ۇلۋ جاندىك پە الدە جىرتقىش اڭ با نەمەسە كوك ءبورى مە

2024 -جىل - ۇلۋ جىلى. ۇلۋ جىلى ازيا حالىقتارىنىڭ، اتاپ ايتقاندا قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن، قاراقالپاق، ازەربايجان جانە باسقا حالىقتاردىڭ كۇنتىزبەلەرىندە كەزدەسەدى. ۇلۋ جىلىن ۇيعىرلار، تۇرىكمەندەر جانە قازاقستاننىڭ كەيبىر وڭتۇستىك اۋداندارىنداعى قازاقتار بالىق جىلى دەپ تە اتايدى. ۇلۋدى كەيبىر حالىقتار ايداھار نەمەسە تەمساق دەسە، كەيبىرەۋلەرى كىشكەنە قۇس دەپ ەسەپتەيدى. قويان جىلىنان كەيىن، جىلان جىلىنان بۇرىن كەلەدى، ءاربىر 12 جىلدا قايتالانىپ وتىرادى. جىل باسى - جاڭا سانات بويىنشا كەلەسى جىلدىڭ 22-ناۋرىزى، ال سوڭى 21-ناۋرىزى، دەپ حابارلايدى Kazinform.

الەمدىك كۇنتىزبەلەردى زەرتتەگەن عالىم مىڭباي ىسقاقوۆ 1963 -جىلى جارىق كورگەن «حالىق كالەندارى» اتتى كىتابىندا مۇشەلگە جانە ۇلۋعا قاتىستى قىزىقتى تۇجىرىم ۇسىنادى.

عالىمنىڭ اتاپ وتۋىنشە، تاريحي زەرتتەۋلەرگە سايكەس العاشقى مۇشەلدە ءتورت-اق حايۋان بولعان: ۇلۋ، بودەنە، بارىس جانە تاسباقا. بۇلار دۇنيەنىڭ ءتورت تارابى مەن جىلدىڭ 4 مەزگىلىن بەينەلەگەن. ۇلۋ - كۇن شىعىس پەن كوكتەمنىڭ، بودەنە - وڭتۇستىك پەن جازدىڭ، بارىس - كۇن باتىس پەن كۇزدىڭ، تاسباقا - سولتۇستىك پەن قىستىڭ يشاراتى بولعان. بەرتىن بۇل مۇشەل قالىپ، التى حايۋاننان قۇرالعان مۇشەل شىققان. وندا دوڭىز، سيىر، ءيت، تاۋىق، قوي، جىلقى - ىلعي ءۇي حايۋاندارى بولعان. دوڭىز بەن سيىر سولتۇستىكتى، جىلقى مەن قوي وڭتۇستىكتى، تاۋىق شىعىستى، ءيت باتىستى بەينەلەگەن. بۇلارعا العاشقى مۇشەلدە بولعان ۇلۋ مەن بودەنە قوسىلىپ، 8 حايۋاندىق مۇشەل قۇرالعان. اقىرى مەشىن، قويان، تىشقان قوسىلىپ، مۇشەل حايۋاندارىنىڭ سانى 12 گە جەتكەن.

«ەجەلگى تۇركى سوزدەرىنە تالداۋ جاساي كەلە «ءمۇش يىل» جانە «ءمۇش ەل» سوزدەرىنە توقتاۋعا بولادى: «ءمۇش» - «ون» ءسوزىنىڭ (ءالتمۇش - الپىس، التى ون، جەتمۇش - جەتپىس، جەتى ون) ءبىر ۆاريانتى. سوندا «ءمۇش يىل» ون يىل بولماق. ماعىناسى تۇراقسىز، شاتاسا بەرەتىن ۇلۋ مەن مەشىندى ەسەپكە كەيىن قوسىلدى دەپ جورىساق، ورحون تۇركىلەرىنىڭ العاشقى مۇشەلىندە 10 جىل بولدى دەگەن قورىتىندى شىعادى. بۇل جورۋ قيسىنعا كەلەدى. ورحون جازۋلارىندا ون سانى كوپ ايتىلادى (ون وق ەلى، ون ۇيعىر ەلى، ون ويماۋىت ەلى، ت. س. س. ). مەشىن مەن ۇلۋدىڭ كەيىننەن قوسىلعانىن قىتاي دەرەكتەرى دالەلدەيدى. 12 سانىن قادىرلەۋ بەرتىنىرەك شىققان. شىڭعىس حاندى 12 ادام اق كيىزگە سالىپ، حان كوتەرۋىندە وسى 12 سانىن قۇرمەتتەۋ نىشانى دا بار ەدى»، - دەپ جازادى مىڭباي ىسقاقوۆ.

