مۇحتار شاحاننىڭ ولەڭدەرى
اقىننڭ «دوستىق ولكەسىنىڭ زاڭى»، «قالداياق ۇلى وزەنى»، «ايبەرگەن ۇلى شىڭى»، «جارتىلار»، «باقىت گەومەترياسى»، «ءتورت انا»، «قازاقتىڭ باس بۇلشىق ەتى» سەكىلدى تۋىندىلارى بەرىلدى.
دوستىق ولكەسىنىڭ زاڭى
الدىمىزدا قانشا ساۋال توسىلدى،
ءومىر ءبىزدى ەرتە ءۇيىردى بيىنە.
ءسابي كەزىم.
بىرگە وينايتىن دوسىمدى
ەرتىپ باردىم ناعاشىمنىڭ ۇيىنە.
سابيلىك شاق!
سۇتتەي اپپاق كەزەڭ بۇل،
اڭعال، بەيقام بالبۇلاقتاي سىڭعىرلى.
دوسىم كيىپ كورەمىن دەپ اجەمنىڭ
اڭداۋسىزدا كوزاينەگىن سىندىردى.
ەندى قايتتىك امال ايلا ازايىپ،
قۇتىلۋعا وتكەل ىزدەپ تارىقتىق.
دوسىم مەنىڭ ۇياڭ ەدى عاجايىپ،
اجەم وتە قاتال ەدى جارىقتىق.
-بالا مۇنشا بولا ما ەكەن مازاسىز،
قانە، قايسىڭ كوزاينەكتى سىندىرعان؟
-دەدى اجەمىز، قالدىرمايتىن جازاسىز،
سىندىرعان كىم؟ الدىما كەپ تۇر جىلدام!
ەندى قايتىك كىم ۇسىنباق كومەگىن؟
بۇل قىرسىقتان قۇتقارماق بوپ دوسىمدى:
- مەن سىندىردىم، كەشىرىڭىز...مەن ەدىم...
-دەدىم ءۇنسىز تومەن سالىپ باسىمدى.
ءبىر ەرەكشە دۇلەي مىنەز توسىپ ەك،
شىركىن ادام تابيعاتى اي سان قىرلى.
قانشا اشۋلى بولعانىمەن وسى رەت
اجەم مەنى جازالاۋسىز قالدىردى.
لەزدە قايتا كوتەرىلىپ ەڭسەمىز،
كوڭىلىمىزدىڭ ايدىنىنان كۇن كۇدجى.
سول ساتتە ءىنىم سىبىر ەتتى:
«سەنبەڭىز،
كوزاينەكتى قوناق بالا سىندىردى».
اجەم كەنەت اشۋ بۋىپ كۇيگەلەك
اشۋ بۋىپ اڭ-تاڭ بولىپ قالدى دا:
- ءجۇر بەرى، - دەپ قۇلاعىمنان سۇيرەلەپ
ەرتىپ باردى ناعاشىمنىڭ الدىنا.
«قوي، بايبىشە، داۋ تۋدىرما بەكەرگە، -
دەپ ناعاشىم اڭگىمەسىن جالعادى، -
ايىپ پا ەكەن، ءوزىن بەرىپ قاتەرگە،
ەر جىگىتتىڭ دوسىن قورعاپ قالعانى.
دوستىق دەگەن ىزگىلىكتىڭ الاڭى،
وعان كۋا عاسىرلار مەن زاماندار.
وتانىن دا ساتىپ كەتە الادى
قيىن شاقتا دوسىن ساتقان ادامدار»!
قالداياق ۇلى وزەنى
بار قازاقتى تامساندىرعان،
تاڭنان-تاڭعا ءان سالدىرعان
ءوزىن انمەن قارسى الدىرعان ءشامشى ەدىڭ.
زورسىعاننىڭ كوبىسى قۇرى سۇلدە،
ەشكىم كوزى تىرىسىندە
ءان كوگىنەن ءدال وزىڭدەي تابا العان جوق نار سەنىم،
قانداي عاجاپ كەرەمەتىڭ بار سەنىڭ.
