مەڭ مەن قال - ءمان بەرەتىن نارسە

ادام دەنەسىندەگى مەڭ مەن قال تۋرالى كوپ بىلە بەرمەيمىز. ال عالىمدار ادام دەنەسىندەگى مەڭ مەن قالدىڭ 300 دەي ءتۇرىن انىقتاپ، دەنەدەگى ءاربىر داققا عىلىمي تۇرعىدا باعاسىن بەردى.

ونىڭ تۋا بىتەتىن جانە جۇرە پايدا بولاتىن تۇرلەرىن دە انىقتادى. قال مەن مەڭدى مەديسينادا «تەرىدە پايدا بولاتىن پيگمەنتتى نەۆۋس» دەپ اتايدى. ول دەنساۋلىق ءۇشىن قاتەرلى ەمەس، ىسىك تۇرىندەگى كىشىگىرىم اقاۋ. الايدا كەيدە اسقىنىپ، قاتەرلى ىسىككە دە اينالۋى ىقتيمال.

مەڭنىڭ نارەستەلەردە كەزدەسەتىن ءتۇرى گەمانگيوما - قال، داق دەپ اتايدى. داقتاردىڭ ايىرماشىلىعىن ءبىلۋ - كەرەك نارسە. اسىرەسە، ول بالا ءۇشىن قاۋىپتى مە، جوق پا؟ اڭگىمە وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە وربىمەك. قال، مەڭ ءوزىنىڭ ءبىتىمى مەن سىرتقى كورىنىسى جاعىنان ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ول تۋا بىتەدى نەمەسە تۋعاننان كەيىن ءار كەزدە پايدا بولۋى مۇمكىن.

ادەتتە مەڭنىڭ كولەمى مەن سانى جاسءوسپىرىم كامەلەتكە تولار شاقتا نەمەسە ايەلدەر جۇكتى كەزدە كوبەيەدى. قۇرىلىمى مەن ءتۇرى جاعىنان تامىرلى - انگيومالار جانە پيگمەنتتى بولىپ، 2 توپقا بولىنەدى. پيگمەنتتى مەڭدەردىڭ قۇرىلىمى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. كوبىنەسە ادامنىڭ تەرىسىندە قىزىل قوڭىر، كولەمى تارىنىڭ دانىندەي داق پايدا بولادى.

مەڭدەردىڭ سانى ءارتۇرلى: ءبىرلى-جارىمنان جۇزگە دەيىن جەتۋى مۇمكىن. كەيدە ادامنىڭ بەتىندە، باستا، ءتوستىڭ، ارقانىڭ تۇك باسقان جەرلەرىندە كولەمى بۇرشاقتاي، دوڭگەلەك نەمەسە سوپاقشا بولىپ كەلەتىن، قولعا جۇمساق تيەتىن بۇرتىك بولىپ تا وسەدى. ادەتتە ولاردىڭ ءتۇسى سارعىش قىزىل، كەيدە قوڭىر بولىپ كەزدەسەدى. ولاردىڭ بەتى تەگىس، كوپ جاعدايلاردا ۇستىنە سەلدىر تۇك شىعاتىن ءتۇرى دە بار. تۋا بىتكەن مەڭدەر ادامنىڭ جاسى ۇلعايىپ، تەرىسى توزعاندا ەداۋىر ۇلكەيەدى.

سونىمەن بىرگە كولەمى شيەنىڭ دانىندەي، نە بۇرشاقتاي جانە ودان دا ءىرى جۇمساق سۇيەلدەردى دە مەڭگە جاتقىزادى، ولاردىڭ ءتۇپ جاعى جىڭىشكە، ءتۇسى قىزعىلت نەمەسە سارى قوڭىرى دا بولادى. ول ادامنىڭ موينىنا، ارقادا، قولتىق استىنا جانە شابىنا شىعادى. ال تۇكتى مەڭدەر - ادەتتە سارعىش قوڭىر، قارا، تەرىسى كەدىر-بۇدىر، بەتىن قىلشىق باسىپ تۇرادى. ول دەنەگە جايىلىپ شىعادى دا، ادامنىڭ كەلبەتىن بۇزادى.

