىزدىڭ بىرەۋىمىز كەتەيىك ار-ۇياتتى ارقالاپ! " دەگەن سياقتى سۋىق سوزدەر دە سوندا ايتىلعان...
ءبىز سول ءتۇنى ايسۇلۋدى تاڭ اتقانشا ىزدەدىك. كۇمىسحان ساناتوريدەن شامامەن ون-ون ەكى شاقىرىم قاشىقتا جاتقان اۋدان ورتالىعىنداعى تەمىرجول ۆوكزالىنا قاراي جاياۋ تارتتى. بالكىم، ايسۇلۋ پويىزعا بيلەت الىپ، سوندا قالىپ قويعان بولار. الدە ءبىرجولا ۇيىنە قايتىپ كەتتى مە ەكەن؟ ءبىراق ونىڭ زاتتارى ءالى سول قالپىندا ءتۇپ-تۇگەل ءوز بولمەسىندە تۇر ەمەس پە.
جىم-جىرت ءتۇن. بۇگىن دۇيسەنبى بولعاندىقتان، ارعى بەتتەگى كافە جابىق. اعاش ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنداعى جالعىز شام سىعىرايىپ، يەسىز قالعانداي جەتىمسىرەيدى. ساناتوريدىڭ ماڭىن ارى-بەرى ءبىراز كەزگەن سوڭ قاسىمداعى جىگىتتەر بىرتىندەپ ءوز بولمەلەرىنە كەتتى. ال مەنىڭ ىشكە قايتىپ كىرگىم كەلمەدى. وندا بارعانمەن، ءبارىبىر كىرپىگىم ايقاسپايتىنى انىق. وڭاشا جاتقان ادامعا ءار ءتۇرلى سان-ساپالاق ويلار ءۇيىر كەلەدى. قالاي دەگەنمەن، بۇل ىسكە مەنىڭ دە قاتىسىم بار عوي.
و، قۇدايىم-اي!..
وسىلايشا سىرتتا سەندەلىپ جۇرە تۇرعانىمنىڭ ءوزى جاقسى. ءتۇن بولسا سالقىن. ساناتوريدىڭ قاراڭعى قۋىس-قۋىستارى مەن ءدارى ساسىعان تۇكپىر-تۇكپىرلەرىندە تىعىلىپ جاتقان قۇبىجىق ويلار قازىر وسى سۋىقتان قورقىپ، سىرتقا شىقپايتىن ءتارىزدى. قايتكەندە دە تاۋ جاقتان ەسكەن سالقىن لەپ قىج-قىج قايناعان اششى وكىنىشتىڭ ۋىتىن باسىپ، وي-سانامدى سەرگىتىپ تۇرعانداي.
سىبىرلەپ تاڭ اتىپ، قارا كوك ءتۇننىڭ بوياۋى بىرتە-بىرتە وڭا باستادى. وزەن جاعاسىنداعى تالداردىڭ جاپىراعىن سىبدىرلاتىپ شاتقال بويىمەن ەركە-شالىق سامال جۇگىرىپ ءوتتى. سوندا كوردىم؛ ارعى بەتتە قاپ-قارا شاشى الدىنا توگىلگەن ارۋ كەلىنشەك وزەن سۋىنا شايىنىپ وتىر ەكەن. ازدان سوڭ ورنىنان كوتەرىلىپ، كەۋدەسىن سالقىن سامالعا توسىپ تۇرىپ الاقانىمەن بەتىن ءسۇرتتى. ا، دەپ، جالىن اتا كۇرسىنگەندەي بولدى. نەتكەن سۇلۋلىق، نە دەگەن عاجاپ!.. ارايلاپ اتقان اق تاڭعا اپپاق بىلەگىن ارتىپ، ايمالاي ءسۇيىسىپ تۇرعان سەكىلدى. كىم بۇل؟ كىم؟.. قۇدايىم-اۋ، مىناۋ كادىمگى ءوزىمىز ىزدەپ جۇرگەن ايسۇلۋ عوي!..
كەنەت ارعى بەتتەگى اعاشتاردىڭ اراسىنان ايۋداي قورباڭداپ تومپاق بەت سەمىز بارمەن جىگىت شىعا كەلدى دە، ونى جەردەن ىلە كوتەرىپ كافەگە قاراي الا جونەلدى. الگىندە عانا اق قۇبا تاڭ-جىگىتتىڭ يىعىنا اسىلىپ تۇرعان ارۋدىڭ بىلەگى ەندى ساپ-سارى اسقاباقتى قۇشاقتاپ بارا جاتقانداي بولدى، و-و جالعان دۇنيە-اي!..
سول كۇنى كەشكە ايسۇلۋ پويىزبەن قايتىپ كەتىپتى دەپ ەستىدىم. ال ەرتەڭىنە ساناتوريدەگى سوڭعى كۇنىمىزدى اتاپ ءوتىپ، كافەدەن تۇندەلەتىپ كەلە جاتقان ءبىز - سول باياعى ەكى "حان" وزەن جاعاسىنداعى اعاشتاردىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن اسقاباقتاي-اسقاباقتاي جىگىتتەردىڭ جۇدىرىعىنا تاپ بولىپ، وڭباي تاياق جەپ، بەت-اۋزىمىز كۇپتەي بوپ ءىسىپ، ەل كوزىنە كورىنۋدەن قالدىق. قايتاتىن كۇنى ءبىزدىڭ بەيشارا كەيپىمىزگە قاراپ تۇرىپ جانى اشىعان ەشكىم بولعان جوق. ءبارى دە كۇلدى. ويتكەنى مۇنداعىلاردىڭ ءبارى دە ۋاقىتشا بولسا دا قىزىق كورۋ ءۇشىن كەلگەن جاندار ەمەس پە؟!.
* *
سودان كەيىن ايسۇلۋدى كورىپ وتىرعانىم وسى. كۇن ساۋلەسى بەتىندە جالت-جۇلت ويناپ، بىرتە-بىرتە جىلىنا باستاعان تۇڭعيىق كول سەكىلدى قارا كوز سول باياعىسىنشا توڭىرەگىنە جىپ-جىلى شۋاق شاشا قارايدى. وتكەننىڭ ءبارىن تەرەڭىنە باتىرىپ، ەشقانداي بەلگى قالدىرماي، جىم-جىلاس قىپ جۇتىپ قويىپ، تۇپ-تۇنىق بوپ مولدىرەپ جاتقان سەكىلدى.
نۇرعالي وراز