ميرزويان قازاققا جاقسىلىق ىستەدى مە، جاماندىق ىستەدى مە؟

ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدى باسقارۋعا 1933- جىلى كەلگەن لەۆون ميرزويان جايىندا مەن قايتا قۇرۋ جىلدارى جازعان ەدىم. 32-جىل قاسىرەتىنەن كەيىن ونىڭ قازاق ەلىنە تيگىزگەن شاراپاتىنا ءسۇيسىنىپ، وتكەرگەن رەۆوليۋسيالىق جولىن سۇيسىنە جاڭعىرتقان ماقالامدى 1988 - جىلى جاريالاپپىن. الايدا سونداعى شالقىعان سەزىمىم تىم ءبىرجاقتى بولعان ەكەن.

كەيىنگى كەزدەرى بۇل قايراتكەردى دارىپتەگەن جۇمىستارمەن قاتار، بۇرىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن دەرەكتەر شىعىپ كەلەدى. ونىڭ «ۇلكەن تەررور» جىلدارى رەسپۋبليكادا ورىن العان جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىنىڭ كورىگىن ءوزى كوسەگەنى ايتىلۋدا. مەنىڭ ويىمشا، سولاردى مەيلىنشە اشا ءتۇسۋ كەرەك. سوندا اتالمىش ءبىرىنشى باسشىنىڭ تولىمدى بەينەسىن تانيمىز، ءارى، قايعىلى كەزەڭ قالتارىستارىن دا انىعىراق اڭداپ، ءوزىمىز ءۇشىن ءتيىستى قورىتىندى جاسايمىز.

جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ك س ر وداعى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ باس كوميسسارى ن.ي. ەجوۆتىڭ 1937- جىلعى 30 -شىلدەدە وتە قۇپيا تۇردە شىعارعان №00447 وپەراتيۆتىك بۇيرىعىنان باستاۋ العانى ءمالىم. وسىناۋ «بۇرىنعى كۋلاكتاردى، باسبۇزارلار مەن باسقا دا انتي كەڭەستىك ەلەمەنتتەردى رەپرەسسيالاۋ بويىنشا جۇرگىزىلەتىن وپەراسيا تۋرالى» بۇيرىقتا رەپرەسسيا ناۋقانى 5 - تامىزدا باستالىپ، ءتورت اي مەرزىم ىشىندە اياقتالۋعا ءتيىس ەكەنى كورسەتىلگەن. بۇيرىقتىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە كەڭەستەر وداعىنىڭ ءار ايماعىندا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كاتەگوريامەن جازالاۋعا جاتاتىنداردىڭ سانى بەرىلگەن. ونداعى قازاقستانعا قاتىستى سيفرلار مىنانداي:

بۇل كەستەگە قاراعاندا، قازاق ەلىندە 1937- جىلدىڭ 5 - جەلتوقسانىنا دەيىن 2500 ادام اتىلىپ، 5000 ادام ۇزاق مەرزىمگە (بۇيرىقتا 8-10 جىل بەرۋ كوزدەلگەن) سوتتالۋ كەرەك بولاتىن.

ءبىراق ناۋقاننىڭ ءىس جۇزىندە ءتورت اي ەمەس، 15-16 اي (1937- جىلعى تامىز - 1938- جىلعى قاراشا) بويى جۇرگەنى بەلگىلى. ۇكىمدەردى نەگىزىنەن ن ك ۆ د-نىڭ رەسپۋبليكالىق، ولكەلىك، وبلىستىق «ۇشتىكتەرى» مەن «ەكىلىكتەرى» شىعارىپ تۇرعان. وسى كەزەڭدە №00447 بۇيرىقپەن بەلگىلەنگەن كۆوتا (وداق بويىنشا 268095 ادامدى رەپرەسسيالاپ، ونىڭ ىشىنەن 75095 ادامدى اتۋ) بىرنەشە ەسە ءوسىرىپ ورىندالدى. 1 ميلليون 770 مىڭداي جان رەپرەسسيالانىپ، ونىڭ 390 مىڭى اتىپ تاستالدى. قازاقستاندا بۇل كەزەڭدە 118 مىڭ ادام رەپرەسسيالانىپ، ونىڭ 25 مىڭدايى اتىلدى دەپ ەسەپتەلەدى.

