ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا قالاي قابىلداندى؟

استانا. قازاقپارات - كەم دەگەندە ءۇش مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتى قامتيتىن ەل تاريحىنداعى ءاربىر تاريحي داۋىرلەر مەن كەزەڭدەرگە كوڭىل اۋدارىپ، كوزىمىزدى جۇگىرتسەك، ولاردىڭ ءبارىنىڭ تاريحىمىزدا الار ورىندارى مەن اتقارار ءرولى جەكە-جەكە بولەك اڭگىمەنىڭ جۇگىنە جاتادى.

سول سياقتى ءاربىر ءداۋىر مەن كەزەڭدەر دە ۋاقىت جاعىنان بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلادى. سونداي كەزەڭدەردىڭ ءبىرى - ەلىمىزدىڭ قازىرگى زامان تاريحىنداعى تاۋەلسىزدىك كەزەڭى. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ باسقا كەزەڭدەرمەن سالىستىرعانداعى ەڭ باستى ەرەكشەلىگىنە، ونىڭ ۋاقىت جاعىنان وتە از ۋاقىتتى قامتيتىنى، ال مازمۇن جاعىنان ماڭىزدى، ءمان جاعىنان ەرەكشە بولۋى جاتادى. قازاق ەلىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعالى - 33 جىل، ياعني عاسىردىڭ ۇشتەن بىرىندەي عانا ۋاقىت ءوتىپتى. وسى ءبىر قىسقا عانا تاريحي كەزەڭدەگى ەلىمىزدىڭ قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى مەن تابىستارى قاي سالادا، قانداي باعىتتاردا بولماسىن وراسان زور دەۋگە تۇرارلىق. ال مۇمكىنشىلىكتەرىمىز، ءتىپتى دە ودان دا كۇشتى دەۋگە بولادى.

وسى ءبىر قىسقا عانا تاريحي كەزەڭدەگى جەتىستىكتەرىمىز بەن تابىستارىمىزدى ەل تاۋەلسىزدىگىن العان كۇنمەن بايلانىستىرىپ جۇرگەن بولاتىنبىز. 1991 -جىلدىڭ 16-جەلتوقسانى - تاريحىمىزدا تاۋەلسىزدىك جاريالانعان كۇن رەتىندە قالا بەرەدى. ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ال وسى تاۋەلسىزدىككە تۋرا جول سالىپ بەرگەن كۇن - تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانعان كۇنى ۇزاق ۋاقىت بويى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كولەڭكەدە قالىپ، سوڭعى جىلدارى عانا ءوزىنىڭ الاتىن ورنىنا وتىرىپ، تۇعىرىنا قونا باستادى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارى 25-قازان - «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسى» قابىلداعان كۇن رەتىندە ارنايى مەرەكە رەتىندە بەلگىلەنىپ، وعان «رەسپۋبليكا كۇنى» دەگەن اتاۋ بەرىلگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. بۇل كۇن جانە دە 1992 -جىلدان باستاپ بىرنەشە جىل بويى ەلىمىزدە مەرەكەلەندى. ءبىراق تا تاعى دا ەشبىر سەبەپسىزدەن بۇل كۇن 2000-جىلدار ىشىندە مەرەكەلەر كۇنى قاتارىنان شىعارىلدى، ءتىپتى تاريحي داتا رەتىندە اتالىنباي كەتتى. تەك 2022 -جىلدىڭ 29-قىركۇيەگىندەگى پرەزيدەنت جارلىعى بويىنشا 25-قازان «رەسپۋبليكا كۇنى» مەملەكەتتىك مەرەكە مارتەبەسىنە قايتا يە بولدى.

قازىرگى كەزدە كوپتەگەن ادام اراسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالانعان كۇن مەن تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانعان كۇنىن شاتاستىرۋ، ءتىپتى ولاردى ءبىر داتا دەپ قارايتىندار دا بار. سوعان بايلانىستى تومەندە ءبىز تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانعان كۇنى - 25-قازان - رەسپۋبليكا كۇنىنىڭ قالاي مەرەكە بولىپ سانالاتىنى جونىندە ويىمىزدى بولىسپەكپىز.