ۇلىلىققا ەلىكتەگىش وتسىز، ءنارسىز كوزدەر كوپ
بىرەۋلەر ءجۇر ساۋساعىنىڭ كومەگىمەن سازگەر بوپ،
ال سەن ۇلى جۇرەگىڭمەن،
پەيىلىڭمەن، تىلەگىڭمەن،
كۇللى تامىر تىرەگىڭمەن،
دارىن ەدىڭ الدىنا جان سالماعان،
ۇلت سەزىمىن ارقالاۋدان تالماعان.
وتىراردىڭ ەڭكەيمەگەن رۋحىن
ءار قازاققا ءان ارقىلى جالعاعان.
بالكىم، سودان ماڭدايىڭنىڭ قاسىرەتى تىم قالىڭ،
پەندەلىك پەن كەندەلىكتى كوپ كورسەڭ دە سىنبادىڭ.
زامانىڭدا ۇشىرساڭ دا ءاننىڭ نەءبىر سۇڭقارىن
ءتىپتى سازگەر قوعامىنا مۇشە بولماي كەتتىڭ-اۋ
ەرلىك شىعار سونداي ساتتە ەڭكەيمەستەن تۇرعانىڭ.
وكپەلەمە قازاعىڭا، وكپەلەمە، ىڭكارىم.
جىگىتتىڭ ءبىر جارقىنى ەدىڭ،
ءداۋىردىڭ سوم التىنى ەدىڭ
ەدىڭ جانە ارايى.
ءبىراق سەنەن الدەقايدا قىمباتقا
باعالاندى قالايى،
سولاي كوشكەن بۇل دالادان ۇلىلاردىڭ تالايى.
مىنا شاقتا، ىزگىلىكتىڭ تاۋى توزعان كەزەڭدە،
قىرانداردان قورازدار مەن تاۋىق وزعان كەزەندە،
حاس تۇلپاردى توپ جاباعى
قالىڭ شاڭعا جاۋىپ وزعان كەزەڭدە، .
اينالدىڭ سەن ەندى ەشكىم بوگەي الماس وزەنگە.
ەندى ساعان وشپەس، ولمەس اتاق داڭقتىڭ كەزەگى
كەلگەندىگىن دوسىڭ تۇگىل قاستارىڭ دا سەزەدى.
كەش بولسا دا جادىراپ اق، ەركەلەپ اق ەلىڭە
ۇلتىمىزدىڭ ۇلى وزەنى، قالداياق ۇلى وزەنى.
ايبەرگەن ۇلى شىڭى
بايشەشەكتىڭ عۇمىرىنداي تاعدىر
كەشكەن مارت باتىر،
ولەڭىندە ەشبىر عاسىر وشىرە الماس ءورت جاتىر،
نامىسىندى داۋىرىڭە ەتكىزبەدىڭ قاقپاقىل.
مىنە سودان، ۇلتىمىزدى رۋحسىزدان كۇزەتىپ،
سەنىڭ جىرىڭ شەكارادا ءالى كۇنگە ساپتا تۇر.
پايىمدايمىن، مويىندايمىن، سەن داناسىڭ،
مەن بالا،
ۇلتىنا كىم جاقىن، الىس، ايقىندايتىن ەل عانا.
ون توم ولەڭ جازعانداردى كەتتى ۇمىتىپ كەڭ دالا.
ءبىراق شاعىن ون ولەڭمەن ون ميلليون قازاقتى
تولعاندىرعان، تاڭ قالدىرعان
ماحامبەت پەن سەن عانا.
ادامدىقسىز اقىندىق جوق، تىرمىسساڭ دا جان سالا،
جومارتتىقسىز تاعى الىسقا شابامىن دەپ شارشاما،
باتىرلىعىڭ قانشا بولسا اقىندىعىڭ سونشاما.