ياعني، ن ك ۆ د-نىڭ قاسىرەتتى №00447 بۇيرىعىندا كوزدەلگەن قازاقستاندا 7500 ادامدى جازالاۋ جوسپارى 15 ەسەدەن دە اسىرىپ ارتىعىمەن ورىندالعان. بۇيرىقتا 2،5 مىڭ ادامدى اتۋعا تاپسىرما بەرىلسە، ورىنداۋشىلار ونى ون ەسە ءوسىرىپ جۇزەگە اسىرعان. اتالمىش بۇيرىقتا كۆوتامەن بەلگىلەنگەن سيفرلاردى كوتەرۋگە بولمايتىنى، ەگەر جاعداي ءوسىرۋدى تالاپ ەتسە، وندا ەجوۆقا (بۇيرىقتا: «ماعان» دەپ نۇسقالعان) ءتيىستى دايەكتەمە كەلتىرىلگەن ءوتىنىش بەرۋ كەرەكتىگى ايتىلعان.

دەمەك، اسا ءىرى كولەمدەگى جاپپاي جازالاۋ تومەندەگىلەردىڭ ءوز ءوتىنىشى بويىنشا جۇرگىزىلگەن بولدى عوي؟!

زەرتتەۋلەر شىنىندا دا سولاي بولعانىن كورسەتۋدە (ارينە، تومەنگىلەردىڭ «ءوتىنىشى» جوعارىدان ۇيىمداستىرىلاتىنى دا بار). بەرتىندەگى جاريالانىمدارعا قاراعاندا، ن ك ۆ د-نىڭ № 00447 بۇيرىعىنداعى رەسپۋبليكالارعا، ولكەلەر مەن وبلىستارعا تۇسىرىلگەن جوسپارلى سيفرلاردىڭ ءوزى سول اكىمشىلىك بولىنىستەردەگى پارتيالىق باسشىلىقتىڭ سۇراۋى بويىنشا بەلگىلەنگەن بولىپ شىقتى. بۇل تاراپتاعى بۇلتارتپاس دەرەكتەردى تاريحقا جاڭاشا كوزقاراسىمەن ەرەكشەلەنەتىن كەيىنگى جىلدارعى ىرگەلى زەرتتەۋدەن - يۋريي جۋكوۆتىڭ «وزگە ستالين» دەگەن كىتابىنان كورەمىز.

كىتاپتىڭ 446-447-بەتتەرىندەگى «ايماقتىق پارتيا ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارى سۇراعان جانە ساياسي بيۋرو بەكىتكەن «ليميتتەر» دەگەن ءتىزىمنىڭ ىشىندە ءبىر جولدى قازاق ك س ر-ى الىپ تۇر. ق ك س ر-ىنىڭ پارتيالىق باسشىلىعى كەڭەس وكىمەتىنە قاس ەلەمەنتتەردەن: اتۋعا - 2346، جەر اۋدارۋعا - 4403 ادام دەپ جوسپارلاۋدى بەلگىلەپتى جانە سول بولاشاق قۇرباندىقتاردىڭ سانىن س ب ماقۇلداعان كورىنەدى. وسى تىزىمدە، نەگە ەكەنىن، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى (اتۋ - 658، جەر اۋدارۋ - 310) مەن قوستاناي وبلىسى (اتۋ - 145، جەر اۋدارۋ - 354) جەكە جولدارعا بەرىلگەن.