تاريحي انىقتاماعا جۇگىنسەك، 1990 -جىلدىڭ ءدال وسى كۇنى الماتى قالاسىندا قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ 12-رەت شاقىرىلعان جوعارى كەڭەسى تاريحي قۇجات - «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانى» قابىلداعان ەدى. بۇل تاريحي قۇجاتتىڭ ماڭىزى مەن ءمانى ءارى جوعارى، ءارى ەرەكشە بولعانى سونداي، بۇل كۇن «ەل تاۋەلسىزدىگىنە تۋرا اپارعان دارا دا سارا جول» دەپ باعالانادى. ولاي بولسا، وسى كۇن قالاي تاريحي داتاعا اينالدى، سوعان ءۇڭىلىپ، نازار سالىپ كورەلىك.

قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا XV عاسىر ورتاسىندا باستالعان حاندىق ءداۋىر دەپ اتالاتىن تاريحي ءداۋىر XVIII عاسىر باسىندا تاۋكە حاننان سوڭ ساياسي بىتىراڭقىلىق كەزەڭىنە اياق باسادى دا، كەلەسى كەزەڭدەردە ودان ءارى شيەلەنىسە تۇسەدى. وعان سول عاسىردا «جوڭعار فاكتورى» قوسىلىپ، جاعدايدى ودان ءارى كۇردەلەندىرەدى.

اقىرى، XVIII عاسىردىڭ 30-جىلدارى رەسەي ءوزىنىڭ ءساتتى جۇرگىزگەن ديپلوماتياسى ناتيجەسىندە قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىر بولىگىن وزىنە قاراتادى دا، قازاق جەرىنە دەندەپ ەنە باستايدى. ال اسكەري-ساياسي جولمەن جۇرگىزىلگەن باعىندىرۋ ساياساتى XIX عاسىر ورتاسىنا تامان رەسەي يمپەرياسىنا تولىقتاي جەڭىس اكەلەدى. قازاق حالقى تاراپىنان بولعان قارسىلىق قوزعالىستار كۇشتەردىڭ تەڭ بولماۋىنان جانە باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى جەڭىلىسكە ۇشىراپ وتىردى.

1864 -جىلى رەسەيدىڭ شىمكەنت بەكىنىسىن اسكەري جولمەن الۋى - قازاق جەرىن باعىندىرۋدىڭ تولىعىمەن اياقتاعانىن كورسەتتى.

ال 1867-1868 -جىلدارى جۇرگىزىلگەن اكىمشىلىك- باسقارۋ رەفورماسى قازاق جەرىن رەسەيدىڭ تولىعىمەن باعىندىرعانىن زاڭداستىرىپ بەردى.

بۇل رەفورما - ءداستۇرلى قازاق حالقىنىڭ اكىمشىلىك-باسقارۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، ونىڭ ورنىنا جاۋلاپ العان ەلدىڭ باسقارۋ جۇيەسى مەن اكىمشىلىك قۇرىلىمىن ەنگىزدى. وسى كەزدەن باستاپ قازاق حالقى تولىعىمەن وتارلىق ەزگىنىڭ قامىتىن موينىنا ءىلدى دەۋگە بولادى. پاتشالىق رەسەي قازاق جەرىندە ءوزىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن بارىنشا ەركىن جۇرگىزىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن ساناسپادى. ولاردىڭ جەرىن كۇشپەن تارتىپ الىپ، وندا ورىس شارۋالارىن قونىستاندىردى، كەن ورىندارىن اشىپ، ءوندىرىس وشاقتارىن سالدى.

XX عاسىر باسىنداعى الاش قوزعالىسى قازاق حالقىنىڭ ارمان-مۇددەسىنە ساي كەلدى. ازاتتىققا ۇمتىلعان الاش زيالىلارى الاشوردا ۇكىمەتىن قۇردى، ءبىراق ازامات سوعىسىنىڭ باستالىپ كەتۋى، بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ جەڭىسكە كەلۋى الاشتىقتاردى ارماندارىنا جەتكىزبەدى. جەتپىس جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان كەڭەس بيلىگى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق تۋرالى اسىل ارمانىن ايتقىزباسا دا، جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن سۋىرىپ الا المادى.

ازاتتىق يدەياسىنىڭ حالىقتىڭ ساناسىندا بەرىك ورنىققانىن جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ 1960-70-جىلدارداعى ءىس-ارەكەتتەرىنەن كورىنىپ وتىردى.

رەسپۋبليكا كۇنىنىڭ، ياعني تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ قانداي تاريحي العىشارتتارى بار دەسەك، وندا ءبىز قازاق حالقىنىڭ رەسەيگە وتار بولعان كۇننەن باستاپ قارسى ارەكەتتەرىنىڭ ءبارىن تاريحي العىشارتتارعا جاتقىزامىز. ال بەرگى تاريحي العىشارتتارعا وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ورتاسىنان باستالعان تاريحي دامۋ بارىسىن جاتقىزامىز.

1985 -جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرامىندا بولعان ك س رو اتتى الىپ يمپەرياعا باس حاتشى بولىپ م. گورباچيەۆ كەلىپ، ەكونوميكانى قارقىندى تۇردە دامىتۋ ءۇشىن «قايتا قۇرۋ» ساياساتىن جاريالادى. ويتكەنى كەڭەس وداعىندا 1960-جىلداردىڭ ورتاسىندا جۇرگىزىلگەن ەكونوميكالىق رەفورما العاشىندا وڭ ناتيجەلەر بەرگەنىمەن، 70-جىلدارعا تامان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ شىلاۋىندا قالىپ، اياقسىز قالدى. سول كەزدەن باستاپ ەكونوميكاداعى توقىراۋ باستالىپ، ول ۇدەرىس قوعامنىڭ بارلىق سالاسى مەن استارىنا ءوزىنىڭ تەرىس جاقتارىن ەنگىزىپ جىبەرەدى. 1980-جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا باس حاتشىلىق قىزمەتكە كەلگەن قارتاڭ باسشىلار ەشقانداي باتىل ارەكەتتەرگە بارمادى.

جاڭا باسشى ءوز باعىتىن «قايتا قۇرۋ» دەپ جاريالاپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «جەدەلدەتۋ»، «دەموكراتيالاندىرۋ»، «جاريالىلىق» دەپ اتالاتىن باعىتتاردى ومىرگە ەنگىزە باستادى. ءبىراق تا ناقتى ىستەن گورى قۇر جالاڭ ءسوزى كوپ بۇل باعىتتاردىڭ ناتيجەلەرى ونشا بولمادى. الىپ يمپەريانىڭ ەكونوميكالىق دامۋ ۇدەرىسى ودان ءارى تەجەلە باستاپ، كوپ ۇزاماي جالپى داعدارىس بۇكىل ەلگە جايىلدى. ال ول ءوز كەزەگىندە بۇل ۇدەرىس الەۋمەتتىك ومىرگە كەرى اسەرىن تيگىزدى، ال ول ۇدەرىس ۇلتارالىق قاتىناستارعا كەرى ىقپال ەتتى.

ءسويتىپ، كەڭەس وداعىنىڭ جەكەلەگەن ايماقتارىندا ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ ۋشىعۋى كۇشەيدى دە، ول ءدۇردارازدىققا ۇلاسا باستادى. كوپ ۇزاماي العاشقى قان توگىلگەن وشاقتار پايدا بولا باستادى. ورتالىقتاعى جوعارى بيلىك ۋشىققان ماسەلەلەردى دۇرىس شەشە المادى.

كەڭەس قوعامى جانە ونىڭ ازاماتتارى 1920-1950-جىلدارداعى ءوز تاريحىنىڭ اقتاڭداقتارىن جاريالىلىق ارقىلى ءبىلىپ، ونىڭ سەبەپتەرىن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ۇستەمدىگىنەن، ونىڭ ستالين سەكىلدى باسشىلىعىنان دەپ قابىلدادى. العاش رەت كەڭەستىك كەزەڭدە جاپپاي ستاليندىك ساياسي قۋعىن- سۇرگىن تۋرالى، ۋكرايناداعى گولودومور، قازاقستانداعى اشتىق تۋرالى ايتىلا باستادى. وسىلايشا، مۇنىڭ بارلىعىنا كوممۋنيستىك پارتيا مەن ونىڭ باسشىلىعى، شامادان تىس ورتالىقتاندىرىلعان جوعارى بيلىكتىڭ جەتەكشىلەرى كىنالى دەلىنگەن پىكىرلەر ۇستەمدىك قۇرا باستادى.

مىنە، وسى جاعدايلاردىڭ ءبارى جيناقتالا كەلە كەڭەس وداعىن قۇراپ وتىرعان رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋىنا، ورتالىقتىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتىلۋىنا يتەرمەلەدى.

«قايتا قۇرۋ» ساياساتى جاريالانعاننان كەيىنگى 3-4 جىل ىشىندە ك س ر و كولەمىندە 70 جىلداي ۋاقىتتا قوردالانعان بارلىق ماسەلە 1989 -جىلدىڭ مامىر- ماۋسىم ايلارىندا وتكەن ك س رو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ I سەزىندە اۋزى اشىلىپ كەتكەن جاراداي تولىعىمەن كورىنىس بەردى. بۇل سەزدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى سوندا، ول تىكەلەي ەفير ارقىلى بۇكىل وداققا تاراتىلىپ جاتتى. وسى جولداردىڭ اۆتورى سول كەزدە سەزدەگى ءار دەپۋتاتتىڭ ءسوزىن مۇقيات تىڭداپ، ەرتەڭىنە ونداعى كەيبىر باتىل ويلار مەن ۇسىنىستاردى ءوز ورتالارىمىزدا تالقىلاۋشى ەدىك.

سەزدىڭ اشىلعان كۇنىنىڭ العاشقى ساتىنەن باستاپ-اق ونىڭ جۇمىس باعىتى كرەمل باسشىلىعى ويلاعانداي بولمادى. گرۋزيادان سايلانعان ءبىر دەپۋتات سەزدىڭ رەگلامەنتىنە قاراماي، مىنبەگە شىعىپ الىپ، 1989 -جىلى ءساۋىر ايىندا تبيليسي قالاسىندا بولعان قىرعىننىڭ قۇرباندارىن ەسكە الۋ ءۇشىن ءۇنسىز ورىندارىنان تۇرۋدى جانە سول وقيعاعا قاتىستى سەزدىڭ شەشىمىمەن كوميسسيا قۇرۋدى ۇسىنعانى ەسىمىزدە.

ودان كەيىن ءسوز العان بارلىق دەپۋتات ءوز ايماقتارىنداعى ءارتۇرلى تۇيىندەلىپ قالعان، شەشىمى تابىلماعان پروبلەمالاردى ايتىپ جاتتى. مىنە، وسىدان كەيىن سەزد جۇمىسى كومپارتيانىڭ الدىن-الا دايىنداپ العان سەناريىمەن ەمەس، ەسكەگى جوق قايىقتاي باسقا ارنامەن، باسقا باعىتپەن ءجۇرىپ كەتتى دەسە بولادى.

قازاقستاندا الماتىداعى 1986 -جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ك س رو دەپۋتاتى مۇحتار شاحانوۆتىڭ وسى سەزدىڭ ءبىر ماجىلىسىندە سويلەگەنى ءالى ەسىمىزدە. جالپى العاندا، بۇل سەزد كەڭەس وداعى ەكونوميكاسىنىڭ بارلىق سالاسى جانە باعىتتارى بويىنشا تۇرالاپ قالعانىن، قۇلاۋدىڭ نەمەسە كۇيرەۋدىڭ الدىندا تۇرعانىن كورسەتتى. سونىمەن بىرگە كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ومىرشەڭ ەمەستىگىن، ك و ك پ-نىڭ جەتەكشىلىك ءرولىنىڭ تومەندەگەنىن، ماسكەۋدەگى ورتالىق بيلىكتىڭ قاۋقارى السىرەگەنىن جانە وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى باسشىلىقتىڭ ءرولى مەن بەدەلىنىڭ ارتا باستاعانىن كورسەتتى.