ءتىپتى ءوزىڭدى سىيدىرماعان داڭقتىڭ تار تورىنە
مەنى بىرگە اپ شىققىڭ كەپ ارپالىستىڭ قانشاما.
زامانىنىڭ ىڭعايىنا جۇرمەي كەتكەن، ىڭكارىم،
ساف ونەردە قىزعانىشتى بىلمەي وتكەن، ىڭكارىم،
يىعىنا ءبۇتىن بەشپەت ىلمەي كەتكەن، ىڭكارىم
جەر استىنان سالەم جولداپ جاتىرسىڭ
سەن كۇن سايىن،
قازاعىمنىڭ ماندايىنا سىيماي كەتكەن، سۇڭقارىم.
نە جاقسىلىق بولسا الدىمەن ەلگە بولسىن دەگەنسىڭ،
سوندىقتان دا سەنىڭ داڭقىڭ، سەنىڭ سالتىڭ كوگەرسىن.
سايىن دالاڭ جىرىڭدى ەسكە اپ
كۇلكىسىن ءسال شەگەرسىن.
ءار جۇرەكتە بۇلتقا ورانعان قاسيەتتى ءبىر شىڭ بار
ول - اقىندىق مارتتىك شىڭى،
ايبەرگەن ۇلى دەگەن شىڭ...
ۇلت رۋحى قاي كەزدە دە قاناتتىعا استانا،
ايبەرگەن ۇلى شىڭىن كورسەڭ اتىڭنان ءتۇس، جاس بالا!
جارتىلار
("وركەنيەتتىڭ اداسۋى" داستانىنان ۇزىندىلەر)
ەلگە اعالىق ەتكەن قارتتان العىر، قۇيما قۇلاقتى،
قوناقتارى سۇراپتى:
- اعا، نەشە بالاڭىز بار سوڭىڭىزدان سامعاعان؟
- ءبىر جارىم! - دەپ ءتىل قاتىپتى الگى ادام. -
ال، ءدال ايتام، ءۇش ۇلىم بار زەرەك ءارى ءبىلىمدى،
ۇشەۋى دە عىلىم قۋىپ، نازارعا ەرتە ءىلىندى.
سول ءۇش ۇلدىڭ ءبىرى عانا قايسار، ۇشقىر ارمانىن،
تەحنيكالىق ساناتى مەن عىلىمي ءور تالعامىن
ءوز ۇلتىنىڭ سان عاسىرلىق رۋحىنا جالعادى.
ەكى ۇلىمنىڭ تاعدىرىندا بۇل وزگەرىس بولمادى.
رۋحى، جانى سايازداردىڭ ۇعۋ قيىن پارقىن دا،
سوندىقتان قوس پەرزەنتىمدى سانايمىن
مەن جارتى ۇلعا.
مەيلى،
مەيلى،
قوس ۇلىمدى قاقسا دا ۋاقىت ارقادان
ناعىز ۇلىم بىرەۋ عانا، انا ەكەۋى جارتى ادام!
ءيا، ءبىزدى قايدا اپارماق مىنا زامان اقپالى؟
ۇلان-بايتاق جەرىمىزدى جارتى ادامدار قاپتادى.
قايدا بارساڭ، كوز الدىندا ونەگە بوپ جارقىلدار،
جارتى ۇستازدار،
جارتى باستىق،
جارتى قىزدار،
جارتى ۇلدار.
قازىر نەگە رۋحسىزدىق سەكىلدى زور باتىرلىق،
نەگە ارسىز قالتالىدان زارداپ شەگىپ جاتىر جۇرت؟
ەڭ دارىندى ۇرىلاردا - ەڭ تويىمسىز اسقازان،
ءار قازاننىڭ تاساسىندا ەڭ ازى ءۇش، بەس قازان...
ەسەپسىز سول كوپ قازاندار زاڭداستىرىپ ءار ءىسىن
قورعاماققا قۇلشىنادى اڭقاۋ ەلدىڭ نامىسىن.
"قالىڭ جۇرتتى كوتەرگەن ءجون تالعامىنا گوگولدىڭ
گوگولدى ەلدىڭ دەڭگەيىنە تومەندەتسەڭ - جەڭىلدىڭ".
مىنە، وسى ءجۇز جىل بۇرىن چەحوۆ ايتقان ءسوز ءالى
قاناتتىنى، قۇلاقتىنى ىزدەپ مويىن سوزادى.
نيۋتون اشقان ءۇشىنشى زاڭ نەنى ۇندەيدى بىلدىك پە؟
"ءاربىر قيمىل - قارسى قيمىل تۋدىرادى" تىرلىكتە.
ەگەر قارىن بايلىعىنان رۋحىمىز پاس تۇرسا،
ۇقساس، تەكتەس جەبىر ويلار ءبىر باعىتتا اسقىنسا،
قوعام قالاي ۇستاي الماق ءادىل ويدىڭ شىلبىرىن،
جان بايلىعى ساياز كۇشتەر جەك كورەدى ءبىر-ءبىرىن.
باقىت گەومەترياسى
"باقىت دەگەن نەمەنە بۇل، نەمەنە ەكەن، نەمەنە
مەن شىقپاعان زاڭعار شىڭ با، مەن مىنبەگەن
كەمە مە؟"
بالكىم باقىت بايلىق پا ەكەن ساراڭدىقتان
باس العان،
جومارتتىعى وزگەلەردىڭ ىرىسىنان جاسالعان.
تالايلارعا بايلىق جيناۋ بولسا داعى باس ارمان،
كەيدە باقىت بايلارعا دا قولىن بەرمەي قاسارعان.
الدە باقىت سۇلۋلىق پا، ولاي دەيىن دەسەم مەن،
سۇلۋلار ءجۇر باي اياققا كىلەم بولىپ توسەلگەن.
الدە باقىت بيلىك پەن ەكەن قىلىش مۇددە ۇستاعان،
ءتىپتى قايسار قىراندارى رۇقساتسىز ۇشپاعان،
جاعىمپازى سىرت كوزدەردى
شوشىندىرىپ سۇرقىمەن،
باستىعىنىڭ كون ەتىگىن شوتكەلەگەن مۇرتىمەن.
شىن پاراسات يەلەرى ءبىراق وعان بارماعان،
ولار ءوزىن جاۋدان بۇرىن جاعىمپازدان قورعاعان.
ءيا، بيلىكتىڭ قادامى توق، قامالى جوق الماعان،
كەي قاسقالار بيلىكتەن دە باقىت تاپپاي سورلاعان.
"باقىت دەگەن نەمەنە بۇل، نەمەنە ەكەن، نەمەنە
كورسەت ماعان، قۇشاقتايىن، كوتەرەيىن توبەمە"
دەپ ەدىم مەن، ءدال سول ساتتە ويى، بويى سىمباتتى
ابدەن قاجىپ، شاشى اعارعان
شىندىق كەلىپ ءتىل قاتتى:
- باقىت دايىم ساناسى مەن ۇعىمىندا اركىمنىڭ
قانشا عاسىر وسىنى ەلگە ۇقتىرا
الماي سارقىلدىم.
"قانە مەنىڭ سوڭىمنان ەر...
مىناۋ ۇيگە قاراشى
ناق وسى ۇيدە ءجۇرىپ جاتىر باقىت پەن سور تالاسى.
ءۇي يەسى - جاس جۇبايلار تىلەك، ويى قوستالعان،
بيلىك، بايلىق قاتار قونىپ، يىقتىمەن دوس بولعان.
ءبىرىن-ءبىرى سۇيگەنىمەن كوڭىلدەرى توباسىز،
توباسىزدىڭ ەسىگىنەن كىرگەن ىرىس باعاسىز.
كەلگەن ءاربىر جاقسىلىققا يگىلىكتىڭ باسى دەپ
شىن جۇرەكتەن قۋانا الماۋ - ەڭ قاۋىپتى قاسىرەتۋ
سولاي، سولاي... ەندى، اقىنىم، مۇندا بۇرىل دەپ مەنى
شىندىق تاعى ەرتىپ باردى جۇپىنى ۇيگە شەتكەرى:
- تەرەزەدەن قارا - دەدى، جاقىن تۇرىپ قارادىم،
توردە وتىرعان قوس جۇبايعا ءتۇستى كەنەت جانارىم.
بولمە ءىشى تىم قاراپايىم، ورتادا اق داستارقان
داستارقانعا تەك قارا نان،
قوس ءتۇيىر قانت تاستالعان...
كۇيەۋى ايتتى: جالاقى الدىم، ەرتەڭ بازار بارالىق
ساعان، جانىم، ەرەكشە اسەم كويلەك ىزدەپ تابالىق!
- كويلەگىم بار - دەدى ايەلى
(قاباعىنا مۇڭ قوندى) -
ءبىر بەشپەتپەن ءجۇرسىڭ ءوزىڭ، مىنە،
قانشا جىل بولدى...
(ەكەۋى دە مەنەن بۇرىن وعان شاتتىق قونسا دەپ،
الدىمەنەن ول قۋانسىن، ونىڭ كوڭىلى تولسا دەپ
ءبىر-بىرىنە سىي ۇسىنىپ، ءبىرىن-ءبىرى جاقتادى،
ءبىرىن-ءبىرى ارداق تۇتا ورتاق ويعا توقتادى.
كورشى اۋلادا بالاسى ولگەن جالعىز
كەمپىر بار ەكەن،
شەتسىز، شەكسىز كەڭ دۇنيە ول سورلىعا تار ەكەن.
بۇلار قاتار شۋاق توگە ىزەتتى ىسكە ءورىستى
سول كەمپىرگە قىستىق كيىم اپەرۋگە كەلىستى.
"باقىت دەگەن نەمەنە بۇل، نەمەنە ەكەن، نەمەنە،
مەن شىقپاعان زاڭعار شىڭ با،
مەن مىنبەگەن كەمە مە؟"
دەپ قيالداپ، ءور بيىكتەن كورسەتىپپىز بەكەر بوي،
قىمباتتىم-اۋ، سويتسەك باقىت قاناعاتتا ەكەن عوي.
ەگەر بۇگىن الاسارسا مەكەنىڭنىڭ شوقتىعى، ،،
وعان سەبەپ، قاناعاتسىز ادامداردىڭ كوپتىگى...
***
و، ءتاڭىرىم،
قاناعاتپەن باسار بولسا اپتىعىن،
مۇمكىندىك بەر قادىرلەۋگە جاۋىمنىڭ دا شاتتىعىن!
ءتورت انا
تاعدىرىڭدى تامىرسىزدىق ىندەتىنەن قالقالا،
مازمۇن جوقتا مازمۇنسىزدىق شىعا كەلەر ورتاعا.
ءار ادامدا ءوز اناسىنان باسقا دا،
عۇمىرىنا ەتەر ماڭگى استانا.
دەمەپ جۇرەر، جەبەپ جۇرەر ارقادا،
بولۋ كەرەك قۇدىرەتتى ءتورت انا:
تۋعان جەرى - ءتۇپ قازىعى، ايبىنى،
تۋعان ءتىلى - ماڭگى ونەگە ايدىنى،
جان بايلىعى، سالت-ءداستۇرى - تىرەگى،
قادامىنا شۋاق شاشار ۇنەمى
جانە تۋعان تاريحى.
ەسكە الۋعا قانشاما
اۋىر ءارى قاسىرەتتى بولسا دا.
قۇدىرەت جوق ءتورت اناعا تەڭ كەلەر
ونسىز ساناڭ قاڭباققا ۇقساپ سەندەلەر.
وزگە انانىڭ ۇلىلىعىن تانىماس،
ءتورت اناسىن مەنسىنبەگەن پەندەلەر.