بۇل وتىنىشتەر ماسكەۋگە 1937 - جىلعى 11 - شىلدەگە دەيىن تۇسكەن. ەگەر دەربەس جازىلعان ەكى وبلىس وتىنىشتەرىن رەسپۋبليكالىق سيفرلارعا قوسىپ قاراساق، قازاقستان حالقى ىشىنەن: 3149 ادامدى اتۋ، 5067 ادامدى جەر اۋدارۋ، بارلىعى 8216 ادامدى رەپرەسسيالاۋ سۇرالعان. تيىسىنشە، قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى جازالاۋ شاراسىن وسى مولشەردە جۇرگىزۋدى بۇكىل وداقتىق (بولشەۆيكتىك) كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسى بەكىتكەن ەكەن.

ن ك ۆ د سول سيفرلاردى ازداپ تۇزەتكەن دە، ايدىڭ اياعىندا شىققان ايگىلى №00447 بۇيرىعىنا قوسىپ، جەرگىلىكتى باسقارمالارعا بەرىلەتىن ناقتى تاپسىرما تۇرىندە راسىمدەگەن. كەستەدەن كورىنىپ تۇرعانداي، تومەنگە تۇسىرىلگەن تاپسىرما سۇرالعان مولشەردەن ءبىرشاما كەمىتىلىپ، دوڭگەلەك سيفرلارمەن بەلگىلەنگەن. قازاقستان 3149 «دۇشپاندى» اتۋعا رۇقسات سۇراسا، ن ك ۆد-نىڭ تاپسىرۋى - 2500. قازاقستان بارلىعى 8216 ادامدى جازالاۋعا رۇقسات سۇراسا، ن ك ۆ د-نىڭ بەرگەن «ليميتى» - 7500. بۇل تاپسىرمالار، اتالعان ەڭبەكتەن كورىنىپ تۇرعانداي، «و باستان ءبىرىنشى حاتشىلاردان تۇسكەن وتىنىشتەرگە»، سونىڭ ىشىندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ي. ميرزوياننىڭ وتىنىشىنە سۇيەنىپ بەلگىلەنگەن (448، 451-ب ب.) بولىپ شىقتى.

ونىڭ «حالىق جاۋلارىن» جازالاۋ ءۇشىن قوسىمشا ليميت سۇراپ، 1937 - جىلى ستالينگە قۇپيا جەدەلحات جولداعانى، ءوتىنىشىنىڭ تەز ارادا قاناعاتتاندىرىلعانى جاقىندا جۇرتشىلىققا ءمالىم بولدى...

شىنىن ايتقاندا، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ رەسپۋبليكا بويىنشا رەپرەسسيالانۋعا ءتيىس ادامداردىڭ سانىن 1-كاتەگوريا بويىنشا - 600، 2-كاتەگوريا بويىنشا 1000 ادامعا كوبەيتۋ جونىندە ۇسىنىس بەرگەنى، ونى ساياسي بيۋرونىڭ 1937 - جىلعى 3 - جەلتوقسانداعى وتىرىسىندا بەكىتكەنى عالىمدار م.قوزىبايەۆ، م.بايماحانوۆ، ق.الداجۇمانوۆ جازعان «ماڭگىلىك حالىق ەسىندە» اتتى ماقالادا ايتىلعان بولاتىن ءبىراق بۇل دەرەك ەشكىمنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىلماعان ەدى...

مىنە، ءبىز شيفرى اجىراتىلىپ وقىلعان ءبىر قۇپيا جەدەلحاتتىڭ الەمدىك ورمەكتور جەلىلەرىن ارالاپ كەتكەن كوشىرمەسىنە كوڭىلسىزدەنە كوز سالىپ وتىرمىز. وتە قۇپيا جەدەلحات الماتىدان 1937- جىلعى 1- جەلتوقسان كۇنى كەشكى ساعات التى جارىمدا جولدانعان. ماسكەۋگە، ب ك(ب)پ-عا جەتكەن بەتتە، سول كۇنگى ساعات 22 دە، جەدەلحاتتىڭ شيفرىن شەشۋگە جىبەرىلگەن. سول تۇندە، بالكىم ەرتەڭىنە ەرتەمەن (2 - جەلتوقساندا) شيفرلانعان قۇپيا جەدەلحات وقىلىپ، تاڭعى ساعات 10-دا 5 دانا ەتىپ باستىرىلعان (ورىنداۋشىنىڭ فاميلياسى كوزلوۆ). قۇجات «اسا قۇپيا. كوشىرمە جاساۋعا تىيىم سالىنادى» دەگەن ايدارى بار، ساياسي بيۋرونىڭ شەشىم شىعارعان ۋاقىتى كورسەتىلگەن بلانككە جازىلعان. ماشينكاعا باسىلعان ماتىن بەتىنە «زا» («قولداۋ جاعىندا») دەپ، ءۇش تۇلعا قول قويعان. تۇسىرىلگەن قولتاڭبالاردان ستالين، مولوتوۆ، كاگانوۆيچ فاميليالارى اڭعارىلادى.

ادرەسى «ماسكەۋ ب ك(ب)پ وك جولداس ستالينگە» دەپ كورسەتىلىپ، باس حاتشىعا ارنايى جولدانعان وسىناۋ قۇپيا جەدەلحاتقا لەۆون يسا ۇلى «قازاقستان ك(ب)پ وك حاتشىسى ميرزويان» دەپ قول قويىپتى. وندا اۋەلى: «انتيسوۆەتتىك ەلەمەنتتەر بويىنشا بىزگە بىرىنشى كاتەگوريامەن 8 مىڭ ادام جانە ەكىنشى كاتەگوريامەن 8 مىڭ ادام رەپرەسسيالاۋ قۇقى بەرىلگەن ەدى»، - دەپ، وزدەرىنە جۇكتەلگەن تاپسىرمانىڭ مولشەرى ەسكە الىنادى.

(ايتا كەتەلىك، جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، №00447 بۇيرىقپەن تۇسىرىلگەن العاشقى ليميت بۇدان ازىراق، اتاپ ايتقاندا، ول بويىنشا انتيسوۆەتتىك ەلەمەنتتەردىڭ 2،5 مىڭىن اتىپ، 5 مىڭىن ۇزاق مەرزىمگە سوتتاۋ، ياعني بارلىعى 7،5 مىڭ ادامدى رەپرەسسيالاۋ كەرەك بولاتىن. دەمەك، «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەپ كوزگە تۇسۋگە تومەندەگىلەردىڭ قۇلشىنىس كورسەتۋشىلىگى سالدارىنان، رەسپۋبليكا بويىنشا جازالانۋعا ءتيىس ادامداردىڭ سانى، تىلگە تيەك بولعان تەلەگرامماعا قاراعاندا، 16 مىڭعا دەيىن كوتەرىلگەن).

ميرزويان اتالمىش شيفرلانعان جەدەلحاتىندا بۇل تاپسىرمانى تۇگەلگە جۋىق ورىنداپ قويعاندارىن جانە سونىمەن بىرگە، «جويىلعان ۇيىمدار مەن توپتار بويىنشا، بەكىتىلگەن ليميتتەن ارتىق 1600 ادامدى» ۇستاعاندارىن حابارلايدى. حابارىنىڭ ءتۇيىنى رەتىندە، ەل ءىشىن «بەلسەندى كوتەرىلىسشىل، ديۆەرسياشىل جانە شپيون ەلەمەنتتەردىڭ قالدىقتارىنان تولىق تازارتۋ ءۇشىن ...قوسىمشا 600 ادامدى ءبىرىنشى كاتەگوريامەن جانە 1000 ادامدى ەكىنشى كاتەگوريامەن رەپرەسسيالاۋعا رۇقسات سۇرايمىز» دەيدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋروسى 1937- جىلعى 3 - جەلتوقسانداعى وتىرىسىندا، ياعني جەدەلحاتتى العان كۇننىڭ ەرتەڭىنە، قازاقستان باسشىسىنىڭ تىلەگىن قاناعاتتاندىردى. ال 7 - جەلتوقساندا ستالين، مولوتوۆ، جدانوۆتىڭ قولىمەن قازاق ك س ر-ى بويىنشا ك س ر و جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى سوتتاۋعا ءتيىس ادامداردىڭ ءتىزىمى بەكىتىلدى. ك س ر و جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى الماتىدا 1938- جىلعى 25 - اقپاننان باستاپ بىرنەشە اي بويى ستاليندىك تىزىمدە كوزدەلگەندەر مەن ولاردان دا باسقا «حالىق جاۋلارىنا» جەدەل ۇكىمدەر شىعارىپ، كۇنىنە 30-50 ادامنان اتقىزىپ تۇردى... ولار قازاقتىڭ بەتكە ۇستار قايماقتارى، جازۋشىلار، عالىمدار ەدى.

قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى باسشىلىعى جوعارىعا جولداعان قۇپيا ءوتىنىشتىڭ قايعىلى سالدارى وسىنداي بولدى. ءبىراق، ۇزاماي، اشتان بۇرالعان قازاق 33- جىلى مىرزاجان دەپ اتاعان، ولاردىڭ اراسىن 37- جىلى «حالىق جاۋلارىنان» تازالاعان رەسپۋبليكا باسشىسى ميرزوياننىڭ ءوزى دە رەپرەسسياعا ۇشىرادى...

ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان جاننىڭ ەل مۇددەسىنە كەرەعار جاساعان، قوعامىمىزدىڭ قايماعىنان ايرىلۋعا اپارعان مۇنداي ارەكەتتەرىن قالاي باعالاۋعا بولار ەدى؟! ماسەلە «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىندا الدەنەشە مارتە تىلگە تيەك ەتىلىپ، رەپرەسسيالانعانداردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرازى شەتىن كوزقاراستا ەكەنى بەلگىلى بولدى. ولار ميرزويان ەسىمىنىڭ قازىرگى تاڭداعى دارىپتەلۋىن قاتە دەپ ەسەپتەيدى، بۇل تۇلعانىڭ ەڭبەگىن قايتا باعالاۋعا، تيىسىنشە، وسى ۋاقىتقا دەيىن جاسالعان ەستە قالدىرۋ شارالارىن جويۋعا شاقىرادى. وسىنداي كوزقاراستاعى قوعام مۇشەلەرىنىڭ بىرنەشەۋى قاعاز جانە ەلەكتروندى ب ا ق-تاردا سونداي وي-پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ تە ۇلگەردى...

قالاي دەگەنمەن، وسىناۋ جاۋاپتى قايراتكەردىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدى باسقارىپ جۇرگەندەگى وڭ قىزمەتىمەن قاتار قۇپيا قارا ءىسىن دە تەرەڭ تالداۋعا الۋ لازىم. جانە شىندىقتى جۇرتشىلىققا بۇكپەسىز جەتكىزۋ كەرەك. ماسەلە سانانى اعارتۋدا، ازاماتتاردى شىنشىل تاريحپەن تاربيەلەي تۇسۋدە جاتىر. تاريحتان دۇرىس ساباق الۋ ءۇشىن - تاريحي تۇلعانى كولەڭكەلى جاعىمەن قوسا تانىعان ءجون. سوندا الدەبىر قۇبىلىس، وقيعا، تۇلعا جايىندا، سونىڭ ىشىندە تىلگە تيەك بولعان قايراتكەر جونىندە ءادىل وي ءتۇيىپ، تاريحي باعاسى حاقىندا دۇرىس شەشىم شىعارۋعا بولادى.

بەيبىت قويشىبايەۆ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى