ۇلىس كۇنى قۇل دا ءبىر كۇن پاتشا تاعىنا وتىرۋعا حاقىلى بولعان - اقەدىل تويشان

استانا. KAZINFORM - امال دەگەن مەرەكە مە، جۇلدىز ەسەبى مە؟ ءساۋىردى نەگە كوكەك دەپ قايتا اتاۋ قاجەت؟ ناۋرىزدا قۇل مەن حاننىڭ حاقى قالاي تەڭەستىرىلگەن؟ ناۋرىزدىڭ نار قازانى مەن تاتاردىڭ قازان قالاسىنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟

بەلگىلى فولكلورتانۋشى عالىم، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ساراپشىسى اقەدىل تويشان ۇلى Kazinform تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا وسىنداي ماسەلەلەردىڭ ءمانىن اشىپ ءتۇسىندىردى.

- اقەدىل اعا، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا ناۋرىز قازاق حالقىمەن قايتا قاۋىشتى عوي. ءبىراق بۇل قاۋىشۋ تولىققاندى بولدى دەپ ايتا الامىز با؟ ۇلىس كۇنىنىڭ بىزگە جەتپەي، ۇمىت قالعان عۇرىپتارى بار ما؟ قانداي عۇرىپتاردى زامانعا ساي ەتىپ، قايتا ءتىرىلتۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- قاسيەتتى ناۋرىز مەرەكەسى - كەزىندە قۋعىندالعان، قيانات كورگەن سالت- ءداستۇرىمىزدىڭ ءبىرى. 1926 -جىلى ءدىنشىل مەيرام رەتىندە سيپاتتالىپ، كەڭەس وداعى تاراپىنان تىيىم سالىنعان. ونىڭ استارىندا حالىقتى رۋحاني مەشەۋلىككە سالۋ ساياساتى جاتتى. ءبىراق قازاق حالقى ناۋرىزدى ۇمىتپاعان. مىسالى، «لەنينشىل جاس» گازەتى 21-ناۋرىزدا ارنايى بەت شىعارىپ، حالىقتى قۇتتىقتاپ وتىرعان. مىڭباي ىسقاقوۆ، حاسەن ابىشيەۆ سياقتى ەسكى كۇنتىزبەنى زەرتتەگەن عالىمدار ناۋرىز جىرلارى بار ەكەنىن، ناۋرىز قارساڭىنداعى اي- كۇن امالدارىن، قازاق حالقىنىڭ جاڭا جىلى وسى ناۋرىز ەكەنىن حالىقتىڭ ەسىنە سالىپ وتىرعان. بۇل تاراپتا اقىن- جازۋشىلاردىڭ ۇلەسى دە قوماقتى بولعان. جالپى قازاق اۋىلدارىندا، وڭتۇستىك وڭىرلەرىمىزدە، باتىستا، الماتىنىڭ ماڭايىندا ناۋرىز تويلانىپ كەلگەن. دەگەنمەن، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءتول مەرەكەمىز كۇشىنە ەنىپ، ب ۇ ۇ- نىڭ UNESCO كولەمىندەگى حالىقارالىق مەيرامىنا اينالدى.

ۇمىت قالعان عۇرىپتارىنا كەلسەك، بۇل ناۋرىز قىس پەن جازدىڭ الماساتىن ۋاقىتى عوي. بۇرىنعى اڭىزداردا قىلىشىن سۇيرەتكەن قىستى «زىمىستان كەلدى» نەمەسە «اقباسقىن باستى» دەپ اتاعان. زىمىستان كەلىپ، «اقباسقىن» باسىپ، سودان بوپ دۇنيە- تىرشىلىك ءولىپ جاتىر دەپ يلانعان. ال ناۋرىزدا كۇن جادىراپ، قىزىردىڭ قامشىسى كوككە كوتەرىلگەن مەزگىل دەپ ەلەستەتكەن. قىدىر اتا قامشىسىن كوتەرگەندە، تەبىنگىدەي مۇز، توقىمداي توڭ قالماي ەرىپ كەتەتىن، كۇن انانىڭ مەيرىمىمەن زىمىستاندى جازدىڭ يەسى تابىستان جەڭىپ جاتىر دەپ ۇققان. ونىڭ ءبىر كورىنىس ناۋرىز تۋرالى ولەڭ- جىرلاردا، ماحمۇد قاشعاري جازىپ قالدىرعان «قىس پەن جازدىڭ ايتىسىندا» ساقتالعان.

سوندىقتان ناۋرىزدا ۇلكەن ايتىستار، دۋمان ساۋىقتار ءوتىپ تۇراتىن. جامبى اتۋ، اۋدارىسپاق، كۇرەس، كوكپار، توعىزقۇمالاق سايىستارى ءوتىپ تۇرۋعا ءتيىس. ونىڭ ءبارى ءقازىر بىزدە ءجۇردىم- باردىم بوپ تۇر، ءبىر جۇيەگە تۇسىرە الماي ءجۇرمىز. بيىل، مىسالى، ۇلتتىق كيىم كۇنىندە حالىق قانداي قۇلپىرىپ شىقتى؟! «ناۋرىزدىڭ نار بالۋانى» ىرىكتەلەتىن ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن ءبىر جۇيەمەن دارىپتەسەك، ءاز ناۋرىزدىڭ قۇرمەتىنە وتكىزسەك، حالىقتىڭ ەسىندە ساقتالار ەدى. ناۋرىز تازالىق مەرەكەسى بولعاندىقتان تال ەگۋ، بۇلاق تازالاۋ، اۋىل- ءۇي، قورا- قوپسىنى تازالاۋ، ەگىن- جايدى رەتتەۋ ۇردىستەرىن جالعاستىرا بەرۋ قاجەت.

ناۋرىز جىرىندا «ۇلى كىسىدەن باتا الساڭ، سوندا ءارقاشان جول بولار» دەگەن وسيەت بار. ياعني، ۇلى قاريالاردان باتا الۋ، ولارعا سىي-قۇرمەت كورسەتۋ دەيتىن كەرەمەت سالتى بار. وسى سالت تا ناۋرىزدا ورىندالۋعا ءتيىس. ايتالىق قازىر ەلىمىزدە توقساننان اسىپ جۇزگە جەتكەن قانشا قاريامىز بار؟ سونىڭ ەسەبىن بىلەمىز بە؟ سول ۇلىلاردان باتا الا الدىق پا؟

ناۋرىزدا اتقارىلاتىن يگى ىستەر نەعۇرلىم كوپ بولعانى دۇرىس. مىسالى، مەملەكەت باسشىسى، پارلامەنت ءتوراعالارى تاراپىنان حالىقتى ارنايى قۇتتىقتاۋ، ەل ارالاۋ، سونىمەن بىرگە شىن مانىندە ەڭبەگى سىڭگەن ادامدارعا سىي-قۇرمەت كورسەتىلىپ، مەملەكەتتىك ماراپاتتار دا وسى كۇنى تابىستالۋى كەرەك. جاڭا جىل كەزىندە جەر-جەردە پرەزيدەنت شىرشاسىن وتكىزگەندەي ناۋرىزنامانى وبلىس، اۋدان، اۋىل اكىمدەرى ءوز دەڭگەيىندە وتكىزىپ تۇرسا، ناۋرىزدى تويلاۋ جالپىحالىقتىق سيپات الا تۇسەر ەدى. سوندىقتان وسى باعىتتا ارنايى تۇجىرىمداما جاسالۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

- ناۋرىز مەرەكەسى نەگە ءالى كۇنگە دەيىن تۇركى حالىقتارىن بىرىكتىرەتىن ىقپالعا يە بولا الماي وتىر دەپ ويلايسىز؟ تۇركى بىرلىگىنىڭ جارقىراپ كورىنەتىن ءساتى وسى ناۋرىز ەمەس پە؟

- ناۋرىز تۇران حالىقتارى مەن يران حالىقتارىنىڭ، ديقانشىلىق- مالشىلىق مادەنيەتتىڭ تۇتاستىعىن، ۇندەستىگىن كورسەتەتىن، تەك تۇركى حالىقتارىنا عانا ءتان ەمەس، بايقالدان بالقانعا دەيىنگى كوپتەگەن حالىقتارعا ورتاق مەيرام. ال تۇركى جۇرتتارىنىڭ باسىن توعىستىرۋ ءۇشىن ناۋرىزدا تۇركى حالىقتارىنىڭ ناۋرىزناما فولكلورلىق- مۋزىكالىق فەستيۆالىن وتكىزسە ارتىق بولماس ەدى دەپ ويلايمىن. ايتالىق، تىۆا، حاكاس باۋىرلارىمىز دا 22-ناۋرىزدى قارسى الىپ ءجۇر. شور حالقى «چىل باشى» دەسە، حاقاستار «شىل باجي» دەپ 21-22-ناۋرىزدى اتاپ ءوتىپ جاتىر. تىۆالار دا سولاي. سول اعايىندارىمىزدى ناۋرىزناماعا شاقىرىپ، ورتا ازيا مەن كاۆكازداعى، سىبىردەگى تۋىستاس حالىقتاردىڭ تۇتاستىعىن كورسەتەتىن ىزگى شارالار ۇيىمداستىرسا، باۋىرمالدىقتى نىعايتۋعا، ەسكى سالتتى جاڭعىرتۋعا ۇلكەن سەرپىن بولار ەدى.

- ناۋرىز قارساڭىندا وڭتۇستىكتە جەر قارايىپ، اعاش ءبۇر اشىپ ۇلگەرسە، شىعىس پەن سولتۇستىكتە ءالى توڭ ءجىبىپ بىتپەي جاتادى. ال باتىستا ناۋرىزدان گورى امال مەرەكەسىنىڭ ىقپالى باسىم ەكەنىن بايقاپ ءجۇرمىز. سوعان قاراساڭ، ناۋرىز قازاق دالاسىنىڭ ءار قيىرىندا ءارتۇرلى كەزەڭدە، ءارتۇرلى مازمۇندا تويلانعان شىعار دەگەن وي كەلەدى. ناۋرىزدى جاڭاشا تويلاۋ ارقىلى وسىنداي الۋاندىقتى قالاي بىرىزدەندىرۋگە بولادى دەپ ويلايسىز؟

- باتىستاعى امال مەرەكەسى دەپ جۋرناليستەر تاراپىنان جاڭساق، جاساندى اتاۋ قالىپتاستى. امال دەگەن مەرەكە جوق، بۇل ءاز ناۋرىزدىڭ جارشىسى سەكىلدى كورىسۋ كۇنى، ياعني كورىسۋ ءراسىمى. «امال كەلدى، جىل كەلدى» دەۋ وسى ايدىڭ زودياك شوقجۇلدىزىنداعى حامال دەگەن اراپشا اتىنا بايلانىستى تۋعان. ال كورىسۋ ءداستۇرى - ورال، اقتوبەنىڭ جارىم-جارتىسىندا، اتىراۋ، ماڭعىستاۋدا ساقتالىپ قالعان، سول كەزدە بولاتىن ادەت- عۇرىپ. بۇل ءوڭىر ناۋرىزدى نەگە ەرتە قارسى الىپ ءجۇر دەپ ايتۋعا بولمايدى. قازاقتىڭ ەجەلگى كۇنتىزبەسى بويىنشا شىعىس قازاقستان دا جىل باسىن ءدال وسىلاي ەرتە قارسى الىپ وتىرعان. شاكارىم اتامىزدىڭ بالاسى احاتتىڭ جازىپ كەتكەن مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، «بۇگىن – 14-مارت، ەسكىشە 1-مارت، قازاقتىڭ جاڭا جىلى. بۇرىنعى اتى - ناۋرىز. اكەم ەكەۋمىز ساياتقورادا قۇشاقتاسىپ كورىستىك، كوجە جاسادىق» دەپ ەستەلىك ەتىپ قالدىرعان. سوندىقتان بۇل باتىستا عانا ەمەس، شىعىستا دا بولعان سالت.

ال ەندى ناۋرىز قاشان تويلانعان دەگەنگە كەلسەك، شىڭعىستاۋ قازاقتارى 14-ناۋرىزدا، باتىستا دا 14-ناۋرىزدا، شىعىس قازاقستان، مونعوليا، قىتايداعى قازاقتار 20-اقپاندا قارسى الىپ كەلگەن. ال قارقارالىداعى قازاقتار 11-ناۋرىزدا تويلاعان، باياناۋىلدا، 14-21-ناۋرىز ارالىعىندا قارسى الىپ وتىرعان. قىرعىز باۋىرلارىمىز دا 11-ناۋرىزدا قارسى العان. ياعني، ەسەپشىلەر ۇستانعان كۇنقايىرۋ، اي ايىرۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى كۇندە تويلانىپ كەلگەنى شىندىق.

21-22-ناۋرىزعا كىم ءتۇسىردى؟ ونى زەرتتەۋشىلەر ايتىپ كەلە جاتىر. مۇنى ءبىر ىزگە تۇسىرگەن ءوزىمىزدىڭ سەلجۇق تۇركىلەرىنىڭ مالىك دەگەن شاحى جارلىق بەرىپ، ايگىلى ومار ءھايام كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن كەزەڭدى ەسەپتەپ شىعارادى. سوندىقتان وعان دەيىن تويلانعان ناۋرىزدى ەل «قارت ناۋرىز» دەپ اتادى. ال ب ۇ ۇ- دا مالىك شاح ەنگىزگەن جاس ناۋرىز تىركەلىپ وتىر. ەرتىستەن اتىراۋعا دەيىنگى دارحان دالانىڭ ءار قيىرىندا كليمات قۇبىلىستارى ءارتۇرلى.

سوندىقتان جىل قايىرۋ جۇلگەسى، كۇنتىزبە ساناعىنىڭ تۇرلىشە بولاتىن ءجونى دە بار. اي كۇنتىزبەسى، كۇن كۇنتىزبەسى، ەسكى سانات، جاڭا سانات دەيمىز، حالىقتىڭ ماۋسىمدىق شارۋاشىلىق ەسەبىن جۇرگىزەتىن فەنولوگيالىق كۇنتىزبە بار. وندا دا ءار ءتۇرلى ەسەپتەر تىركەلگەن. اي مەن ۇركەردىڭ توعىسى ەسەپتەلىپ وتىرعان. اي مەن قامبار جۇلدىزىنىڭ توعىسى دا ەسەپكە الىنعان. سوندىقتان ايىرماشىلىقتار بولعان. ءبىراق بۇل ءتول كۇنتىزبەمىزدىڭ شاتاسۋى، اداسۋى ەمەس، مادەني مۇرامىزدىڭ باي ەكەنىنىڭ كورسەتكىشى. سوندىقتان ناۋرىزنامانى 14-ناۋرىزدان باستاۋ - وسى كۇنگە ساقتالىپ جەتكەن، كەزىندە قازاقتىڭ كوبى تۇتىنعان ەسكى جورالعىنىڭ جۇرناعى. تەك باتىس وڭىرلەردە ۇمىتىلماي كەلگەنى بولماسا، شىعىستا دا سولاي تويلانعانىن ايتتىم.

ۇلىس كۇنى كارى- جاس قۇشاقتاسىپ، كورىسكەن

جاڭا اعىتقان قوزىداي جامىراسىپ، ورىسكەن، - دەيدى. شاكارىم اتامىزدىڭ جازىپ العان ناۋرىزدىڭ ەسكى ولەڭى عوي.

قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ،

كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ، - دەپ جىرلايدى اباي. دەمەك ناۋرىزدا كورىسۋ، ياعني امانداسۋ، قۇشاقتاسۋ سالتى بۇكىل قازاققا ءتان عۇرىپ بولعان.

- بۇعان دەيىنگى ءبىر ماقالاڭىزدا ەجەلگى اڭىز بويىنشا ناۋرىز كۇنگى تابيعاتتىڭ سيپاتى جەر- الەم جارالعان ەڭ العاشقى شاققا ۇقسايتىنىن ايتاسىز. دەمەك، ناۋرىز جاي عانا جىل باسى ەمەس، جەر-انا جارالعان كۇن رەتىندە تويلانعان با؟

- ناۋرىزدى دۇنيە جارالعان كۇن، جالپى ادام بالاسى جارالعان كۇن، جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ جارالعان كۇنى، اسپاندا العاش كۇن شىعىپ، جەردە العاش كوك كوكتەگەن، العاشقى ءتول تۋىپ ماڭىراعان كۇن دەپ قابىلداعان. سوندىقتان بۇكىل تىرشىلىك يەسى ءبىر جاسقا تولدى دەپ ويلاپ، «ءبىر جاسىڭىز قۇتتى بولسىن»، «جاڭا جاسىڭىز قۇتتى بولسىن» دەپ امانداساتىن بولعان. قازىر ونداي امانداسۋ ۇمىتىلىپ، اركىم ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىن تويلايتىن بولعان. ەسكىلىكتە ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىن ناقتى توقتاتپاي مەزگىل بويىنشا مەجەلەپ ايتقان. ال بارشا ادامنىڭ جاڭا جاسى ءاز ناۋرىزبەن بىرگە تويلانعان.

- بۇل دا ناۋرىزدىڭ ۇمىت قالىپ بارا جاتقان عۇرپى دەيسىز عوي؟

- ۇمىت قالعان دەگەننەن شىعادى، جۇپشىراق جاعۋ سالتى ۇمىتىلىپ بارا جاتىر. ءبىزدىڭ قازاقتا زاراتۋشتراعا دەيىن دە وتقا، كۇنگە تابىنۋ بولعان. ايتالىق، جەروشاق قازىپ، سوعان ارشا-شىرشا تاستاپ، ۇستىنەن سەكىرەتىن بولعان. ەسكى-قۇسقى كەتىك ىدىس-اياقتى لاقتىرعان. ارشانىڭ ءتۇتىنىن شىعارىپ وزدەرىن الاستاعان. ازەربايجاندا، تۇرىكتەردە ءالى بار. بىزدە، قىرعىزداردا دا ول بولعان. ول وتتان ۇل بالالار عانا سەكىرگەن. 13-كە تولعان بالا العاشقى مۇشەلى بولعاندىقتان ءوزىنىڭ اس ءىشىپ جۇرگەن شىنىاياعىن سىندىرىپ، وتقا تاستاعان. وسىلايشا پەرزەنتىنىڭ بالالىقتان كەتىپ، ازاماتتىققا اياق باسقانىن ەسكەرتىپ وتىرعان. قازاقتىڭ وسى سالتى قازىرگى ناۋرىزدا كورىنىس تاپپايدى.

سونىمەن بىرگە «ناۋرىزدىڭ نار قازانى» دەگەن ۇعىم بار. ءبىزدىڭ ساقتاردىڭ زامانىندا تايپالار اراسىنداعى قاقتىعىستاردى توقتاتۋ ءۇشىن پاتشا ءار تايپانىڭ ءبىر-ءبىر جەبەسىن ورتاعا تاستاتسىن دەگەن پارمەن تاراتادى. سوندا حالقىمىزدىڭ كوپتىگى سونداي، جەبە باستارىنىڭ ءوزى تاۋ- توبە بولىپ ءۇيىلىپ قالادى. ساق پاتشاسى سول جەبە ۇشتارىنان قازان بالقىتىپ سوقتىرعان ەكەن. بۇل الىپ قازان بەرەكە- بىرلىكتىڭ، اسكەري قۋات- كۇشتىڭ ايبىندى كورىنىسى بولعان. سول قازانعا بۇكىل ەل ءوزىنىڭ جەتى ءتۇرلى تاعامىن تاستاپ، تاتۋلىقتىڭ انتىن ىشىسەدى. وسى ناۋرىزدىڭ نار قازانى الىستان مەنمۇندالاپ كورىنەتىندەي الىپ بولعان دەسەدى. بۇدان ءبىز ناۋرىزدا قازانعا تابىنۋ اتريبۋتتارى بولعانىن كورەمىز. تۇركىستانداعى تايقازان، تۇركى الەمىندەگى ءىرى قالانىڭ ءبىرى قازان اتىن الۋى سول اڭىزدىڭ بەكەر ەمەستىگىنە دالەل.

- ناۋرىز بالالارعا جاڭا جىلدان دا اسىعىپ كۇتەتىن مەرەكە بولۋ ءۇشىن، قىدىر اتا اياز اتادان دا جومارت تۇلعا بولىپ سەزىلۋى ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

- ناۋرىز جاستاردىڭ جادىندا ەڭ بەرەكەلى مەيرام بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن بالالارعا ناۋرىز تۋرالى فولكلوردى ۇيرەتۋ ماڭىزدى. قىس پەن جازدىڭ ايتىسىن جاتتاتىپ، ناۋرىز جىرلارىن جاڭعىرتۋ قاجەت. «سامالىق، سامالىق» دەگەن ولەڭ، «سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىدى مە، كوردىڭ بە؟» دەيتىن، بۇنى ماعجان اقىن ايتىپ كەتكەن. «بالالار قوينىنا كوجەگىن، قولىنا ناۋرىزەك گۇلىن الىپ، ءار ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ جىر ايتقان» دەپ جازادى. بۇل - ناۋرىز جىرى، تۇركى حالىقتارىنا كەڭ تارالعان جاراپازان سارىنداس ەسكى ولەڭ. البەتتە، ناۋرىزدىڭ جاراپازان جىرىن ايتىپ، سىيلىق الۋ بالالارعا. جاستارعا قىزىقتى. سول سالت ارقىلى ناۋرىزدىڭ ادەمى سالتىن جاڭعىرتۋعا بولادى. ونىڭ ءبارىن قانداي دا ءبىر دىنگە قايشى دەپ شەتتەتۋگە، ءبىر مادەنيەتتى ەكىنشى مادەنيەتكە قارسى قويۋعا بولمايدى. سوندىقتان جاستاردىڭ ساناسىنا وسىنىڭ ءبارىن سىڭىرە بەرسەك، ناۋرىز جالپى حالىقتىق مەرەكە بولىپ قالىپتاسادى. ستۋدەنت جاستاردىڭ قىستاعى كانيكۋلىن وسى مەزگىلگە جىلجىتسا، ولار اۋىلعا بارىپ، ناۋرىزداما وتكىزسە كەرەمەت بولماي ما؟!

- ۇلۋ جىلى قۇتتى بولسىن دەپ جاتىرمىز عوي. گريگوريان جاڭا جىلىن تويلاعان كەزدە وسى ۇلۋ جىلىن «ۇلىما» جىلى دەپ، قاسقىرعا تەلىگەندەر بولدى. سوعان نە ايتاسىز؟

- ۇلۋ جىلىن ارى-بەرى سۇيرەلەپ جاتىرمىز. قازىر اۋىزدىعى ءسوز، اياقتىعى جول بەرمەيتىندەر شىققان. اركىم وزىنشە جورامال جاسايدى، اركىم دانىشپان. ۇلۋ جىلى دەگەن قاسقىر جىلى دەيتىن جالعان تانىم تاڭىلىپ جاتىر. ۇيات ەمەس پە! كۇنتىزبەدە ءيت جىلى تۇر. ءيت پەن قاسقىردىڭ ارعى تەگى ءبىر، ورتاق ءرامىز. دەمەك ۇلۋ جىلى قاسقىر جىلى ەمەس. ەكىنشىدەن، كەيبىر عالىمدارىمىز «ۇلۋ - ايداھار جىلى» دەگەن ۇگىتكە كىرىسىپ كەتىپ جاتىر. بۇل كادىمگىدەي قىتايلاردىڭ مادەني ىقپالى. بۋدديزمگە كىرگەن، ءوز كۇنتىزبەسىنەن ايىرىلعان، تيبەت- قىتايدىڭ كۇن قايىرۋ جۇيەسىنە قۇرساۋلانعان موڭعولدار ۇلۋدى ايداھار دەپ ەسەپتەيدى. موڭعولدار ءتىپتى جاڭا جىلىن قىتايلارمەن ورتاق قارسى الادى. قازاقتىڭ ۇلۋى ەشقانداي دا ايداھار ەمەس. ال، تيبەت- ءۇندى، قىتاي مادەنيەتىنىڭ اسەرى كۇشتى ەلدەر ۇلۋدى قاناتى بار، ايداھار ەسەبىندە ەلەستەتەدى. مۇنداي تۇسىنىك قازاقتا ەشقاشان بولماعان.

قازاقتا ونداي ۇعىم بولسا، «بابالار ءسوزىنىڭ» 100 تومدىعىندا سوعان ءبىر دالەل تابىلاتىن ەدى عوي. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيدە دە ەشقانداي دەرەك جوق. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دورج بانزاروۆ دەيتىن بۋريات عالىمىنا پىكىرتالاس رەتىندە جازعان ماقالاسى بار. سوندا موڭعولداردىڭ ۇلۋدى ايداھار دەپ ەلەستەتەتىنىن، اۋزىن اشسا، وت شاشاتىن، اسپاندا تۇرىپ جاڭبىر جاۋدىراتىنىن وقىپ، ونداي ماقۇلىق ءبىزدىڭ قازاقتا جوق ەكەنىن ايتادى. شوقاننان ارتىقپىز با؟ ۇلۋ جىلىن ءبىزدىڭ وڭتۇستىك قازاقستاندا «بالىق جىلى» دەپ اتايدى. مايلىقوجانىڭ ولەڭدەرىندە دە سولاي. قىرعىز، تۇرىكمەن حالىقتارى سولاي ۇعادى. مىسالى، قىرعىزدار: «قويان جىل، ودان كەيىن جايان جىل» دەيدى. جايان دەگەنى - جايىن. سوعدى، پارسى حالىقتارى تيمساق جىلى، ياعني قولتىراۋىن جىلى دەگەن. قازاق تانىمىنداعى ۇلۋ تازا ميفولوگيالىق ەلەس بولعانىمەن، قىتايدىڭ ايداھارى ەمەس. قازاق ۇلۋدى سۋعا، كولگە، وزەنگە، ىلعالعا قاتىستى تىرشىلىك يەسى دەپ قانا تۇسىنگەن. ايتالىق، بالىق، قولتىراۋىننىڭ دا سۋعا قاتىسى بار. قازاق كولدىڭ جاعاسىنداعى كىشكەنتاي قابىرشىعى بار ۇلۋدى عانا ۇلۋ دەگەن. وسى كىشكەنتاي ۇلۋدىڭ ءوزىن سىرتقى قۇرساۋى، باسىندا ەكى مۇيىزشەسى بار ايداھاردىڭ شاعىن ۇلگىسى دەۋگە بولادى. ايتكەنمەن قازاقتاعى ۇلۋ- سۋعا قاتىستى ميفولوگيالىق تىلسىم تىرشىلىك يەسى.

- قازىرگى قالا قازاعى مەن اۋىل قازاعىنىڭ ناۋرىز تويلاۋىنان قانداي اعاتتىقتار، قازاقي داستۇرگە جات ادەت- عۇرىپتار بايقاپ ءجۇرسىز؟

- وسى ورايدا ەرەكشە ايتاتىن ماسەلە بار. كۇنتىزبە دەگەن ۇلىستىڭ ەركىندىگىمەن، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بايلانىستى دۇنيە. جەڭىمپاز يمپەريالار ءوزىنىڭ كۇنتىزبەسىن بودان قىلعان حالىققا كۇشتەپ تاڭىپ، موينىنا كيگىزەتىن بولعان. سونىڭ ءبىر بەلگىسى - بىزدە ناۋرىز قۋعىندالدى، حالىقتىڭ كۇنقايىرۋ سالتى مانسۇق ەتىلىپ، سوۆەت داۋىرىنەن پاپا گريگوري كۇن ساناتى ۇستەمدىك ەتۋى. ونىڭ ءبىر ۇلكەن وكىنىشتى كورىنىستەرى، شۇكىر، بىزدە از بولعانىمەن، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن سياقتى باۋىرلاس ەلدەردە ءالى كۇنگە دەيىن بار. ءبىز الكەي مارعۇلان، مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى زيالىلارىمىزدىڭ ارقاسىندا كەڭەس وداعى زامانىندا ايلارىمىزدىڭ كونە تۇركىلىك ەسكى اتاۋىن جاڭعىرتىپ، كۇنقايىرۋ جۇيەسىنەن جاڭىلماي، ايلارىمىزدى دۇرىس اتاپ، قولدانىپ كەلدىك. ونىڭ ۇستىنە حالقىمىزدىڭ مۇراسى باي، جادى بەرىك بولىپ شىقتى. ناۋرىز، كوكەك، مامىر، ماۋسىم دەپ 12-ايدى قازاقشا ايتىپ وتىرمىز. ال، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن حالىقتارى رەسمي كۇنتىزبەسىندە ءالى كۇنگە دەيىن «مارت، اپرەل، ماي» دەپ ەۋروپالىق اي ساناتىن قولدانىپ كەلەدى. قايماعى بۇزىلماعان قازاقشا اي اتاۋلارى - ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ۇلكەن مادەني قازىناسى، ءتول ەرەكشەلىگى، بودان ەمەستىگىمىزدىڭ ايقىن بەلگىسى، ءرامىزى.

وزبەكستان عالىمدارى زەرتتەۋلەرىندە قاڭتار، اقپان دەگەن ءتارىزدى اتاۋلاردى «قادىم تۇركى كۇنتىزبەسى» دەپ اتايدى. قادىم تۇركىدەن كەلە جاتقانى راس، قازاق حالقى سول مۇراعا يە بولىپ، ءومىر-تىرشىلىكتە قولدانىپ وتىر. ءبىزدىڭ قازىرگى كۇنتىزبەدە جالعىز اتتەگەن-اي بار. قازىرگى ءساۋىر ايىن قازاق ەجەلدەن كوكەك ايى دەگەن. ابايدا، اۋەزوۆتە تەگىس سولاي. 1986-جىلى ميحايل گورباچيەۆتىڭ اپرەل پلەنۋمىندا قايتا قۇرۋ ساياساتى تۋرالى وقىعان بايانداماسىنىڭ تەزيستەرى جاريالانادى. سول كەزدە كەڭەستىك يدەولوگتار قازاق گازەتتەرىندە «كوكەك پلەنۋمىنىڭ شەشىمدەرى» دەسەك، ادەپسىزدىك بولادى ەكەن دەپ پايىمداپتى. وسىلايشا حالىقتىڭ كۇنتىزبەسىن كۇشپەن، جالعىز كۇندە وزگەرتىپ جىبەرگەن. ءوزى كوپ سويلەيتىن م. گورباچيەۆتىڭ «كوكەك پلەنۋمىنداعى سوزدەرى» دەگەن تىركەس «كوكەك ايى مەن «كوكىپ سويلەۋ» دەگەنگە ۇيقاساتىنىن العا تارتىپ، «ساقتىق» تانىتقان ەكەن. بوداندىقتىڭ، جاسقانشاقتىقتىڭ اسەرىنەن ءتول مازمۇنداعى كۇنتىزبەمىزگە جاراقات، تاڭبا سالىپ العانبىز. مىنە، بوداندىق ويلاۋدىڭ قارا داعى، زيانى.

ونى كەزىندە اقىن، ەتنوگراف قاجىتاي ءىلياس اعامىز ايتۋداي-اق ايتىپ كەتكەن، بىزگە امانات ەتكەن. «جاڭا قازاقستان» دەيمىز، «ادىلەتتى قازاقستان» دەپ ءجۇرمىز. جاڭارعىش بولساق، ادىلەتشىل بولساق، ءساۋىردىڭ ورنىنا كوكەك اتاۋىن قايتارايىق. م. اۋەزوۆ، ءا. مارعۇلان قالىپتاستىرعان، اتا- بابادان اماناتقا قالعان اي اتاۋلارىن باعالاي بىلەيىك، بۇرىن قالاي بولدى، سول داستۇرگە ساي اتايىق، ارداقتايىق.

- ناۋرىزدى تەڭدىكتىڭ مەرەكەسى دەپ اتاۋ كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنە عانا بايلانىستى ما، الدە باسقا دا ءمانى بار ما؟

- ناۋرىزدىڭ ەجەلگى اتاۋى ۇلىس كۇنى ەكەنىن اباي اتامىز ايتىپ كەتكەن. ۇلىس كۇنى دەگەن مەملەكەت كۇنى دەگەن ءسوز. ول كۇنى حان تاعىنان تۇسەدى دەلىنگەن. كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن كۇنى ادام مەن ادام دا تەڭ بولۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىك بولعان. شاكارىم اتامىز «كۇڭ قۇتىلار سىرىقتان، قۇل قۇتىلار قۇرىقتان» دەپ جازعان. «ۇلىس كۇنىندە قۇلعا دا ەركىندىك بەرىلىپ، ءبىر كۇن پاتشا تاعىنا وتىرۋعا حاقىلى بولادى ەكەن» دەيتىن اڭىزدار قالعان. سوعان قاراعاندا ۇلىس كۇنىنىڭ ءبىر فيلوسوفياسى ادام بالاسىنىڭ ءبارى جاراتقاننىڭ الدىندا تەڭ، ءبارىنىڭ تۋعان كۇنى ورتاق، ءبىر-بىرىمەن تەڭەسكەن كۇنى دەپ تۇسىنگەن. ناۋرىزدىڭ وسىنداي دا ءمانى بولعان.

- سۇحباتقا ۋاقىت بولگەنىڭىزگە راحمەت! ۇلىس وڭ بولسىن!

- ۇلۋ (بالىق) جىلى قۇت-بەرەكە جىلى بولسىن! باعانا ۇلۋدىڭ سۋ الەمىمەن بايلانىستى ميفتىك ءرامىز ەكەنىن ايتتىم. ۇلۋ جىلىندا جاۋىن-شاشىن مول بولىپ، جەردەن ىرىس توگىلگەن كەزەڭ كەلسىن!

اۆتور

ەسىمجان ناقتىباي