ول ەڭبەگىندە مۇشەلدەگى تياناقسىز ءارى تۇسىنىكسىز ەكى حايۋاننىڭ ءبىرى ۇلۋعا دا جان- جاقتى توقتالادى.

«بۇل حايۋاندى التايلىقتار مەن تەلەۋىتتەر «ۇلى»، ۇيعىرلار جانە تۇرىكمەندەر مەن قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى «بالىق» دەيدى. قىتايلىقتارشا ۇلى دەگەن حايۋان - ايداھار، پارسىشا - نەھەڭگى، ياعني تەمساق (قولتىراۋىن). كورنەكتى ورىس عالىمى، تۇركولوگ پ. مەليورانسكييدىڭ ايتۋىنشا، 14-عاسىردا ءبىر اراب عالىمى پەرسيادا سىعىر، ات، بالىق جىلدارى بولدى دەپ جازعان. قازاق، قىرعىز، قىرىم تاتارلارى، ستاۆروپول تۇرىكمەندەرى، نوعايلىقتار بۇل جىلدى «ۇلۋ» جىلى دەيدى. ءبىراق، ۇلۋدىڭ قانداي حايۋان ەكەنىن انىق بىلمەيدى. ا. سامويلوۆيچ ۇلۋدىڭ ماعىناسىن سۇراعاندا قىرىم تاتارلارى «ءبىر قارا ءتۇستى، كوبەلەك سياقتى» جاندىك دەپ، ستاۆروپول تۇرىكمەندەرى «ءبىر كىشكەنە قۇس بولسا كەرەك» دەپ، نوعايلىقتار «قۇس پا، ماسا ما، انىعىن ءوزىمىز دە بىلمەيمىز» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ن. سيەۆەرين ۇلۋدى ورىس تىلىنە «ۋليتكا» دەپ اۋدارىپتى. كۋمانديندىكتەر ۇلۋدى «ەربالىق» نەمەسە «ۇلۋ- اجان» دەيدى. التايلىقتاردىڭ مۇشەلدى كەسكىندەيتىن ءبىر ەسكىلىكتى سۋرەتتەرىندە ۇلۋ ورنىنا جيراف سۋرەتى كورسەتىلگەن. مۇشەل سۋرەتى سالىنعان ەسكى قىتاي مەدالدارىندا ۇلۋ ءتورت اياقتى ۇزىن جىلان بەينەسىندە. سوندىقتان ونى كەيبىرەۋلەر ورىس تىلىنە «كروكوديل» دەپ اۋدارادى. ايداھار - قىتايشا لۋڭ. ءبىرتالاي زەرتتەۋشىلەر «ۇلۋ» ءسوزىن وسى «لۋڭنان» شىققان دەپ توپشىلايدى. قىتايدىڭ ەسكى مونەتالارىنداعى سۋرەتتەر بويىنشا ايداھاردىڭ تەرىسى بالىقتىكىندەي قابىرشاقتارمەن قاپتالعان، قابىرشاقتار كۇنمەن شاعىلىسىپ، جالتىراپ تۇرادى. بۇعان قاراعاندا، ول - سۋ حايۋانى. ايداھار سۋرەتىندە قانات تا بار. دەمەك، ول قۇسقا دا ۇقساس، ۇشىپ جۇرمەك. سۋرەت جالپى العاندا تەمساق سياقتى. تەلەۋىتتەر ۇلۋدى ۇيرەككە ۇقساس قۇس، شالشىق سۋلاردا بولادى دەپ ەسەپتەيدى»، - دەپ جازادى عالىم.