مۇنداي مەڭدى ەلەكتر توعىنىڭ كومەگىمەن نەمەسە حيرۋرگيالىق جولمەن جويۋعا جانە الدىرىپ تاستاۋعا مۇمكىندىك جەتەدى. ءبىراق ونىڭ ورنىندا ازداعان تىرتىق قالادى. مەڭدەردىڭ ىشىندە قارا-قوڭىر جانە قارالارعا ەرەكشە زەر سالۋ قاجەت. ويتكەنى ولار ۇلعايىپ ءوسىپ، جايىلىپ كەتۋى ومىردە كەزدەسەدى. مۇنداي جاعدايدا دەرەۋ دارىگەردىڭ كومەگىنە جۇگىنگەن ابزال. «ادام ومىرىنە، اسىرەسە، بالالارعا قاۋىپتى مەڭدەر مەن داقتىڭ بىرىنە سانالاتىن گەمانگيوما جايلى ءبىز نە بىلەمىز؟» دەگەن سۇراقتى الماتىداعى ا.سىزعانوۆ اتىنداعى ۇلتتىق عىلىمي حيرۋرگيا ورتالىعىنىڭ جوعارعى ساناتتى انگيوحيرۋرگ، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەرجان اقانوۆقا قويعان ەدىك:

- گەمانگيوما كوبىنە بالالاردا كەزدەسەتىن تۋا بىتكەن اقاۋ تامىرلار. كوبىنەسە تۋا بىتكەن جاعدايدا بولعاندىقتان تۇقىم قۋالاۋشىلىق فاكتورلارى بولۋى مۇمكىن، بولماسا ايەلدىڭ جۇكتى كەزىندە ۆيرۋستىق اۋرۋلارمەن كوبىرەك اۋىرعان بولسا، دەرت تۇرىنە بايلانىستى جالپى قانداي تۇرىندە بولسىن، بالاعا سول اۋرۋ سالدارىنان گەمانگيومانىڭ ۆيرۋستىق ەتيولوگيالىق تۇرىندە پايدا بولادى. نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە ول بىلىنەدى. وسىعان بايلانىستى قازىرگى جاعدايدا بالالاردى ەمدەۋدىڭ جولى بار.

بۇرىندارى بالانى وسكەنگە دەيىن كوپ باقىلاۋعا الساق، قازىرگى جاعدايدا بالانى تۋا سالىسىمەن ەمدەۋگە مەديسينانىڭ كۇشى جەتەدى. گەمانگيومانىڭ اۋقىمىنا، وسۋىنە نەمەسە كىشىرەيۋىنە قاراي ەم جۇرگىزىلەدى. ەم كەزىندە كىشكەنتاي گەمانگيومانىڭ ءوزىندە ءوسۋ بايقالسا، ونى سول ايدان باستاپ لازەرمەن ەمدەپ، الىپ تا تاستايمىز. بۇرىندارى گەمانگيومانى ينە ارقىلى (سكلەراتەراپيا)، ازوتپەن كۇيدىرۋ تاسىلىمەن ەم جۇرگىزىلەتىن. قازىر بۇل تاسىلدەرمەن ەمدەۋ ءبىراز توقتاپ تۇر. سەبەبى ونىڭ كەمشىلىكتەرى دە بولدى. گەمانگيوما بار جەرگە ەرىتىندى جىبەرە وتىرىپ، ەمدەگەندە ساۋ تەرىنىڭ ماڭايىنداعى جۇمساق تىندەرگە اسەر ەتتى. قانشاما تەرەڭدىككە ءوتىپ كەتكەنىن قاداعالاۋ قيىن بولدى.

ال بۇگىندە لازەرلىك اپپاراتتارمەن ەم جاساۋ الدەقايدا ناتيجەلى. لازەرلىك اپپاراتتاردىڭ كومەگىمەن ءبىراز جۇمىس جەڭىلدەدى. ءبىراق جىلدان-جىلعا اپپاراتتار جاڭارىپ، ونى كەيدە مەڭگەرۋ ءۇشىن ۋاقىت كوپ كەتەدى. قازىر لازەرلىك اپپاراتتار وتە سەزىمتال، تەك قانا گەمانگيومانىڭ ءوزىنىڭ جۇمساق تىندەرىنە عانا اسەر ەتەدى. ءبىر جاقسىسى-تەرەڭدىگىن ءوزى رەتتەپ وتىرادى. گەمانگيوما - ليمفا تامىرلارىنان جانە قان تامىرىنان داميتىن قاتەرسىز ىسىك. نەگىزىنەن، كوپ جاعدايدا گەمانگيومانىڭ ءتۇزىلۋى تامىر جۇيەسىنىڭ ەمبريونالدى دەڭگەيدە دامۋىنىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى بولادى.

ەندى گەمانگيومانىڭ تۇرلەرى جايلى ايتساق: قاراپايىم گەمانگيوما، كاپيلليارلى، كاۆەرنوزدى، كومبينيرلەنگەن جانە ارالاس دەپ بولىنەدى. قاراپايىم گەمانگيوما - ىسىنگەن ەندوتەليي قابىرعاسىمەن ورىمدەلگەن كاپيلليارلاردان تۇرادى. ولار ءوزارا بىرنەشە قابات قۇرايدى.

بۇل گەمانگيومالار قىزىل نەمەسە قويۋ كوكشىل ءتۇستى، بەتكەي ورنالاسقان، ناقتى شەكتەلگەن، تەرىنى جانە تەرى استى ماي قاباتىنىڭ جۇقا بولىگىن زاقىمدايدى. بەتى تەگىس، ال كەيدە تەرى ۇستىنە شىعىپ تۇرادى. باسقا كەزدە ءتۇسى بوزارادى دا تەز ءوز وڭىنە كەلەدى. كاپيليارلى گەمانگيوما - بالالاردىڭ 96،2 پايىزىندا كەزدەسەدى. كاپيلليارلى گەمانگيوما قان تامىرلارىمەن بىرنەشە قىزىل نۇكتە تارىزدەس كىشكەنتاي تامىرلارىنان پايدا بولادى. كەي جاعدايلاردا تەرى قاباتىنا تەرەڭ ورنالاسىپ جاتادى. گەمانگيومانى باسسا، ول اقشىل قىزىل تۇسكە اينالىپ كىشىرەيەدى دە، قالپىنا كەلەدى.

كاپيلليارلى گەمانگيوما كوبىنە شاش قاباتتارىنان باستاپ اياققا دەيىن، ءتىلىنىڭ ۇشىندا دا بولادى. سوندىقتان ەمدەر الدىندا گەمانگيومانىڭ ءتۇرىن انىقتاپ الۋ كەرەك.

كاۆەرنوزدى گەمانگيوما - دانەكەر تىندەرىمەن بولىنگەن، ەندوتەليمەن توسەلگەن، قانعا تولعان ءار مولشەرلى ءىرى قۋىستارمەن كورسەتىلگەن. تەرى استىندا جەكەلەگەن ءتۇيىندى ءتۇزىلىس تۇرىندە ورنالاسقان، كونسيستەنسياسى جۇمساق - ەلاستيكالىق، ءتۇسى وزگەرمەگەن نەمەسە ۇشى سيانوتيكالىق، ءتۇزىلىس وسۋىنە قاراي قويۋ كوك تۇسكە اينالادى. باسقا كەزدە ءتۇسى بوزارادى، بالا مازاسىزدانعاندا نەمەسە جىلاعاندا گەمانگيوما مولشەرى ۇلعايىپ، تىعىزدانادى. كاۆەرنوزدى گەمانگيوما كەزىندە ايقىن تەمپەراتۋرالىق اسسيمەتريا بايقالادى، ياعني ىسىك تۇرعان جەر ماڭىنداعى تەرىگە قاراعاندا ىستىق بولادى.

كومبينيرلەنگەن گەمانگيوما - بەتكەي جانە تەرى استى گەمانگيوما قوسىلىسىنان تۇرادى. كلينيكالىق كورىنىسى تامىرلى ىسىكتىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىنىڭ باسىمدىلىعىنا بايلانىستى كورىنەدى. ارالاس گەمانگيومالار - تامىرلاردان جانە باسقا تىندەردەن تۇزىلگەن جاسۋشالاردان گەمليمفانگيومالار، انگيونەۆرومالار، انگيوفيبرومالار قۇرايدى. دامۋ بارىسىندا گەمانگيومالار ءۇش ساتىدان وتەدى. ونىڭ پروليفەراسيا ساتىسى (گەمانگيومانىڭ ءوسۋى) 12 ايعا دەيىن سوزىلادى، اسا ايقىن ءوسۋى بالا ءومىرىنىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىندا بايقالادى. ارى قاراي بۇل ءۇردىس باياۋلايدى. وسى كەزەڭ اسقىنۋلارعا بايلانىستى وتە قاۋىپتى سانالادى.

ەمدەۋ تاسىلدەرى: بالالاردا گەمانگيوما ەمىن ەرتەرەك باستاۋ قاجەت. ەڭ ناتيجەلى ەم بالا ءومىرىنىڭ العاشقى اپتاسىندا نەمەسە العاشقى ايلارىندا جۇرگىزىلگەن ساۋىقتىرۋ شاراسى بولىپ تابىلادى. گەمانگيومانى ەمدەۋ ارقىلى ىسىك ءوسۋىن توقتاتۋ، ىسىك ءۇردىسىن جويۋ جانە جوعارى فۋنكسيونالدى ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە بولادى. ونىڭ ەمدەۋدىڭ مىناداي تۇرلەرى بار:

حيرۋرگيالىق ەم - زاقىمدالعان ايماقتى الىپ تاستاۋ؛ دياتەرموكواگۋلياسيا - زاقىمدالعان ايماققا جوعارى تەمپەراتۋرامەن اسەر ەتۋ. بۇل ادىسپەن تەك كىشىگىرىم گەمانگيومالار مەن انگيوفيبرومالاردى ەمدەيدى. سكلەروزدەۋشى تەراپيا - سكلەروزدەۋشى ەرىتىندىلەردى ەنگىزۋ. كىشىگىرىم، تەرەڭ ورنالاسقان تامىرلى ىسىكتەردە، اسىرەسە، بەت ايماعىنداعى كاۆەرنوزدى جانە كومبينيرلەنگەن گەمانگيومالاردى وسى ادىسپەن جاقسى ەمدەلەدى. بۇل ادىستىڭ ەرەكشەلىگى - قاراپايىمدىلىعى. ءادىستىڭ كەمشىلىگى اۋىرسىنۋ مەن ۇزاقتىلىعى، كەيدە بىرنەشە رەت ەگۋ شاراسىن جۇرگىزۋ قاجەت بولادى. كريوگەندى ەم - تومەن تەمپەراتۋرامەن اسەر ەتۋ. قازىر بۇل ءتاسىل كەڭ قولدانىلادى. ەرەكشەلىگى - اۋىرسىنۋ از، قان كەتۋ جانە اعزاعا جاعىمسىز اسەرى تومەن. وسى ادىسپەن بارلىق قاراپايىم گەمانگيومالار ەمدەلەدى.

گورمانالدى ەم - گورموندىق دارىلەر ەنگىزۋ ارقىلى ەم جۇرگىزىلەدى. ساۋلەلى ەم - گەمانگيومالاردىڭ رەنتگەنوتەراپياسى جوعارى اسەرلى ەمگە جاتادى. ەگەر ەمدى 3-8 اي ارالىعىندا جۇرگىزسە، اسەرى جوعارى بولادى. بۇل ءادىستى قيىن ورنالاسقان گەمانگيومالار، بىرىنشىدەن باسقا ەمدەۋ ءادىسىن قولدانۋعا كەلمەيتىن جاعدايلاردا (وربيتا ايماعى، رەتروبۋلبارلى كەڭىستىك) جانە ۇلكەن اۋماقتى گەمانگيومالاردا قولدانىلادى. لازەرلىك ەم - قازىرگى زامانعا ساي جانە كوسمەتيكالىق اسەرلى ءادىس بولىپ تابىلادى. بۇگىندە مەڭدى دە وسىنداي لازەرلى راديوتولقىندار ارقىلى الىپ تاستاۋعا دا بولادى.

بۇل ءادىس كەزىندە ارنايى تامىرلى لازەر قولدانىلادى، ونىڭ اسەرىنەن ىسىك تامىرلارى جابىسىپ، كەيىن تارالادى. وسى كەزدە تەرى قۇرامى وزگەرمەيدى، تىرتىق قالمايدى. لازەرلى وڭدەۋ ءۇردىسى اۋىرسىنۋسىز، امبۋلاتورلى جاعدايدا وتكىزىلەدى، تەرى بۇتىندىگىن بۇزبايدى. كەمشىلىگى - كوپ وڭدەۋ قاجەت جانە تەرى استىندا تەرەڭ ورنالاسقان گەمانگيومالار كەزىندە قولدانىلمايدى.

مەديسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جەتكەرگەن ارزىقۇلوۆ ءوزىنىڭ ءبىر ماقالاسىندا گەمانگيوما جايلى بىلاي دەپ جازادى: «ومىرگە كەلگەن ءسابي قىزارعان مەڭ، قالمەن تۋاتىن بولسا، مۇنى ءبىز «گەمانگيوما» دەپ اتايمىز. ودان سوڭ كەيبىر بالالار قارا داقپەن تۋادى. كۇنى ەرتەڭ بالا جاراقات الاتىن بولسا، ول قارا داق ۇلعايىپ، جاراعا ۇلاسىپ، ىسىككە اينالۋى مۇمكىن. مىنە، بالالار ونكولوگياسىنداعى وزەكتى جايتتاردىڭ نەگىزى - وسى. سوندىقتان دەنى ساۋ بالانى تاربيەلەپ، بالاسىنىڭ قىزىعىن كورگىسى كەلگەن اتا-انا بالانىڭ دەنساۋلىعىنا ءجىتى كوڭىل بولۋى ءتيىس.

قازىرگى كەزدە ىسىكتىڭ 95 پايىزىنىڭ الدىندا ىسىك الدى ناۋقاستار بولادى. ىسىكتىڭ 5 پايىزى تۋا بىتكەن اقاۋلاردان پايدا بولىپ، دەنساۋلىققا اسەر ەتەدى». قازاق حالقى ىرىمشىل حالىق، سوندىقتان دا اتا-بابالارىمىز قالمەن، مەڭمەن تۋىلعان بالالارعا ەرەكشە نازار اۋدارعان. قال نەمەسە مەڭى ۇلكەيىپ كەتپەسىن، كوبەيمەسىن دەگەن ماقساتپەن، تۋىلعان بالانىڭ ەسىمىن سايكەستەندىرىپ، قالدىبەك، قالدىگۇل، مەڭدەكە، مەڭدىباي، قالدىباي (قالىباي)، قالىبەك، اققال، مەڭدىاحمەت جانە تاعى باسقا دا ەسىمدەردى قويعان. ولاردىڭ ءتۇپ-توركىنىنە كەلسەك:

قالداربەك - يران تىلىنەن الىنعان حول - دەنەدەگى مەڭ + كوپ، جالعاۋى - دار + بەك. دەنەگە شىققان قالى بولسا، ونداي ادام باقىتتى سانالعان. سوندىقتان ەسىمدەر سىڭارىنا قال ءسوزى ءجيى قوسىلىپ وتىرعان. قالدىباي - بالا باقىتتى، عۇمىرلى بولسىن دەگەن تىلەكپەن قويىلعان . قالمۇحامبەت - يران تىلىنەن الىنعان حول - مەڭ + مۇحامبەت، ياعني مەڭدى، باقىتتى مۇحامبەت. سينونيمى - مەڭدى احمەت.

قىسقارتىپ ايتۋ تۇلعالارى - قالمات، قالماقان، ەركەلەتە ايتىلاتىن ءتۇرى - قالقەن، قالتاي. قالىباي - ونىڭ مەڭى كوپ. وتە باقىتتى ادام دەگەن ءماندى ەسىم. قالىبەك - ونىن مەڭى كوپ، باقىتتى بەك دەگەن ءماندى ەسىم. مەڭدىباي - دەنەسىندە مەڭى كوپ، ياعني باقىتتى ادام. ەركەلەتە قىسقارتىپ ايتۋ تۇلعاسى - مەڭدەش. اققال - قازاق تىلىنەن الىنعان اق + تاجىك تىلىنەن الىنعان حول - بەتكە شىققان مەڭ. بەتىندە ياكي دەنەسىندە قالى بار بالالارعا وسىنداي ات قويعان. تۇرلەرى - قالبيبى، قالتۇرعان، ت. ب.