مىسىر ماملۇكتەرى قاي تىلدە سويلەگەن؟

استانا. قازاقپارات - قازىرگى زامانعى تاريح عىلىمى مىسىر (ەگيپەت) ماملۇكتەرىنىڭ ەتنوستىق تەگى جونىندە ءالى ءبىر ءتۇيىندى پىكىرگە كەلە قويعان جوق. بۇل تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى كوزقاراستار اۋقىمى وتە كەڭ.

ءار تۇرلى مىنبەلەردە ءبىر تەكتى ماملۇكتى تۇرىك، قىپشاق، گرۋزين، چەركەس، گرەك، ۆيزانتيالىق دەپ تانۋشىلىق ءجيى كەزدەسەدى.

ولاي بولاتىنى، ورتا عاسىرلارداعى شىعىستا «ماملۇك» (مامليۋك، مامەليۋك)، «عۇلام» (گۋليام)، «تۇرىشقا» (تۋرۋشكا) اتاۋلى تۇتقىن قۇلداردان تۇراتىن جالدامالى اسكەرلەر ۇستاعان ەلدەر جەتكىلىكتى ەدى. وسى رەتتە ماملۇكتەردىڭ گەنەزيسىن انىقتاۋ ءۇشىن ولاردىڭ تاريحي، انتروپونوميكالىق جانە لينگۆيستيكالىق دەرەكتەرىنە جۇگىنگەن ءلازىم.

ەندى سول داۋىرلەردە شىعىستىق ۇلگىدەگى جاۋجۇرەك ساربازدار قوسىندارىنىڭ نەگىزىنەن تۇركىلەردەن قۇرالعانىن ەسكە الساق، ولاردىڭ شەجىرەسىنە قىسقاشا شولۋ جاساپ وتكەن ارتىق بولمايدى.

ەڭ الدىمەن تاريحتىڭ قاتپار قويناۋلارىنا تەرەڭدەتە كوز جۇگىرتسەك، جالدامالىلاردىڭ شىعىس پەن باتىستا ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماملۇكتەردەن كوپ بۇرىن پايدا بولعانىن بايقار ەدىك. جاۋىنگەر كوشپەلى تايپالارعا ءبىرىنشى بولىپ قىتاي اۋلەتتەرى، باتىس ريم يمپەرياسى مەن پەرسيا نازار اۋداردى.

تۇركى حالىقتارى وكىلدەرىنىڭ اسكەرلەرى مەن جاساقتارى سولاي پايدا بولدى. قىتايدىڭ شەكارالىق ساربازدارىن عۇندار قۇرادى. جالدامالى تۇركىلەر، بۇلعارلار مەن ساۆيرلار پارسىلار مەن ۆيزانتيالىقتار اراسىنداعى سوعىستارعا ەكى جاقتىڭ دا اتىنان قاتىستى. بۇلعارلار مەن حازارلاردان شىققان بۇل قارۋلاستار اراب ەلدەرىندە - عۇلام، قۇل، ۆيزانتيادا كاتافراكتاريا دەپ اتالدى.

ورتا عاسىرلىق داۋىردە پەچەنەگتەر مەن قىپشاقتار جاساقتارى ۆيزانتيا مەن ۆەنگريادا قىزمەت ەتتى. بۇدان باسقا، كيەۆ رۋسىندە - تۇركتەر، بەرەندەيلەر، قارا قالپاقتار (چەرنىە كلوبۋكيلەر)، كوۆۋيلەر (كوپ ۇيلىلەر) مەن «جابايى» پولوۆەستەر (كۋماندار، قىپشاقتار)، ۆەنگريا مەن بولگاريادا - پەچەنەگتەر، پولوۆەستەر مەن استار، گرۋزيادا قىپشاقتار مەن الاندار وسى قىزمەتتى اتقاردى.

تۋعان «ەلدەرىنەن» (ەلدەرىنەن) جىراق قالعان ولار ۇزاق ۋاقىتتار بويى، ХҮІ عاسىردىڭ باسىنا دەيىن انا تىلدەرى مەن سالت-داستۇرلەرىن جادتارىنان شىعارا قويمادى. ال التىن وردانىڭ قۇلاۋىمەن بىرگە قۇمان-قىپشاق تايپالار وداعى ءبىرجولا ىدىراپ تىندى. ايتا كەتۋ كەرەك، تۇستىك-شىعىس ەۋروپانى كوپتەن مەكەن ەتىپ كەلگەن قۇمان-قىپشاقتار نەمەسە پولوۆەستەر موڭعولدار شاپقىنشىلىعىنا دەيىن-اق وسىنداعى وزدەرىنە تۋىس بۇلعار، حازار، الان، پەچەنەگ، اس، تورك سەكىلدى تۇركى تىلدەس وعىز تايپالارىمەن ءبىر ەتنيكالىق وداققا بىرىگۋگە كوشكەن بولاتىن. بۇل كەزەڭ پولوۆەس تايپالارى باتىس وداعىنىڭ قالىپتاسا باستاعان ۋاقىتىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى.

وسى شاقىرىلىپ اكەلىنگەن لەگيونداردىڭ جات جەرلەردە ورنىعىپ العاننان كەيىن، بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ الىپ، مۇندا ءوز تارتىپتەرىن ورناتقان كەزدەرى دە از بولعان جوق. مۇنىڭ مىسالدارىن قىتاي يمپەرياسىنىڭ - تان، پەرسيانىڭ - سەفەۆكيد، قاراحانيد جانە افشار، اراب حاليفاتىنىڭ - تۇركى ماملۇكتەرى، ءۇندىستاننىڭ تۇرىشقا ماملۇكتەرى، اۋعانستاننىڭ ماملۇكتەر كەزىندەگى گازنەۆي ديناستيالارى داۋىرلەرىندە قۇرعان ۇستەمدىكتەرىنەن كورەر ەدىك.

بۇدان بولەك، ولار گرۋزيا، ۆەنگريا، ۆيزانتيا جانە رۋس ەلدەرىندە تاق يەلەرىنىڭ جەكە گۆارديالارىن ءتۇزدى. بۇل اسكەري قۇرىلىمدار تاعدىرلارىندا داڭقتى بەتتەر دە، قارالى پاراقتار دا جەتكىلىكتى. ولار بەنگاليادان مىسىرعا دەيىنگى ارالىقتا كسەنوكراتتى مەملەكەتتەر قۇرىپ، مۇسىلماندار الەمىن كرەست (اجى) جورىعىنان تالاي مارتە قورعاپ قالدى، قىلىشتارىنىڭ جۇزدەرىمەن ءۇندى جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ ۇرىعىنءاكەلىپ سەپتى. ماسەلەن، مىسىر ماملۇكتەرى 1244 - جىلى سۇلتان بەيبارىستىڭ قولباسشىلىعىمەن كرەستشىلەر مەن سيريالىق بيلەۋشىلەر اسكەرلەرىنە كۇيرەتە سوققى بەردى. ولار 1250 - جىلى ايۋبيدتەر اۋلەتىن تاقتان تايدىرىپ، سۇلتاندار ديناستياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. بۇل بيلىك 1516-1517 - جىلدارى وسمان يمپەريياسى جاۋلاپ العانعا دەيىنگى ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى مىسىر مەملەكەتىن ەمىن-ەركىن بيلەپ-توستەدى.

كەزىندە اراب حاليفاتى ءوزىنىڭ شىعىستاعى ىقپالىن جوعالتا باستاعان كەزىندە تۇركىلەر مەن بەربەرلەردەن تۇراتىن جالدامالى جاۋىنگەرلەردىڭ تۇراقتى گۆاردياسىن قۇرۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. ارتىنشا اتالمىش گۆارديا دالالىق «قۇلدارمەن» تولىقتىرىلدى. اراب ەلدەرىندە ولاردىڭ اتتارى «گۋليام» دەگەن اتاۋمەن تانىلدى. گۆاردياشىلار 865 - جىلى بيلىككە مىقتاپ قۇرىق سالدى. ون جىلدىڭ ىشىندە ولار ءتورت حاليفتى اۋىستىردى. بۇل جايىندا بەلگىلى تۇركولوگ لەۆ گۋميلەۆ: «بارلىق مۇسىلماندار حاليفى تۇرىك عۇلامدارىنسىز ءبىر ساعات تا بيلىكتى ۇستاپ تۇرا المادى، ال ولار حاليفتىڭ ىقىلاسىنسىز جات ەلدە ۇستەمدىك جاساي الماس ەدى»، - دەپ جازدى. حاليف مۋتاسيمنىڭ ارقاسىندا تۇركى تەكتى ماملۇك احمات يبن-تۇلىن مىسىردا نامەستنيك بولدى. ول 869 - جىلى سيريا مەن پالەستينانى وزىنە قوسىپ الدى. ءدال سول ۋاقىتتا مۋتاسيم قۇلدار بازارلارىنداعى بارلىق ەرىكسىزدەردى ساتىپ الىپ، ءوزىنىڭ عۇلامدار گۆاردياسىن نىعايتىپ جاتقان ەدى.

فاتيميدتەر اۋلەتى تۇسىندا مىسىر جاۋىنگەرلەرى اق جانە قارا ماملۇكتەردەن قۇرالدى. وڭتۇستىك ورىس دالالارىنان، قازاق جەرى مەن كاۆكازدىڭ ەتەگىنەن شىققان تۇركى ءتىلدى ماملۇكتەر ءنىل وزەنى بويىنداعى ار-رۋاد (ال-باحر) ارالىندا بىرىگىپ، وزدەرىن «باحريتتەر» دەپ اتادى. ال «بۇرجيتتەر» اتانعان سۋداندىقتار مەن بەربەرلەر سيتادەلى كاير قالاسىنا قونىس تەپتى. وسى كەزدە تاريحي وتاندارىنان الىستاپ قالعان ماملۇكتەر ەتنيكالىق بەلگىلەرى بويىنشا توپتاسا باستادى.

1051 - جىلى حاليف حاكىمنىڭ جەكە گۆاردياسى مەن تۇركى تەكتى ماملۇكتەر اراسىندا قاقتىعىس بۇرق ەتە قالدى. ولاردىڭ كۇرەسى 1062 - جىلعا دەيىن سوزىلدى. وسى جولعى شايقاستا ماملۇك-باحريتتەر سۋداندىق نەگرلەردىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. سول ۋاقىتتان باستاپ حاليفاتتاعى بۇكىل بيلىك ءىس جۇزىندە ماملۇك-باحريتتەردىڭ قولدارىنا كوشتى.

ءۇش عاسىرداي مەرزىمگە سوزىلعان تاۋەلسىز ماملۇكتەر بيلىگى شەڭبەرىندە سۇلتانداردىڭ ەكى ءتۇرلى جۇيەسى ايقىندالىپ شىقتى. ولاردى العاشقى كازارماسى ال-باحر ارالىندا ورنالاسقاندىقتان، باحر سۇلتاندارى اتانعان اۋلەت پەن كاير شاهارىنداعى ال-بۋردج سيتادەلىن جايلاعاندىقتان، بۇرجيت سۇلتاندارى دەگەن ات العان قالاۋىننىڭ گۆاردياسى قۇرادى.

بۇلاردىڭ العاشقىسى 1250-1382 - جىلدار ارالىعىندا، سوڭعىسى 1382-1517 جىلدار اۋماعىندا بيلىك تىزگىنىن ۇستادى. باحريتتەر اراسىندا بيلىكتى مۇراگەرلىك جولىمەن قالدىرۋ ۇستانىمى ساقتالسا، بۋرجيتتەر بۇعان رۇقسات ەتكەن جوق، مۇنىڭ ورنىنا كونەتۇركىلىك سەنورات جۇيەسىنە ۇقساس ءۇردىس قالىپتاستىردى. وسى سوڭعى گۆارديانىڭ العاشقى جاساقتارىن سۇلتان بەيبارىستىڭ قىرىمداعى سولحاتتان (قازىرگى - سۋداك قالاسى) شىققان ءىزباسارى قالاۋىن جاساقتادى. وسىلاردىڭ ءبارىن ەكشەي كەلگەندە، باحريتتەر مەن بۇرجيتتەردى باتىس جانە شىعىس تۇركى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى رەتىندە قاراستىرۋعا دا بولاتىن سياقتى.

مىسىر ماملۇكتەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ بارلىعى دا ولاردىڭ وزگەلەردەن ءاردايىم ەرەكشەلەنىپ تۇرعانىن اۋەلى اۋىزعا الادى. « Х-ХІІІ عاسىرلاردا مۇسىلمان ەلدەرىنە تاپ بولعان تۇركىلەر وزدەرىنىڭ باتىلدىق، ادالدىق، توزىمدىلىك، جاعىمپازدىقتى قابىلداماۋشىلىق، ەكىجۇزدىلىكتىڭ بولماۋى ءتارىزدى «تەكتى جابايىلارعا» ءتان قاسيەتتەرىن ساقتاپ قالدى، - دەپ جازادى بۇل تۋراسىندا ك.ە.بوسكۆورت. - سوندىقتان ارابتار تۇركىلەردى دۇرىس كورىپ، ولاردىڭ ورلىك، ەركىنشىلىك، قول جانە ءۇي جۇمىستارىن ىستەۋدەن باس تارتۋشىلىق سەكىلدى «ارىستان مىنەزدەرىن» جوعارى باعالادى؛ بۇيرىققا بەيىم قاسيەتتەرى تۇركىلەردى ۇرىستار مەن جورىقتاردا بارىن سالۋعا يتەرمەلەدى. ماملۇكتەر داۋىرىندەگى تۇرىكتەرگە شىعىستا مىناداي: «تۇركىلەر باسقا دەنەگە ءتۇسىپ، كەيىن ءوسىپ-ونگەسىن ۇلى داۋلەتتەردىڭ پاتشالىق تاجدەرىنىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن جاقۇتقا اينالاتىن ءبىر ءتۇيىر قۇمعا ۇقسايدى»، - دەگەن وتە دال مىنەزدەمە بەرىلدى». تاپ وسى ءۇردىس اراب حاليفاتىنىڭ دا باسىنان ءوتتى.

البەتتە، مىسىر ماملۇكتەرىنىڭ شىن مانىندە كىمدەر بولعانىن انىقتاۋ ءۇشىن ەتنوس ۇعىمىنىڭ قۇرامداس ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن ولاردىڭ ءتىلى ماسەلەسى وسى جەردە ءبىرىنشى بولىپ كوتەرىلەر ەدى. ال زەرتتەۋشى عالىمدار سول زامانداردا مىسىرلىقتاردىڭ قارىم-قاتىناس ءتىلى رولىن باتىس قىپشاقتاردىڭ ءتىلى اتقارعانىن ايتادى. مۇنىڭ ءوزى تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەنەدى. مۇندا نازارعا اۋەلى كايردە ХІ-ХҮعاسىرلاردا قۇراستىرىلعان سوزدىكتەر مەن ءتىل گلوسساريلەرى ىلىگەدى. اسكەردەگى جانە ءتاج توڭىرەگىندەگى سياقتى مەملەكەتتىك-اكىمشىلىك ءتىلدىڭ تۇركى ءتىلى بولعانىن سول كەزەڭدەردەگى «اتتۋفحات-ۋز-زاكيا» جيناعىنىڭ ءوزى قۋاتتاي تۇسەدى.

اتالمىش جيناقتى اۆتور ارابتاردىڭ تۇركى ءتىلىن ۇيرەنۋگە بەت العان شاعىندا جازىپ شىققان سىڭايلى. تاعى ءبىر عالىمدار ماملۇكتەر ءتىلىن قۇمىق-قاراشاي-بالقار ءتىلىنىڭ ءبىر ديالەكتىسى ەسەبىندە قاراستىرادى. وسى رەتتە ماحمۋد قاشقاريدىڭ «ديۆاني لۇعات-يت-تۇرك» ەڭبەگىن ماملۇك-اراب تىلىندەگى العاشقى سوزدىك ساناۋشىلار دا بارشىلىق. بۇدان شىعاتىن بىردەن-ءبىر قورىتىندى سول، مىسىرلىق ماملۇكتەر ءتىلى قازىرگى زامانعى قازاقتار، قۇمىقتار، قاراشاي-مالقارلار، تاتارلار، باشقۇرتتار، قىرىم تاتارلارى (قىرىملىلار)، نوعايلار مەن قىرعىزدار سويلەيتىن تۇركى تىلىنىڭ قىپشاق توبىنا جاتقان.

ال ماملۇكتەر زامانىندا تۇركى ۇلىستارىنىڭ ءتىلى، م.قاشعاريدىڭ اتالمىش سوزدىگىندە كەلتىرىلگەن ازىن-اۋلاق ايىرماشىلىقتاردى ايتپاعاندا، شىن مانىندە ءبىر ءتىل دەرلىك قالىپتا بولعان. بۇل تىلدىك تۇتاستىق ХХ عاسىرعا دەيىن بەيمالال جالعاسىپ كەلدى. بۇعان دالەل، وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن بۇل حالىقتار ءوزارا سويلەسكەندە ءبىر-بىرلەرىن ەش قينالىسسىز تۇسىنە بەرەتىن. قازاقتىڭ «تاتارعا تىلماش نە كەرەك» دەگەن قاناتتى ءسوزى سول كەزدەن قالعان.

سان عاسىرلار بويى ەۋرازيانىڭ الىپ اتىرابىندا اتتيلا يمپەرياسى، اۆار (اۋار) قاعاناتى، تۇرىك قاعاناتى (ءبىرىنشى جانە ەكىنشى)، ۇلى بۇلعاريا، حازار قاعاناتى، پەچەنەگ ورداسى، دەشتى قىپشاق، التىن وردا سەكىلدى تۇركى تىلدەس ۇلىستاردىڭ ءار قيلى بىرلەستىكتەرى ۇستەمدىك قۇردى. ءبىراق، وسى ەتنونيمدەردىڭ، ياعني تايپالىق-ۇلىستىق بىرلەستىكتەردىڭ اتى وزگەرگەنىمەن، ونى قۇرايتىن تۇرعىنداردىڭ ءتىلى وزگەرگەن جوق. وسى جەردە ءبىزدىڭ كەيىن ەگيپەت ماملۇكتەرى ۇلانىنىڭ قاتارىنا كىرگەن ءتۇرلى تۇركى حالىقتارى وكىلدەرىنىڭ دە مۇندا وزدەرىنىڭ تىلدەرىن بىرگە الا كەلگەنىن باتىل ايتا الامىز. ويتكەنى بۇل گۆارديانىڭ قۇرامىنداعى ساربازداردىڭ دەنى تۇركى تىلدەستەر توبىنان ەدى. ءبىز بۇعان سول جاۋىنگەرلەردىڭ جەكە ەسىمدەرىنە شولۋ جاساپ ءوتۋ ارقىلى دا انىق كوز جەتكىزە الامىز.

ادەتتە وسى انتروپونيمدەردىڭ (ەسىمدەردىڭ) شىعۋ تەگىن زەرتتەۋدىڭ نەگىزىندە حالىقتاردىڭ قۇرالۋ، ورنالاسۋ جانە كوشىپ-قونۋ تاريحىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. عالىم ل.زگۋستا قارا تەڭىزدىڭ تەرىسكەي جانە تەرىسكەي-شىعىس جاعالاۋىندا انتيكالىق داۋىرلەردە قانات جايعان قالالار تۇرعىندارىنىڭ ەسىمدەرىن زەرتتەۋ ارقىلى وسى اۋماق حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن انىقتاۋعا قول جەتكىزگەن.

ورتا عاسىرلارداعى گەرمانيادا كەزدەسەتىن ەسىمدىكتەرگە تەرەڭ بويلاپ بارۋ تاسىلىمەن ر.فيشەر مەن ە.ەيحلەر باستاعان عالىمدار توبى سلاۆيان-گەرمان ەتنولينگۆيستيكالىق بايلانىسىنىڭ دەڭگەيىن ايقىنداعان. كونە زامانداعى نايري-ۋرارتۋ پاتشالىعىنىڭ ەتنيكالىق تەگىن گرۋزين وقىمىستىسى گ.مەليكيشۆيلي وسىلاي زەرتتەپ بىلگەن. ال تاياۋ شىعىستىڭ ماملۇكتەرى مەن عۇلامدارىنىڭ ەسىمدەرى ولاردىڭ تۇركى تەكتەس بولعاندارىن بىردەن اينا-قاتەسىز الدىمىزعا جايىپ سالادى.

زەرتتەۋشىلەر بۇل جەردە ماملۇكتەر ەسىمدەرىن بىرنەشە توپقا ءبولىپ قاراستىرادى. بۇلاردىڭ ءبىرىنشى توبىنا قىپشاق سوزدەرىن نەگىزگە الاتىن ەسىمدەردىڭ ۇلكەن بولىگى كىرەدى. ەكىنشى توبى وعىز ءتىلدى سوزدەردەن تۋعان ەسىمدەردەن قۇرالادى. ءبىراق بۇل بولىنىسكە تەك قانا تىلدىك مالىمەتتەر نەگىزىندە قارار بولساق، قاتەلىككە ۇرىنعان بولار ەدىك. سەبەبى، قىپشاق جانە وعىز ديالەكتىلەرى ءبىر-بىرىمەن قاتتى ارالاسىپ كەتكەن. بۇلاردى بۇلايشا ءبولۋدىڭ ءوزى شارتتىلىق سيپاتقا يە ەكەنى انىق. باتىس تاريحشىلارى ءبىر حالىق - تۇركىلەردى ءار داۋىردە سكيف (ساق)، ماسساگەت، عۇن، وعىز، قىپشاق، تاتار دەپ ءار ءتۇرلى اتاعان. كوپتەگەن زەرتتەۋشى عالىمدار اتاپ كورسەتكەندەي، تۇركىلەر ەسىمدەرى ونىڭ ءتىلى ءتارىزدى كوپ اسا وزگەرىسكە تۇسە قويمايتىن تۇراقتى بولىپ كەلەدى. ولار تامىرى تەرەڭ تاريحتىڭ تاراۋىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرىسسىز دەرلىك قالپىندا جەتىپ وتىر. سودان بەرى انتروپونيميكاعا ءبىر فاكتور - يسلام ءدىنىنىڭ قابىلدانۋى عانا ءوزىنىڭ ىقپالىن جاساعان.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، تۇركى حالىقتارى بالاعا قويىلعان ات ونىڭ كەلەشەك تاعدىرىن دا شەشىپ بەرەدى دەپ ەسەپتەگەن. وسى ەسىمدە ادام جانىنىڭ ءبىر بولشەگى بولادى دەپ ساناعان. قويىلعان ات كىسىگە بويتۇمار، وققاعار، ساقتاۋشى يەسى رەتىندە قىزمەت ەتكەن. سوندىقتان تۇركىلەر ەسىمدەرىنىڭ كوبى ەرتەدەگى گەرماندارداعى تارىزدى جاۋىنگەرلىك-ساربازدىق ماعىنالارعا كوبىرەك يە بولعان. سونىڭ ارقاسىندا ولاردىڭ اراسىندا قىلىش، قانجار، سانجار (تەسىپ ءوتۋشى)، ەلبۇز (ەلبۇزار)، توقماق (تۇيرەۋىش)، قۇتۇز (جىندى، سوتقار)، جارباش (باس شابۋشى) سەكىلدى ەسىمدەر ءجيى كەزدەسكەن.

تۇركىلەردە اتتارى اڭ اتاۋلارىنان تۇراتىن كىسىلەر دە كوپ ۇشىراسادى. ولار وسىنىڭ نەگىزىندە سول جانۋارلارعا ءتان مىقتى قاسيەتتەر سول ادامنىڭ بويىنا قونادى دەپ بىلگەن. بۇدان كەيىن حان، قان، ءبي، بەك، تەگين، تارحان، شاد، جابعى سىندى تيتۋلدار ارالاسقان اتتار العا شىعادى. تۇركولوگ ل.گۋميلەۆتىڭ بايقاۋىنشا، تۇركىلەر ەۋروپالىقتار ءتارىزدى تۋعاننان ولگەنگە دەيىن ءبىر اتپەن بايلانىسىپ، جابىسىپ قاتىپ قالماعان. تۇرىكتىڭ اتى ونىڭ قوعامدا الاتىن ورنى مەن سالماعىن كورسەتىپ تۇراتىن بولعان. مىنە، وسى ەسىمدىككە بايلانىستى تۇراقتىلىق قالىپ مىسىر ماملۇكتەرىنىڭ تۇركى ءتىلدى بولعاندارىن بايقاتادى.

ورتا عاسىرلارداعى مىسىردا تۇركى تىلىن زەرتتەۋگە قاتىستى قولجازبالاردىڭ كوپ بولعانى دا ءبىراز جايدان حابار بەرسە كەرەك. بۇلاردىڭ ىشىنەن «مۋكادديمات-ال-اداب» XY) ع) وسىعان ۇقساس اراب-پارسى-تۇركى-موڭعول سوزدىگى، دجەمالدين-ات-تۋركيانىڭ «ال-كاۆانين-ال-كۋلليالي داپت-ال-لۋگات-يت-تۋركيى»، «بۋلگاتۋل مۋشتاگ» XY) ع) اش-شۋزۋر-از زاحابياۆي ال-گات-يل-احماديانىڭ «فيل-لۋگات-يت-تۋركياسى» جاقسى تانىمال. ماملۇك-قىپشاق تىلىنە قاتىستى اراب تىلىندە جازىلعان مانبەلەردىڭ اراسىنان 1245 - جىلى مىسىردا قۇراستىرىلىپ، 1894 - جىلى گوللاند عالىمى م.ت.حوۋتسما لەيدەندە باسپادان شىعارعان سوزدىكتى، اراب فيلولوگى ابۋ حايان 1313 جىلى كايردە جازعان «كيتاب-اليدراك-لي-ليسان-ال-اتراك» اتتى گرامماتيكا كىتابىن اتاپ ءوتۋگە بولادى.

مىسىر بەيبارىس پەن قالاۋىن باسقارعان جىلدارى قىپشاقتان شىققان جاڭا امىرلەرگە تولى بولدى. بۇل مۇنداعى بيلىك باسىن الىپ العان قىپشاقتاردىڭ تىلدىك ىقپالىن كۇشەيتە تۇستى. ەندەشە، ەگيپەتتەگى قىپشاق-ماملۇكتەردىڭ ءۇش عاسىرداي ۋاقىت بويى ءنىل ءدارياسى جاعاسىندا انا تىلدەرىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ جۇرگەندەرىنە كۇمان جوق.

سەرىك ءپىرنازار