ءتورت انادان سەنىم تابا الماعان
تامىرسىزدىڭ باسى قايدا قالماعان؟!
ءتورت اناسىن سىيلاماعان حالىقتىڭ
ەشقاشان دا باق جۇلدىزى جانباعان.
قاسيەتتى بۇل ءتورت انا - تاعدىرىڭنىڭ تىنىسى،
ءتورت انا ءۇشىن بولعان كۇرەس - كۇرەستەردىڭ ۇلىسى!
قازاقتىڭ باس بۇلشىق ەتى
(قاجىمۇقان قابىرى باسىنداعى وي)
تۇلپار دالاڭ، ىڭكار دالاڭ ايتىپ جاتىر العىسىن،
قابىرىڭە باس يگەندەي تاكاپپار تاۋ، قارلى شىڭ.
كۇللى قازاق ايەلدەرى تولعاتسا دا قانشا رەت
تۋا الماستان كەلەدى ءالى ساعان ۇقساس نار ءمۇسىن.
ۇلتىمىزدىڭ قارا كۇشى، دارا كۇشى ارمىسىڭ،
ءبىز اسپاعان بيىكتەردەن سەنىڭ داڭقىڭ قارعىسىن.
بەسكە تولعان شاعىم ەدى. قاسقاسۋدىڭ توسىندە
بەۋ، قاجەكە، اكەمدى ىزدەپ كەلگەن كەزىڭ ەسىمدە.
شەتتە ءجۇرىپ مەكەنىنىڭ اماندىعىن سۇراعان،
كەزەڭى ەدى اكەمنىڭ ول كوڭىل شىڭى قۇلاعان.
"تۋعان جەردەن مەنى ىزدەيتىن بار ەكەن دەپ ءبىر ادام"،
قۇزار تاۋعا سۇيەنگەندەي سەنى قۇشىپ جىلاعان.
سەن اكەمە جىگەر بەرىپ، مەيىرىمىڭنەن وت ءورىپ،
"مىنا ۇلىڭ پالۋان بولسىن!" دەدىڭ مەنى كوتەرىپ.
جا، پالۋاندىق قايدا ماعان، نازىك، جۇقا كەسكىنمەن
جەل ۇرلەسە قۇلايتىنداي قاۋقارسىز بوپ ءوستىم مەن.
بۇل نە تاعدىر، سۋسىز كولدىڭ قوعاسىنداي ءمانى كەم،
ءتان قۋاتىن كۇيتتەگەننىڭ جىعىلدىم مەن بارىنەن.
نامىسىما قامشى باسىپ، ءبىراق قاراپ قالمادىم،
ءوزىڭ جەڭگەن جارتى الەمدى مەن دە ءبىراز شارلادىم.
وي قۋاتىن جارقىراتتىم تالاي كوڭىل كوگىندە
بالكىم، مەنى رۋحىمەن پالۋان بولسىن دەدىڭ بە؟
ءبىر شىنارى اتانسام مەن سەن داڭق
قوسقان وتاننىڭ،
مۇمكىن تۇسكەن نۇرى شىعار
سوندا بەرگەن باتاڭنىڭ.
قازاقتىڭ باس بۇلشىق ەتى، قۇلاگەر توس، پىل تابان،
قارا كۇشتە ءالى ەشكىم جوق سەنشە بيىك شىرقاعان.
ونەرگە دە وزگەلەردەن جاقىن ەڭ عوي ءبىر تابان،
رۋح قاشىپ بارا جاتىر ءوزىڭ وسكەن قىرقادان...
بۇگىن مەنى قايتا كوتەر جارتى عاسىر وتكەن سوڭ
قاناتسىزدى مويىنداماس مىنەزىڭمەن بۇرقاعان
سول ءبىر سالتىڭ ءتىرى تۇرسا، تۇرار ءار كەز ۇلت امان،
قازاقتىڭ باس بۇلشىق ەتى، قۇلاگەر ءتوس، ءپىل تابان...