ۇلعا ەنشى، قىزعا جاساۋ: حالقىمىزدىڭ ەرەكشە داستۇرلەرى

استانا. KAZINFORM - مادەنيەت جانە ۇلتتىق سالت-ءداستۇر كۇنىنە وراي Kazinform اگەنتتىگى ۇلتىمىزدىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى عۇمىرىنداعى ماڭىزدى سالت-داستۇرلەرىنىڭ ءبىر پاراسىن ۇسىنادى.

قۇدالاسۋ سالتى

ۇكى تاعۋ سالتىن وتكىزگەن سوڭ جىگىتتىڭ اتا-اناسى باۋىر-تۋىس، قۇدا-جەگجاتتارىن شاقىرىپ كەڭەس قۇرىپ، قۇدالىققا بارۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. قۇدا-قۇداعيلارعا مىندىرەتىن ات، كيدىرەتىن شاپان سەكىلدى باعالى زاتتارىن ازىرلەيدى، سونداي-اق، قۇدا-قۇداعي بولىپ باراتىن ادامدارىن ىرىكتەيدى. قۇدالىققا كورگەنى كوپ، ءارتۇرلى ونەرگە جەتىك، سالت-داستۇرگە جۇيرىك، شەشەن دە ىسكەر ءبىر ادام باس قۇدا بولىپ تاعايىندالادى دا، كۇننىڭ ءساتىن تالعاپ، قۇدالىققا اتتانادى.

قۇدالىققا بارعان ادامداردى قىز اۋىلى شاشۋ شاشىپ قارسى الادى. شاشۋدى سول اۋىلداعى ەڭ ۇلگى- ونەگەلى، بەتتى- بەدەلدى بايبىشەنىڭ ءبىرى باستاپ شاشادى. ونى باسقا ابىسىندارى مەن كەلىندەرى جالعاستىرادى. شاشۋعا كوبىندە جەرگە تۇسسە بىلعانبايتىن كەپكەن قۇرت، ىرىمشىك، قانت، كامپيت سەكىلدى ءتاتتى- ءدامدى نارسەلەر شاشىلادى. ونى جينالعان جۇرت كۇلىپ-ويناپ، تالاسا-تارماسا تەرىپ جەيدى. قۇدالار ۇيگە كىرىپ وتىرىپ العان سوڭ دا سىيلى-بەدەلدى بايبىشەلەر شاشۋىن الا كەلىپ شاشىپ جاتادى. بۇل - وسى اۋىلداعى بارشا ادامنىڭ «قۇدالىق قۇتتى بولسىن»، «قۋانىش بارىمىزگە ورتاق» دەگەن ىزگى نيەتتەرىنىڭ بەلگىسى.

سىباعا اسۋ

قۇدا-قۇداعيلار ۇيگە كىرىپ جايعاسىپ وتىرعان سوڭ «ەسكە العان ەسكى اسىنان ساقتايدى» دەپ، ءسۇر ەتتەن (ۇيدە بار دايىن ەت) ولارعا سىباعا اسادى. قازاقتا، اقساقالدار مەن قۇدا-جەكجاتتارعا سىباعا ساقتاۋ - بۇزىلمايتىن زاڭ ىسپەتتى. مۇندا، مالدىڭ بارلىق مۇشەسىنىڭ ادامداردىڭ اتاق-دارەجەسىنە قاراي تارتىلاتىن ورنى بار. ولاردان قاتەلەسۋ قوناق يەسى ءۇشىن ۇلكەن ايىپ، ءتىپتى ولاردىڭ ورنىن اۋىستىرسا نەمەسە ءبىرىنىڭ ەتىن بىرىنە شاتاستىرسا، ياعني، باس تارتاتىن ادامعا جامباس، جامباس تارتاتىن ادامعا جىلىك تارتسا، مىندەتتى تۇردە ايىپ تولەيدى. سەبەبى سىباعالى سۇيەكتەردى دۇرىس تارتۋ-تارتپاۋ - ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىنە ساياتىن ماسەلە. ار ادامنىڭ جولى، جاسى، اتاق-داڭقىنا قاراي سىباعالى ەنشىسىن بەرمەۋ، سول ادامعا قاراتا ايتقاندا مەنسىنبەۋ، ادەيى ساعىن سىندىرۋ، ءتىپتى قورلاۋ بولىپ ەسەپتەلەدى.

ۇرىن بارۋ

قازاق سالتىندا كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىق قالاي بولسا سولاي، بەيبەرەكەت كەزدەسە بەرمەيدى. قايتا بەلگىلى ءتارتىپ، جول-جوسىن بويىنشا، وسكەلەڭ ادامگەرشىلىك تۇرعىدا كەزدەسەدى. قالىپتاسقان داعدى بويىنشا، كۇيەۋ جىگىتتىڭ اكەسى قۇدالىقتى ءبىتىرىپ، قۇدا-قۇداعيلارىنا ەسىك-ءتور كورسەتىپ، «ءولتىرىسىن» بەرگەن سوڭ، ۇلىن قايىن جۇرتىنا جىبەرۋ قامىنا كىرىسىپ، بۇل نيەتىن قىزدىڭ اتا- اناسىنا بىلدىرەدى ءارى قىز اتا-اناسىنىڭ ماقۇلداۋىن العان سوڭ، ۇلىنىڭ قاسىنا سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى سال-سەرى جىگىتتەردىڭ بىرنەشەۋىن قوسىپ، «ىلۋگە» دەپ ءبىر باعالى سىيلىق، «ەسىك اشار» دەپ بىرنەشە مال ايداتادى. ودان سىرت، ءتۇرلى جول-جوسىندار مەن كادەلەرگە ارنالعان تورعىن-تورقا، ورامال، ساقينا، سىرعا-بىلەزىك سياقتى زاتتاردى بەرىپ، ەرەكشە سالتاناتپەن ۇلىن قايىن جۇرتىنا اتتاندىرادى. ال، قولى قىسقا جىگىتتەر «ورامال تون بولمايدى، جول بولادى» دەپ، قولدا بار ورامال، شارشىلارىمەن بارا بەرەدى. كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالىڭدىعىمەن وسىلايشا اشىق كەزدەسۋگە بارۋىن «ۇرىن بارۋ» دەپ اتايدى.

نەكە قيدىرۋ

نەكە قيدىرۋ - باس قۇراپ ۇيلەنەتىن جىگىت پەن قىزدىڭ مىندەتتىتۇردە ورىندايتىن عۇرپى.

نەكە - باس قوسىپ ۇيلەنەتىن جۇبايلار ءۇشىن وتە قاسيەتتى ۇعىم ءارى ەرلى-زايىپتىلىق جانە وعان بەرىكتىك شارتى. نەكە قيدىرۋعا كۇمىس بىلەزىك، كۇمىس ساقينا جانە جەبە سالىنعان ءبىر توستاعانعا قۇيىلعان ءتاتتى سۋدى موللانىڭ الدىنا جايىلعان اق داستارقان ۇستىنە قويادى. ەر- ايەل ەكى جاعىنان نەكەگە كۋا بولاتىن (ۇشتەن جوعارى) ادامدار ءۇيدى قورالاي كەلىپ وتىرادى. ار ەكىجاقتىڭ كۋاگەرلەرى تولىق كەلىپ بولعان سوڭ، موللا جۇگىنىپ وتىرىپ: «ءبىسمىللاھي يرراحىمان يرراحيم! اللانىڭ ءامىرى، پايعامباردىڭ سۇننەتى، ادال نەكەلەنگەن وسى قىز بەن جىگىتتىڭ (ەر مەن ايەلدىڭ) نەكەلەرى تۇراقتى، باستارى باقىتتى، ساۋ دەنەلى، ۇزىن ءومىرلى، جاقسى پەرزەنتتى، ىنتىماق-بەرەكەلى بولۋىن، ءبىر اللا، وزىڭنەن عانا تىلەيمىز! اللاھۋاكبار!» دەپ، نەكە دۇعاسىن وقىپ، توستاعانداعى ءتاتتى سۋعا دەم سالىپ، كۇيەۋ جىگىتتەن: - پالەننىڭ قىزى تۇگەندى وزىڭىزگە ومىرلىك جار ەتۋگە ريزامىسىز؟ - دەپ سۇرايدى. وعان جىگىت ريزا بولسا: - ريزامىن! - دەپ جاۋاپ بەرەدى. سول كەزدە جىگىت جاقتىڭ كۋالىككە كەلگەن ادامدارى ءبىر اۋىزدان: - كۋا-كۋا، كۋامىز، كۋالىككە جۇرەمىز. تاڭدا ءتاڭىر الدىندا، مۇندا قازى الدىندا، اق كۋالىك بەرەمىز! - دەپ ىلە جونەلەدى.

ودان سوڭ، مولدا قالىڭدىقتان: - ءسىز پالەننىڭ ۇلى تۇگەنگە ومىرلىك جار بولۋعا ريزاسىز با؟ - دەپ سۇرايدى. قىز ريزا بولسا: - ريزامىن! - دەپ، ءوز ريزاشىلىعىن بەرەدى. سول كەزدە ونىڭ كۋاگەرلەرىدە: - كۋا-كۋا، كۋامىز، كۋالىككە جۇرەمىز، تاڭدا ءتاڭىر الدىندا، مۇندا قازى الدىندا، اق كۋالىك بەرەمىز! - دەپ قىزدى قوستاي كەتەدى. سوڭىندا، موللا قىز بەن جىگىتتىڭ ريزالىعىن العان سوڭ، قولىنداعى نەكە سۋىن الدىمەن جىگىتكە بەرىپ ءبىر ۇرتتاتادى، ونان سوڭ، قىزعا بەرىپ ءبىر ۇرتتاتادى. بۇل ولاردىڭ رەسمي ەرلى-زايىپتى بولعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەسەپتەلەدى. مىنە، بۇل «نەكە قيدىرۋ» دەپ اتالادى.

بەتاشار

بەتاشار - جاڭا تۇسكەن كەلىنگە العاش رەت اتا- ەنەسى مەن ونىڭ تۋىس-تۋعاندارىن تانىستىرىپ، ادەپ-يبا جونىندە ءتالىم بەرىپ، تاربيە جۇرگىزەتىن، سونداي-اق، جاس كەلىنگە تۇڭعىش رەت ەسكەرتۋ جاساپ، جاقسى-جامان ىستەر جونىندە قۇلاققاعىس ەتەتىن ءتالىم-تاربيەلىك قۋاتى جوعارى حالىقتىق جىر. قازاق حالقى «كەلىندى - باستان، بالانى - جاستان» دەپ، كەلىن مەن بالا تاربيەسىنە ەرەكشە مان بەرەدى. سوندىقتان دا ار وتباسى كەلىنى تابالدىرىعىن اتتاسىمەن وعان ەل-جۇرت، ۇلكەن-كىشىلەرىن تۇگەل تانىستىرىپ، نەلەردى ىستەۋ، نەلەردى ىستەمەۋ، قالاي ءجۇرىپ، قالاي تۇرۋ، قانداي ادام بولۋ تۋرالى مۇقيات ءتالىم-تاربيە جۇرگىزىپ، قاتاڭ تالاپتار قويادى. بۇل تۇڭعىش رەت بەتاشار جىرىندا ايتىلادى.

ادەتتە، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن الىستان شارشاپ كەلدى دەپ، سول كۇنى دەمالدىرىپ، ەرتەسى ەل- جۇرت، تۋىس-تۋعاندارى تۇگەل جينالعاندا اشادى نەمەسە توي ۇستىندە اشادى. كەي جەردە كەلىن كەلىسىمەن اتا-ەنە تابالدىرىعىن اتتاتقان بويدا بەتىن اشادى. الايدا، جاڭا تۇسكەن كەلىن قاشان بەتىن اشقانشا، باسىنا جەلەك بۇركەنىپ، شىمىلدىق ىشىندە وتىرادى. بەتىن اشقان سوڭ بارىپ، ورنىنان تۇرىپ شاي قۇيىپ، جاڭا ورتاعا ارالاسىپ، ەل-جۇرتپەن تانىسا باستايدى. كەلىننىڭ بەتىن اشاتىن كەزدە، ونى ەكى ابىسىنى ەكى قولتىعىنان دەمەپ اتا-ەنەسىنىڭ ۇيىنە اپارىپ، بوساعادا تورگە قاراتىپ ۇستاپ تۇرا دى.

بەتاشار ايتاتىن جىگىت بەتاشار كادەسىن دومبىراسىنا بايلاپ الىپ، دومبىرامەن انگە قوسىپ، كەلىنگە اتا-ەنەلەرى، قايناعا، قايىن بيكەلەرىمەن جاقىن تۋىس- تۋعاندارىن تانىستىرىپ، اتا-ەنە، ۇلكەن-كىشى الدىندا ادەپتى، يبالى، ەڭبەكشىل بولۋ، وتىرىك- وسەك ايتپاۋ، جاماندىق اتاۋلىدان بويىن اۋلاق ۇستاۋ تۋرالى جىر جولدارىن نوسەرلەتىپ كەلىپ، «پالەن اتاڭا» نەمەسە «پالەن ەنەڭە ءبىر سالەم!» دەگەن سايىن كەلىن ءيىلىپ سالەم جاساپ تۇرادى. مىنە، وسىلايشا، اۋىل-ايماق، ۇلكەن-كىشىگە تەگىس سالەم جاساتىپ، سونداي-اق، اقىل-كەڭەس بەرىپ، جاقسىلىق- جاماندىقتى تۇگەل ەسكەرتە كەلىپ، كەلىننىڭ بەتىن بۇركەپ تۇرعان جەلەكتى اشىپ، كەلىندى كوپشىلىككە كورسەتەدى. مىنە، بۇل «بەتاشار» دەپ اتالادى.

ەنشى بەرۋ

قازاق سالتىندا ءاربىر اتا-انا ۇيلەنگەن ۇلىنا «ەنشى»، قىزىنا «جاساۋ» بەرىپ، ىرگەسىن ءبولىپ وتىرادى دا، كەنجە ۇلىنا ەنشى بەرمەي، قارا شاڭىراققا مۇراگەر ەتەدى.

قازاق حالقى «ەنشى» دەپ - ۇلى ۇيلەنىپ، بولەك وتاۋ بولعان كەزدە «مىناۋ سەنىڭ ەنشىڭ» دەپ اتا داۋلەتىنەن ءبولىپ بەرەتىن مال-دۇنيەنى ايتادى. ادەتتە، ۇلعا بەرگەن «ەنشى» مەن قىزعا بەرگەن «جاساۋ» قارايلاس بولادى. اتا-انا ۇلىن بولگەندە باسىنا ءۇي تۇرعىزىپ بەرۋدەن تىس، ءال-اۋقاتىنا قاراي «ەنشىڭ» دەپ ەن سالىپ مال بەرەدى. بالالى-شاعالى بولسا، «قولعاناتىڭ بولادى» دەپ، ۇلدىڭ ءىنى-قارىنداستارىنىڭ ءبىرىن قوسىپ بەرەدى.

«ەنشى» العان ۇلمەن «جاساۋ» العان قىزدىڭ ەنشى مەن جاساۋلارىن العان كۇننەن باستاپ اتا-اناسىنىڭ مال-دۇنيەسىنە قول سۇعۋ قۇقىعى بولمايدى. ەنشى الماي، قارا شاڭىراقتى باسقان ۇل (مەيلى ول كەنجەسى، مەيلى ورتانشى، مەيلى ۇلكەنى بولسىن) قالعان اتا داۋلەتىنە يە بولادى دا، اتا-انانى باعىپ-قاعۋ جاۋاپكەرشىلىگىن سول ارقالايدى. ۇلعا «ەنشى»، قىزعا «جاساۋ» بەرۋ ۇرپاقتارعا جاۋاپكەرشىلىك سەزىم ۇيالاتادى. ءۇيلى-باراندى بولعان جاس جۇبايلارعا دەربەس تىرشىلىك جولىن ىزدەۋگە، ادال ەڭبەك، اشى تەر توگىپ، ءوز كۇشتەرىمەن باقىت-بايلىق جولىن تابۋعا، ەرتە باستان شارۋانىڭ قىر-سىرىنا قانىعىپ، وزگەلەرگە يەك سۇيەپ الۋداي جامان ادەتتەن ارىلتادى.

ءۇيى، كۇيى ءبولىنىپ، قۇقىق-مۇددەشەگى ايىرىلعان كۇننەن (ەنشى العانشا) باستاپ، اتا-انامەن باۋىر-تۋىستارىنىڭ مال-مۇلكىنە قول سالۋدىڭ جولسىزدىق بولاتىندىعىن شىنايى ۇعىندىرىپ، اتا-اناسى كوز جۇمىپ كەتكەن جاعدايدا اتا داۋلەتىنە تالاسىپ، تۋىستار اراسىندا داۋلاسىپ-جاۋلاسۋدىڭ الدىن الادى. قىسقاسى، ۇرپاقتاردى باقىت، بايلىقتى ەلدەن ەمەس، توككەن تەردەن كۇتۋگە داعدىلاندىرادى. باۋىر-تۋىستار اراسىندا بەرەكە-بىرلىكتى نىعايتىپ تاتۋ-ءتاتتى وتۋلەرىنە، تۋىستىق سۇيىسپەنشىلىكتى سۋىتپاۋلارىنا مۇمكىندىك جاسايدى.

ماتەريال ايىپ ءنۇسىپوقاس ۇلىنىڭ «تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن» اتتى كىتابىنا نەگىزدەلىپ دايىندالدى.

ەسكە سالساق، بىلتىردان بەرى ناۋرىز مەرەكەسى ەلىمىزدە «ناۋرىزناما» دەيتىن اتاۋمەن ون كۇن قاتارىنان تويلانا باستادى.

17-ناۋرىز - مادەنيەت جانە ۇلتتىق سالت-ءداستۇر كۇنى.

اۆتور

ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى