ماجارستاندا قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ جۇرگەن ەريكا ونەر: «اگۋگايدى» تىڭداپ، قازاق مادەنيەتىنە عاشىق بولدىم
وسكەمەن. KAZINFORM - ماجارستاندا ستۋدەنتتەرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ جۇرگەن ەريكا ونەردىڭ ءوز ۇلتى دا ماجار. ول قازاق مادەنيەتىمەن، ادەبيەتىمەن، سالت-داستۇرىمەن ەتەنە تانىس. تاياۋدا ەريكا شىعىس قازاقستانعا كەلىپ، ءوڭىردىڭ تۇمسا تابيعاتىن تاماشالاپ تاڭداي قاعىپ كەتتى.
Kazinform ءتىلشىسى مەيماندى اڭگىمە تارتىپ كورگەن ەدى.
— اڭگىمەمىزدى تۋىپ- وسكەن جەرىڭىزدەن باستاساق…
— ماجارستاننىڭ سولنوك قالاسىندا دۇنيەگە كەلدىم. بالالىق شاعىم سونىڭ ىرگەسىندەگى شاعىن اۋىلدا ءوتتى. قازىر وتباسىممەن بىرگە ۆەنگريانىڭ وڭتۇستىگىندە، سەربيا شەكاراسىنا جاقىن سەگەد قالاسىندا تۇرامىن. ەكى كىشكەنتاي قىزىم بار. ءتىل ۇيرەنگەندى، جاڭا سوزدەردى مەڭگەرگەندى ۇناتامىن. قازىر ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتىرمىن. ساياحاتتاعاندى، باسقا حالىقتاردىڭ سالت-داستۇرىمەن تانىسقاندى، سۋرەت سالعاندى جاقسى كورەمىن. وتباسىمنىڭ ورنى بولەك. ولارعا مىندەتتى تۇردە ۋاقىت ارنايمىن. بالالارىممەن بىرگە ويناپ، ءدامدى تاعامدار ازىرلەپ بەرەمىن. بولاشاقتا وتباسىممەن قازاقستانعا كەلۋدى ارمانداپ ءجۇرمىن.
— قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق قالاي پايدا بولدى؟
— سەگەد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ التاي تانۋ جانە تۇركولوگيا ماماندىعىنا وقۋعا تۇسكەن ەدىم. ءبىرىنشى كۋرستا تۇرىك ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىدىق، ال 2-كۋرستا ەكىنشى شەت ءتىل رەتىندە التاي ءتىلى توبىنا جاتاتىن بۋريات-موڭعول جانە قازاق تىلدەرىن تاڭداۋعا بولادى ەكەن. مەن دىبىس سازى وتە ادەمى قازاق ءتىلىن تاڭدادىم.
— قازاق ءتىلىن ۇيرەتكەن ۇستازىڭىز كىم؟
— ۇستازىم مۇقىشيەۆا راۋشانگۇل زاقان قىزى. قازىر ول سارسەن امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىندە ورىس فيلولوگياسى جانە جۋرناليستيكا كافەدراسىنىڭ سەنيور-لەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جۋرناليست جانە اۋدارماشى. ماجارستاندا 23 جىل تۇرعان ول ماجار ءتىلىن وتە جاقسى بىلەدى. جاقىندا ۆەنگر اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارعان جاڭا كىتابى جارىق كوردى. قازاقتىڭ باي ءتىلىن عانا ەمەس، تاريحىن، ادەبيەتىن، سالت-ءداستۇرىن راۋشانگۇل زاقان قىزىنان ۇيرەندىم.
— ءتىل ۇيرەنۋ قيىن بولمادى ما؟
— ماجار ءتىلى مەن قازاق ءتىلى اگگليۋتيناتيۆتى. بۇل ءتىلدى ۇيرەنۋىمىزدى جەڭىلدەتتى. ءبىراق ەكى ءتىل ءوزارا ۇقساس ەمەس: ۆەنگر ءتىلى فين-ۋگور تىلدەرىنە، ال قازاق ءتىلى التاي تىلىنە جاتادى. قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى كۇردەلى. ەكى جىلدىڭ ىشىندە ايتەۋىر ويىمدى قازاق تىلىندە جەتكىزە الاتىن بولدىم. باۋىرلاس حالىقتىڭ ءتىلى بولعاندىقتان تۇرىك ءتىلى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىمە سەپتىگىن تيگىزدى.
— ماجار مەن قازاق مادەنيەتىنىڭ، سالت-ءداستۇرىنىڭ ايىرماشىلىقتارى مەن ۇقساستىقتارى قانداي؟
— زەرتتەۋلەر بولماسا ەكى حالىقتىڭ اراسىنداعى ەجەلگى بايلانىستىڭ قانشالىقتى بەرىك ەكەنىن ەلەستەتە دە الماس ەدىك. مەن تۋىپ-وسكەن جەر — ەجەلگى قۇمان ولكەسى. قۇماندار — ەرتىستىڭ ورتا اعىسىن مەكەندەۋدەن باستاپ، XIII عاسىردا ۆەنگريانىڭ ورتالىق ايماعىنا قونىستانعان تۇرىك تايپاسى. ولار بىرتە-بىرتە ۆەنگرلەرگە قوسىلىپ، قىپشاق تىلىنەن ايىرىلدى. ءبىراق قىپشاق ءتىلىنىڭ ءىزى وشە قويمادى. تۋعان جەرىمە جاقىن قارتساع دەگەن قالادا قازاقتىڭ قۇرمەتتى كونسۋلى بار. قۇمان تايپاسى ءتىلىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى زەرتتەۋلەر جالعاسىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەسكى سالت-ءداستۇرىمىز قازاقتىڭ سالتىنا كوپ جاعىنان ۇقساس كورىنەدى.
— سەگەد ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلىن نەشە ستۋدەنت وقىپ جاتىر؟ ولاردىڭ تىلگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى قانداي؟
— راۋشانگۇل زاقان قىزى وسكەمەنگە ورالعاندىقتان سەگەد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ التاي تانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قازاق تىلىنەن ساباق بەرۋىمدى ءوتىندى. قازىر ۆەنگرياداعى سەگەد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ التاي تانۋ جانە تۇركولوگيا كافەدراسىندا ساباق بەرەمىن. ول جاقتا قازاق ءتىلىن 6 ستۋدەنت وقىپ جاتىر. قازاق تىلىنە ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتقان ستۋدەنتىم وسكەمەن قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورنىنا وقۋعا ءتۇستى. ديپلوم تاقىرىبىندا تۇستەردىڭ قازاقشا اتاۋلارى مەن تاريحىن، ماعىنالىق سيپاتىن قاراستىرادى. ماگيستراتۋرادا وقۋىن جالعاستىرىپ، قازاق تىلىنە قاتىستى تاقىرىپتى زەرتتەگىسى كەلەدى. ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ىنتىماقتاستىقتى ۇستانعانى قۋانتادى. سارسەن امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنە ءبىزدىڭ وقۋ ورنىنان ءبىر ستۋدەنت كەلدى. ال وسكەمەندىك ەكى ستۋدەنت سەگەد ۋنيۆەرسيتەتىنە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە بەت الدى. ءبىلىم الۋشىلار تەك ءتىل ۇيرەنىپ قانا قويماي، شەكسىز دالا، ادەمى تابيعاتتى تاماشالاپ، بولاشاقتا ەكى ەل اراسىنداعى وڭ كەلىسسوزدەرگە تۇرتكى بولادى دەپ ويلايمىن.
— قازاق اندەرىن تىڭدايسىز با؟
— 2011-جىلى العاش رەت قازاق تىلىندەگى «اگۋگاي» ءانىن تىڭداپ، عاشىق بولدىم. سودان بەرى وسى ءاندى ءجيى تىڭدايمىن. مەنىڭشە، بۇل ءان قازاق دالاسىنىڭ كەڭدىگىن ەلەستەتىن سياقتى. قازاق حالقىنىڭ ونەرى مەن مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ تاريحى تەرەڭدە.
— قازاقستانعا العاش قاشان كەلدىڭىز؟ سول ساپاردان قانداي اسەر الدىڭىز؟
— قازاقستانعا العاش رەت 2011-جىلى كەلدىم. ۇشاقتان الماتىدا ءتۇسىپ، ول جاقتان تارازعا پويىزبەن جولعا شىقتىق. ماعان ەلدىڭ تابيعاتى مەن تاريحي جەرلەرى قاتتى ۇنادى. ايشا ءبيبى كەسەنەسىنە باردىق. ساپار بارىسىندا قازاق ۇلتتىق تاعامدارىمەن قوسا، كورشى حالىقتاردىڭ دا اس مازىرىمەن تانىس بولدىم. قازاقشا ەت، پالاۋ مەن مانتى وتە ءدامدى ەكەن. سورپالاردى دا جاقسى كورەمىن. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءىلتيپات تانىتىپ، جىلى لەبىزىن ءبىلدىرىپ جاتتى. قازاقستان حالقى جونىندە تەك جاعىمدى اسەر الدىم.
وسى جولى وسكەمەنگە جاقىن ماڭداعى اقباۋىر ۇڭگىرىن كورىپ، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇنىق تابيعاتى مەن بيىك تاۋلارىنىڭ ەرەكشە سۇلۋ ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ادامدار قوناقجايلىق تانىتىپ، ماعان كومەكتەرىن ايامادى. قازاقشا سويلەگەنىمە تاڭدانىپ، قولداۋ ءبىلدىرىپ تە جاتتى.
اۆتور تالعاتجان مۇحامەتبەك ۇلى