سەزدەن كەيىن الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق احۋال ودان ءارى تەرەڭدەي ءتۇستى دە، ول ىشكى- سىرتقى ساياسي جاعدايعا اسەر ەتىپ جاتتى. ال ونى توقتاتۋدىڭ، داعدارىستان شىعۋدىڭ جولىن ورتالىق بيلىك تابا المادى. ءدال وسى كەزدەگى ك س رو جاعدايىن تولقىندى كۇنى تەڭىزدە ەسكەگىنەن ايىرىلعان قايىقشىعا تەڭەسە بولار ەدى.

العاش رەت وسى تۇستا بالتىق جاعالاۋىنداعى ءۇش رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك تۋرالى ويلارى اشىق ايتىلا باستادى. قىزىل يمپەريانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ورتالىق بيلىك 1990-جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا فەدەراتسيا، كونفەدەراتسيا نەگىزىندە جاڭا كەلىسىمدەر جاساۋ، ءتىپتى جاڭا وداقتىق شارت جاساۋ تۋرالى يدەيالاردى العا تارتا باستادى. ءسويتىپ، ونىڭ جۇمىسى باستالىپ تا كەتتى.

ءبىراق وعان قاراماي بالتىق جاعالاۋىنداعى ءۇش ەل - ليتۆا، لاتۆيا جانە ەستونيا ءوز ەگەمەندىكتەرىن جاريالاپ، وزگە رەسپۋبليكالارعا ۇلگى كورسەتىپ، باتىل قادامدار جاسادى. وسى كەزدە قازاقستاندا دا ءدال ورتالىقتاعىداي، باتىس جاعالاۋىنداعى ەلدەردەگىدەي، ۋكراينا مەن گرۋزياداعىداي بولماسا دا، ساياسي ءومىر جاندانا باستاعان ەدى.

ول قوعامدىق ءومىردى ايقىندايتىن كۇشكە اينالماسا دا، ونىڭ ايقىن كورىنىسى بولا ءبىلدى. دەموكراتيالىق كۇشتەر مەن جاريالىلىقتىڭ ىقپالىمەن 1989 -جىلى الاش ارىستارى اقتالىپ، ودان كەيىن جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسىپ سوتتالعاندارعا كەشىرىم جاسالا باستادى.

1990 -جىلى شىلدەدە ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتتىق-دەموكراتيالىق باعىتتاعى ساياسي كۇشتەردىڭ بىرىگۋىمەن «ازات» رەسپۋبليكالىق ازاماتتىق قوزعالىسى دۇنيەگە كەلىپ، ءوز جۇمىسىن بەلسەنە جۇرگىزە باستادى. قوزعالىستىڭ اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، ونىڭ ماقساتى - ەلدىڭ ازاتتىعى، ەگەمەندىگى، تاۋەلسىزدىگى بولدى.

ەلدەگى مۇنداي ساياسي دەموكراتيالىق ۇدەرىستەر مەملەكەتتىك بيلىككە دە اسەر ەتە باستادى. 1990 -جىلعى 25-ناۋرىزدا رەسپۋبليكا جوعارى كەڭەسىنىڭ كەزەكتى XII شاقىرىلىمىنا سايلاۋ بولىپ، ول ءساۋىر ايىندا ءوز جۇمىسىنا كىرىستى. بۇعان دەيىنگى جوعارى كەڭەسكە سايلاۋلار شەكسىز بيلىكتى يەلەنىپ وتىرعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسقارۋىمەن، قاتاڭ باقىلاۋىمەن جۇرگىزىلىپ، ءاربىر دەپۋتاتتىققا ۇمىتكەر قاتاڭ تەكسەرىستەردەن وتكىزىلەتىن.

بۇل جولعى سايلاۋدا قوعامدا بولىپ جاتقان دەموكراتيالىق ۇدەرىستەر ەسكەرىلىپ، تەرريتوريالىق پرينتسيپكە ساي سايلاۋ وكرۋگتەرىمەن قاتار قوعامدىق ۇيىمدار مەن شىعارماشىلىق وداقتار اتىنان 90 دەپۋتاتتىق مانداتقا رۇقسات بەرىلدى.

سونىڭ ناتيجەسىندە حالىق قالاۋلىلارىنىڭ 90 دەپۋتاتتىق مانداتىن ەلىمىزگە بەلگىلى بىرنەشە ونداعان الدىڭعى قاتارلى زاڭگەر، ەكونوميست، قوعامتانۋشى عالىم، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورى، شىعارماشىلىق وداقتىڭ جەتەكشىسى، مۇشەسى يەلەندى.

بارلىق 360 دەپۋتاتتىڭ 7 ەۋى - قاز ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، 48 ى عىلىم دوكتورى مەن كانديداتى، 23 ى ك س ر و مەن قاز ك س ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، 11 ى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مەن سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن يەلەنگەندەر ەدى.

سايلانعان 7 اكادەميك سول تۇستاعى قازاق ەلىنىڭ ۇلى عۇلامالارى - جابايحان ءابدىلدين، ومىربەك جولداسبەكوۆ، مۇحتار اليەۆ، ماناش قوزىبايەۆ، شاحماردان ەسەنوۆ، ايتمۇحامەد ابدۋللين، سالىق زيمانوۆ بولاتىن.

ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن قابىلداۋدا قوعامدىق ۇيىمدار، عىلىمي مەكەمەلەردەن جانە شىعارماشىلىق وداقتاردان سايلانعان دەپۋتات-تۇلعالار ەرەكشە ءرول اتقاردى. ۇلتتىق قۇرام جاعىنان العاندا سايلانعان دەپۋتاتتاردىڭ 181 ى قازاق، 100 ى ورىس، قالعاندارى باسقا ۇلت وكىلدەرى بولدى. 12-شاقىرىلعان جوعارى كەڭەس ءتورالقاسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ ماماندىعى ەكونوميست ەرىك اسانبايەۆ سايلاندى.

بۇل جوعارى كەڭەس ەل تاريحىندا ەكى تاريحي زاڭدى قابىلداۋىمەن ەرەكشەلەندى. العاشقى قۇجات - «پرەزيدەنت تۋرالى» زاڭ، وسى زاڭعا سايكەس جوعارى كەڭەس 1990 -جىلى 24-ساۋىردە قازاقستان كومپارتياسى و ك ءبىرىنشى حاتشىسى ن. نازاربايەۆتى قازاق ك س ر-نىڭ پرەزيدەنتى ەتىپ سايلادى.

ەكىنشى زاڭ - «قازاق ك س ر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى» دەكلاراتسيا ەدى. 1990 -جىلدىڭ كوكتەمى مەن كۇز ايلارى ارالىعىندا ك س ر و- نىڭ ساياسي ومىرىندە ىدىراۋ ۇدەرىسى وتە جوعارى قارقىنمەن جۇرە باستادى. بالتىق ەلدەرىنىڭ ەگەمەندىگىن باسقا رەسپۋبليكالار جالعاستىرىپ، ەگەمەندىكتەرى تۋرالى دەكلاراتسيالارىن بارلىق رەسپۋبليكا جارىسا جاريالاپ جاتتى. 1990 -جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن تەك قازاقستان مەن قىرعىزستان عانا ءالى جاريالاي قويعان جوق ەدى.

ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، بۇل ماڭىزدى قۇجاتتى قابىلداۋ دەپۋتاتتار اراسىندا ۇلكەن يدەيالىق، ساياسي كۇرەس ارقىلى ءجۇردى. نەگىزىنەن، ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ ءۇش جوباسى دايىندالدى. ءبىرىنشىسىن جوعارى كەڭەستەگى «دەموكراتيالىق قازاقستان» دەپ اتالاتىن قازاعى بار، ورىسى بار، باسقالارى بار، ورىس ءتىلدى 30 دان استام مۇشەدەن تۇراتىن دەپۋتاتتار توبى دايارلادى. ولار دەكلاراتسيا جوباسىن قازان ايىنىڭ باسىندا مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتەرىندە جاريالاپ جىبەردى. بۇل جوبا بويىنشا قازاقستاندا كوپ ۇلتتى ەتنوستار ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، جاڭا قوعامدى قۇرۋ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك تۇجىرىم نەگىزىندە ەمەس، ازاماتتىق قوعام ۇستانىمى نەگىزىندە بولۋى قاجەتتىگى تۇجىرىمدالدى، ويتپەگەن جاعدايدا، بولاشاقتا بۇل قوعامدا كەلەڭسىز جاعدايلاردى كوپ تۋعىزادى دەلىنەدى. 1989 -جىلى قىركۇيەكتە قابىلدانعان «قازاق ءتىلى تۋرالى» زاڭنىڭ بولۋىنا قاراماستان ولار جاساعان دەكلاراتسيا جوباسىندا ورىس ءتىلى رەسمي مەملەكەتتىك ءتىل بولادى دەپ جازدى. بۇل جوبا، ارينە قازاق ازاماتتارىنىڭ قاتتى قارسىلىعىن تۋعىزدى.

جوعارى كەڭەستىڭ جۇمىس توبى دەكلاراتسيانىڭ نەگىزگى جوباسىن دايىنداپ، تالقىلاۋعا ۇسىندى. قازان ايىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسى دەكلاراتسيا جوبالارىن تالقىلاۋعا كەتتى دەسە بولادى. سونداي-اق حالىق قالاۋلىلارىنان، قوعامدىق ۇيىمدار مەن ەڭبەك ۇجىمدارىنان، جەكەلەگەن ازاماتتاردان كوپتەگەن ۇسىنىس، تولىقتىرۋ، وزگەرىس تۋرالى پىكىرلەر جوعارى كەڭەسكە ءتۇسىپ جاتتى.

وسىلاردىڭ ءبارىن ەسكەرە كەلە، جوعارى كەڭەس زاڭگەر-اكادەميك، ۇلتجاندى ازامات، دەپۋتات سالىق زيمانوۆ باستاعان ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، وعان ەسكەرتۋلەر مەن ۇسىنىستاردى ەسكەرە وتىرا دەكلاراتسيانىڭ جاڭا، تولىقتاي نۇسقاسىن، باسقاشا ايتقاندا، ءۇشىنشى نۇسقاسىن جاساۋدى تاپسىرادى. سالىق زيمانوۆ بۇعان دەيىن اكادەميك ج. ءابدىلديننىڭ باسقارۋىمەن الاش ارىستارىن اقتاعان كوميسسيا قۇرامىندا جۇمىس ىستەگەن ەدى.

ءبىر اپتادان استام ۋاقىت بويى جۇمىس ىستەگەن س. زيمانوۆ كوميسسياسى دەكلاراتسيانىڭ سوڭعى جوباسىن جوعارى كەڭەسكە 15-قازاندا ۇسىندى.

جوبانى تالقىلاۋ وتە قىزۋ جانە قارقىندى ءجۇردى. دەپۋتات سالىق زيمانوۆ باسقارعان جۇمىس توبى ازىرلەگەن «ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا» جوباسىنىڭ جوعارى كەڭەستىڭ ماجىلىسىندە قالاي تالقىلانىپ جانە قانداي سىندارعا توتەپ بەرگەنىن ءارى زاڭگەر، ءارى تاريحشى، ءارى جۋرناليست، ءارى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى مۇحتار قۇل-مۇحامەد Egemen Qazaqstan گازەتىنىڭ وتكەن جىلدارداعى ءبىر سانىندا كەرەمەت قىلىپ بايانداپ بەرگەنى ەسىمىزدە. ستەننوگرامماعا نەگىزدەلىپ ماقالادا جوبانى تالقىلاۋ بارىسىندا ونداعى ءاربىر باپتىڭ، ءاربىر سويلەمنىڭ، اشىق تالقىلاۋدان ءوتىپ، بىردەن داۋىسقا سالىنىپ وتىرعانىن كورەمىز.

اقىرى، ۇزاق تالقىلاۋدان سوڭ، 1990 -جىلدىڭ 25-قازان، جۇما كۇنى 18 ساعات 55 مينۋتتا قاز ك س ر-نىڭ 12-شاقىرىلعان جوعارى كەڭەسى «قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى» دەكلاراتسيانى كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلدادى. داۋىس بەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا دەكلاراتسيانى 261 دەپۋتات قولداپ، 71 دەپۋتات قارسى داۋىس بەرەدى، 2 ادام قالىس قالسا، 1 ادام مۇلدە داۋىس بەرمەدى. وسىلايشا، قازاق ك س ر-ى وداق قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار اراسىندا 14-بولىپ «ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسياسىن» جاريا ەتتى.

«الەمدى سۇلۋلىق ساقتايدى» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ جالعاسى ىسپەتتى «قوعامدى زيالىلىق باستايدى» دەگەن ءسوزدىڭ اقيقاتىن وسى جەردە كورۋگە بولادى. كوپ ۇزاماي قىرعىز ەلى دە وسىنداي زاڭىن قابىلدادى.

قابىلدانعان ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا 17 تارماقتان تۇردى. وندا قازاق مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋدا، قوعامدى قالىپتاستىرۋدا جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار مەن پرينسيپتەر باسشىلىققا الىناتىنى ايتىلدى. قازاق ك س ر وداقتاعى باسقا مۇشەلەرمەن ەرىكتى تۇردە بىرىگەتىن جانە ولارمەن كەلىسىم- شارتتار نەگىزىندە قاتىناستار جاسايتىن ەگەمەن ەل دەپ جاريالاندى. سونداي-اق دەكلاراتسيادا قازاقستانداعى بيلىكتىڭ قاينار باستاۋى جانە يەسى قازاقستان حالقى دەپ جاريالاندى. سونىمەن بىرگە، بۇل ماڭىزدى قۇجاتتا قازاق ك س ر-نىڭ تەرريتورياسى تۇتاس، وعان قول سۇعىلمايدى جانە ەلدىڭ كەلىسىمىنسىز ونى ەشكىم پايدالانا المايدى دەلىندى.

دەكلاراتسيادا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءۇش تارماققا، ياعني، زاڭ، سوت جانە ورىنداۋشى بولىپ بولىنەتىنى جاريا ەتىلدى. سونىمەن بىرگە، قازاق ك س ر اۋماعىندا اتا زاڭ مەن ەل زاڭدارىنىڭ ۇستەمدىك قۇراتىنى، ەل اۋماعىنداعى ۇلتتىق بايلىق رەسپۋبليكانىڭ دەربەس مەنشىگى بولاتىنى، حالىقارالىق قاتىناستاردا قازاق ك س ر-ى جەكە سۋبەكت بولاتىنى جانە ىشكى ساياساتتى ءوز مۇددەسىنە ساي انىقتايتىنى، ەگەمەندىكتىڭ باستى بەلگىلەرى - مەملەكەتتىڭ ەلتاڭباسى، تۋى جانە ءانۇرانى بولاتىنى مالىمدەلدى.

ارادا 1 جىل جانە 1,5 اي وتكەننەن سوڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسياسىن نەگىزگە الا وتىرا، 1991 -جىلى 16-جەلتوقساندا «قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. ءسويتىپ، ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى ەل تاۋەلسىزدىگىنە نەگىز قالاعان جانە جول اشقان تاريحي ماڭىزدى قۇجات بولىپ سانالادى. سول سەبەپتى دە، وسى قۇجات قابىلدانعان كۇن - 25-قازان ەل تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى تاريحي كۇن بولدى جانە ۇلتتىق مەرەكە - رەسپۋبليكا كۇنى بولىپ سانالادى. مەرەكەمىز ۇزاعىنان بولسىن جانە قۇتتى بولسىن!

بەرەكەت كارىبايەۆ،

ق ر ۇ ع ا اكادەميگى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى