ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى - قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزى

استانا. قازاقپارات - 25-قازان - قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى داتالاردىڭ ءبىرى. 1990 -جىلدىڭ ءدال وسى كۇنى قازاق ك س ر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدانعان بولاتىن. شىندىعىندا، بۇل ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى العاشقى قادامى ەدى. بۇل كۇن 1995-2001 -جىلدارى ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتىلدى. 2001 -جىلى اتالعان مەرەكە مەملەكەتتىك مەرەكەلەر تىزىمىنە ەندى. الايدا كەيىنىرەك 2009 -جىلى ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن ول مەملەكەتتىك مەرەكەلەر تىزىمىنەن الىنىپ تاستالعان-دى.

2022 -جىلدىڭ جازىندا ۇلىتاۋ وڭىرىندە وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ العاشقى وتىرىسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ رەسپۋبليكا كۇنىنە ۇلتتىق مەرەكە مارتەبەسىن قايتارۋدى ۇسىندى. وسىلايشا، ون جىلدان استام ۋاقىت بويى ۇمىت قالعان مەرەكە قايتا تويلانا باستادى.

«ۇلتتىق مەرەكەلەر مەن اتاۋلى كۇندەر تىزبەسىنە ءبىرقاتار وزگەرىس ەنگىزگەن ءجون. مەن رەسپۋبليكا كۇنىنە ۇلتتىق مەرەكە مارتەبەسىن قايتارۋدى ۇسىنامىن. سوندىقتان قازاننىڭ جيىرما بەسى كۇنى جىل سايىن ەگەمەندىك كۇنىن ەلىمىزدىڭ باستى مەرەكەسى رەتىندە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. 1990 -جىلى 25-قازاندا قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداندى. بۇل ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى تۇڭعىش قادامى بولاتىن» ، - دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى.

تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىندە مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ ەكى جوباسى ازىرلەنگەن. العاشقى رەسمي نۇسقاسى اكادەميك س. زيمانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جاسالسا، بالاما دەپ اتالاتىن ەكىنشى نۇسقاعا «دەموكراتيالىق قازاقستان» دەپۋتاتتىق توبى (باستاپقى قۇرامىندا ە. ەرتىسبايەۆ، ب. بەليك، م. وسپانوۆ، پ. سۆويك، ب. قادىربەكوۆ) باستاماشى بولدى. دەكلاراتسيا جوباسىن تالقىلاۋ كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزىلدى. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1990 -جىلى 16-قىركۇيەكتەگى سانىندا دەكلاراتسيا جوباسى اشىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان. وسى جوبا 15 تارماقتان تۇردى.

25-قازاندا قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ تاڭەرتەڭگىلىك وتىرىسىندا قازاق ك س ر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ جوباسىن جەتىلدىرۋ جونىندەگى جوعارعى كەڭەس كوميسسياسى اتىنان ونىڭ ءتوراعاسى س. زيمانوۆ ءسوز سويلەدى. جوعارعى كەڭەستىڭ كەشكى وتىرىسىندا دەكلاراتسيا جوباسى ءاربىر باپ بويىنشا تالقىلاندى. ءار باپ جەكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشىلدى. تالقىلاۋ التى ساعاتقا سوزىلىپ، ناتيجەسىندە، 350 دەپۋتاتتىڭ 71 ى قارسى بولعانىنا قاراماستان، كوپشىلىك داۋىسپەن دەكلاراتسيا قابىلداندى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ رەسپۋبليكا كۇنىنە وراي اقوردادا وتكەن سالتاناتتى جيىندا: «ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى - تاۋەكەل مەن ديپلوماتيانىڭ، اقىل مەن سابىردىڭ جەمىسى. وسى تاريحي قۇجاتتىڭ اسەرى كوپ ۇزاماي بايقالا باستادى. ءبىز قوعامنىڭ ىرگەتاسىن جاڭارتىپ، جاڭا بەلەستەرگە ۇمتىلدىق. قازاقستان قيىن وتكەلدەن ءوتىپ، ىرگەلى ەل بولۋعا باعىت ۇستادى»، دەپ دەكلاراتسيانىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا الار ورنى مەن ءمان-ماعىناسىنا اسا زور باعا بەرگەن بولاتىن.