اتاپ وتۋىنشە، «ۇلۋ» ءسوزىن تيبەت تىلىنەن شىققان دەپ جورۋشىلار دا بار. ءبىراق، ونىڭ تيبەتشە ماعىناسى بەلگىسىز. د. بانزاروۆتىڭ (بۋرياتتىڭ تۇڭعىش شىعىستانۋشى عالىمى) ايتۋىنشا، موڭعولدار بۋددا ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن (بۇل ءدىن تيبەتتەن تاراعان) ۇلۋ دەپ ءۇندىستان جەرىندە بولاتىن ناگى دەگەن جىلاندى ايتقان. موڭعول تىلىندە «ۇلۋ» ءسوزىنىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىناسى بولعان. ولاردىڭ ءبىرى - ايداھار، ەكىنشىسى - جەر مەن سۋدى بيلەيتىن جىن. موڭعولدار كۇننىڭ كۇركىرەۋىن كوكتەگى ايداھاردىڭ ارقىراۋى دەپ تۇسىنگەن. ولاردىڭ ويىنشا كۇن كۇركىرەۋى - «اسپان داۋىسى».

«لوگيكالىق جاعىنان الىپ قاراعاندا ۇلۋدىڭ كوبەلەك، ماسا، قوڭىز بولۋى قيسىنسىز. ونداي ۇساق جاندىكتەر ەل ومىرىنەن ەلەۋلى ورىن الماعان. مۇشەلدەگى باسقا حايۋانداردىڭ ءبارى دە (تىشقاننان باسقىسى) - ءىرى حايۋان. ۇلۋدىڭ بالىق بولۋى دا ەكىتالاي. بىرىنشىدەن، ونى حالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بالىق دەپ ەسەپتەمەيدى. ەكىنشىدەن، مۇشەلدەگى قالعان 11 حايۋاننىڭ ءبارى دە - قۇرلىقتا، جەر بەتىندە بولاتىن حايۋان. ايداھاردىڭ دا ماعىناسى جوق، تابيعاتتا ونداي جىلان بولمايدى. ايداھار - حالىقتاردىڭ قيالىنان شىققان فانتازيالىق حايۋان. ول كەيدە اجداھا دەپ تە ايتىلادى. قىتاي تىلىندە بۇعىنى لۋ دەيدى. ءبىراق، ۇلۋ جىلى بۇعى جىلى بولىپ سانالمايدى. مۇشەلدى كەسكىندەيتىن سۋرەتتەردىڭ ەشقايسىسىندا بۇعى جوق. مۇشەل ەسەبى قىتايعا ورتالىق ازيا حالىقتارىنان اۋىسقان. سوندىقتان «ۇلۋدىڭ» العاشقى ماعىناسىن قىتاي تىلىنەن ىزدەۋدىڭ قاجەتى دە بولماس. قىتايلىقتار وزدەرىنە تۇسىنىكسىز بولعان، شەتتەن كەلگەن كالەندارداعى ۇلۋدىڭ قانداي حايۋان ەكەنىن انىق بىلمەگەندىكتەن، ونى وزدەرىندە ايتىلاتىن فانتازيالىق حايۋان - ايداھارعا بالاپ كەتۋى مۇمكىن»، - دەپ تۇجىرىمدايدى ول.

عالىمنىڭ جازۋىنشا، «ۇلۋ» ءسوزى تۇركىلەردىڭ «ۇلى» (ۇلكەن، زور) سوزىنە جاقىن. ءبىراق، بۇل ءسوزدىڭ ەسكى ءتۇرى «ۇلى» ەمەس «ۇلۇع». سوندىقتان «ۇلۋدى» «ۇلىدان» شىققان دەۋگە دە بولمايدى.

«التايلىقتاردىڭ جوعارىدا كەلتىرگەن ەرتەگىسىندە بىلاي دەلىنگەن: «مانىنىڭ جەتى ۇلى بولعان. ولار - بورسىق، مىسىق، بارىس، ۇلۋ، قاراعۇلا، ءىربىس جانە تەكەن». بۇل ءتىزىمنىڭ ىشكى مازمۇنىنا قاراعاندا ۇلۋ - بالىقتا، ايداھار دا ەمەس، بارىس تۇقىمداس جىرتقىش اڭ. سوندىقتان دا التايلىقتاردىڭ مۇشەلدى بەينەلەيتىن كەيبىر سۋرەتتەرىندە ۇلۋ ءتورت اياقتى، قۇلاعى توبەسىنە بىتكەن حايۋان تۇرىندە كورسەتىلگەن... سايىپ كەلگەندە ۇلۋ كوبەلەك تە، بالىق تا، تەمساق تا، ايداھار دا ەمەس. ول قابىلان، سىلەۋسىن، بۇلىڭعىر سياقتى، جالپى العاندا زوولوگيالىق جاعىنان ءيت تۇقىمىنا جاتاتىن جىرتقىش حايۋان. قازىر ۇلۋدىڭ ناقتى ماعىناسى ۇمىت بولعان. ول فانتازيالىق حايۋانعا اينالىپ كەتكەن»، - دەپ جازادى عالىم.

بەلگىلى جۋرناليست بەرىك ابىكەن Facebook پاراقشاسىندا ۇلى جىلىنا قاتىستى پىكىر قالدىرىپ، ۇلۋدىڭ قاسقىر بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن العا تارتادى.

«مەنىڭشە، ۇلۋ - قاسقىر نەمەسە كوك ءبورى جىلى. اتاۋ كونە تۇركىلىك سوزدەن شىققان. ساحا اعايىن، التايلىقتار ميفولوگياسىندا ۋلۋۋ تويونا دەگەن بار - قاسقىردى جاراتقان قۇداي. ال، كۇننىڭ كۇركىرى - ۋلۋۋدىڭ، ول دا قۇداي، وڭەشىنەن شىققان ءۇن. كوك ءبورىنى ءپىر تۇتقان قالىڭ تۇركىنىڭ كۇندەي كۇركىرەپ جاۋعا تيگەنىن، دۇشپاندى قويداي ىقتىرعانىن ەسكە تۇسىرسەڭىز، بۇل حايۋاننىڭ سيپاتى ءتۇپ سانامىزدا جاتقانىن ۇعىپ، سونداي كيەلى ءبورىنىڭ ءبىزدىڭ جىلساناققا نەگە ەنبەي قالعانىنا قايران قالاسىز:

«مەن نوعايلى دەگەن ەر ەدىم،

اسىل تۋعان تورە ەدىم،

ازۋلى تۋعان ءبورى ەدىم» («تاما باتىر» داستانىنان)

- جان سەرىگى بۋرىل ات:

«مىنۋگە جايىڭ بار ما؟» - دەپ،

قوبلاندىنى شىر اينالىپ،

قاسقىرشا شاۋىپ دۇشپانعا

اينالسوقتاپ قارادى…»، دەپ «قوبىلاندى باتىردا» جىلقىنىڭ ءوزىن قاسقىرعا تەلىپ جىبەرەدى. بۇل قىتايدىڭ كالەندارى عوي دەۋدىڭ دە ءجونى جوق. ولار 60-جىلدان مۇشەل ساناپ، 12 جىلدىقتى بەرىدە بىزدەن قابىلداعان. تۇركى ايبارى - بارىستى باي-حۋعا - شىعىسىن قورعايتىن اق جولبارىسقا، تۇركى ءپىرى ۋلۋۋدى (ءبورىنى) باتىسىنداعى ۇلى قورعاندى قورعايتىن ايداھار قۇدايعا الماستىرعان. شاتاسۋ وسىدان باستالسا كەرەك؟!» - دەپ تۇجىرىمدايدى سەرىك ابىكەن.

اۆتور

مارلان جيەمباي