ەگەمەندىك دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانۋىنا ديپلومات، قازاقتىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسور، سول كەزدەگى قازاق ك س ر جوعارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ەرىك اسانبايەۆتىڭ ەڭبەگى دە ەرەكشە.

ەرىك اسانبايەۆ 1936 -جىلى قوستاناي وبلىسى، امانگەلدى اۋدانى، بايعابىل اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1991 -جىلدىڭ ءساۋىر- قازانىندا قازاق ك س ر-ى جوعارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، 1991- 1996 -جىلى ق ر ۆيتسە-پرەزيدەنتى، 1994- 1996 -جىلى ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. 1996 -جىلى اقپاننان ق ر- نىڭ گ ف ر-دەگى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولعان. بۇل قىزمەتتە جۇرگەندە بەرلين قالاسىندا ابايعا كوشە اتىن بەرۋگە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن.

ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى قابىلدانعان كەزدە جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتى بولعان، بۇگىندە ءماجىلىس دەپۋتاتى جيگۋلي دايرابايەۆ ەرىك ماعزۇم ۇلىنىڭ اتىن وشىرمەي، ۇرپاق جادىندا ماڭگى ساقتالۋى تيىستىگىن ايتادى.

«ەرىك ماعزۇم ۇلى، 70 كە تولماعان شاعىندا ومىردەن ەرتە كەتىپ قالدى. وتە نازىك جاندى، ساۋاتتى، ءبىلىمدى ازامات ەدى. ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن، تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋعا قوسقان ۇلەسى وتە زور. ول كىسىنىڭ اتىن وشىرمەي، اۋىلدارعا، مەكتەپتەرگە، كوشەلەرگە ەسىمىن بەرسە، ارتىق ەتپەس ەدى. جالپى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى، كەيىن ك س ر و-نىڭ قولاستىندا بولعان قازاق ەلىنىڭ عاسىرلار بويى اڭساعان ازاتتىعىنا 1990 -جىلدىڭ 25-قازانىندا قولى جەتتى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى بۇل دەكلاراتسيا بىزگە تاۋەلسىزدىككە باراتىن جولدى اشىپ بەردى. مەن وسى تاريحي وقيعانىڭ كۋاگەرى بولىپ، اتالعان قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىنا ءوز ۇلەسىمدى قوسقانىم ءۇشىن ءوزىمدى باقىتتى سانايمىن. 1991 -جىلعى «تاۋەلسىزدىك تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدى دا ءبىزدىڭ شاقىرىلىمداعى دەپۋتاتتار قابىلدادى. سول شاقىرىلىمداعى پارلامەنتتە ۇلتىمىزدىڭ ەلىم- جەرىم دەگەن ءبىرتۋار ازاماتتارى، اتاپ ايتقاندا، سالىق زيمانوۆ، ساۋىق تاكەجانوۆ، شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلبايەۆ، سەرىكبولسىن ءابدىلدين، تاڭىربەرگەن توقتاروۆ، ومىربەك جولداسبەكوۆ، مارس ۇركىمبايەۆ سىندى مارعاسقالار بولدى. ۇلكەن ساياسي ءمانى بار قۇجات كوپ تالقىعا ءتۇستى. اقىرى وسى اعالارىمىزدىڭ تاباندى ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا دەكلاراتسيا ءماتىنى تولىق جەتىلدىرىلىپ، قورعالىپ، قابىلداندى»، - دەپ ەسكە الادى ءماجىلىس دەپۋتاتى.

اۆتور

مارلان جيەمباي